Porto-Riko
[1]
(
hispane
Puerto Rico
, la? la hispanlingva nomo
Haveno Ri?a
), anka? esperantigita kiel
Puerto-Riko
,
Puertoriko
a?
Puerto-Riko
(pli preferata nomo, pli ?usta, pli proksima al la hispanlingva), estas
dependa teritorio de Usono
en
Kariba Maro
. ?i apartenas al la
Grandaj Antiloj
kaj situas oriente de
Hispanjolo
.
Al Porto-Riko anka? apartenas la du lo?ataj insuletoj
Culebra
kaj
Vieques
oriente de la ?efa insulo, kiuj estas nomitaj la
Hispanaj Virgulininsuloj
kaj geografie apartenas al la insularo
Virgulininsuloj
. La Virgulininsuloj estis trovitaj de
Kristoforo Kolumbo
kaj nomitaj de li kiel
Santa Ursula y las Once Mil Virgenes
(mallongigite
Las Virgenes
), memorigante pri mezepoka legendo pri
Sankta Ursulo de Kolonjo
.
Situo de Porto-Riko
- Landkodo:
PR
- E-nomo:
Libera Asociita ?tato de Porto-Riko
- Nacia nomo:
Estado Libre Asociado de Puerto Rico / Commonwealth of Puerto Rico
- Areo:
9 104 km²
- Lo?antaro:
3 285 874 la? censo de
2020
- Lo?denseco:
350 / km²
- Adm. centro:
San-Juano
- Lingvoj:
hispana
(kaj iom da
angla
)
- Le?a statuso:
Libera ?tato, asociita al Usono
- Mono:
usona dolaro
La insulo estis lo?ata anta? la 15-a jarcento de la tainoj.
?i estis unue vizitata de e?ropanoj dum la dua voja?o de
Kristoforo Kolumbo
en
1493
. De tiam, ?i restis kolonio de la
hispana
monarkio.
Dum la 19-a jarcento, kune kun Kubo, kaj kontra?e al la ceteraj
iberamerikaj
landoj, ?i restis ligita al Hispanio, sed fine de la jarcento komenci?is sendependista movado. En
1898
, okaze de la
hispana-usona milito
, Porto-Riko estis aligita al Usono.
En
1945
Luis Munoz Marin
venkis en la unuaj demokrataj balotoj, kaj en
1952
estas organizita a?tonoma regado.
La porto-rikanoj dekjare faras vo?donon, en kiu ili elektas inter 3 ebloj:
- Resti kun Usono, kiel "libera asociata ?tato" (hispane, "Estado Libre Asociado"). ?is nun, ?iam ili elektis ?i tion.
- Tran?i sin de Usono kaj i?i tute sendependa regno. Dum la lastaj vo?donoj ?i tiu eblo ricevis proksimume kvin procentojn de la vo?donoj.
- I?i plia (la kvindek-unua)
usona ?tato
.
Porto-Riko sendas sian propran teamon al la
Olimpiaj ludoj
. La porto-rikanoj estas liberaj de la impostoj de la usona registaro (sed pagas impostojn al sia registaro).
La portorikanoj ne rajtas elekti la
prezidenton de Usono
. Ili elektas reprezentanton al la Kongreso de Usono, sed ili ne havas rajton vo?doni.
En Porto-Riko estas 78 diversaj komunumoj, ?iu komunumo havas sian komunumestron. La ?efaj urboj estas:
San-Juano
(?efurbo),
Guaynabo
,
Bayamon
,
Carolina
,
Caguas
,
Mayaguez
,
Ponce
,
Catano
,
Trujillo Alto
kaj
Arecibo
.
Porto-Riko
La komunumoj estas:
Biogeografie
la insulo apartenas al la kariba
ekoprovinco
de la
neotropika ekozono
la? la
tipologio
de la
Monda Natur-Fonduso
( WWF ). ?i entenas unuflanke la portorikajn humidajn arbarojn, aliflanke la
portorikajn sekajn arbarojn
.
Biome
temas pri
ekoregionoj
kiuj respektive apartenas al "
tropikaj kaj subtropikaj humidaj foliarbaroj
" kaj al "
tropikaj kaj subtropikaj sekaj foliarbaroj
".
La
Puertorika amazono
(
Amazona vittata
), konata anka? kiel
Puertorika papago
,
cotorra puertorriquena
a?
iguaca
, estas la nura ekzistanta
papago
endemia de la arkipelago Puerto-Riko
La ekonomio de Porto-Riko plejparte bazi?is sur usonaj industrioj, kiuj profitis en la pasinto je favora fiska kondi?o. Anka? la turismo estas sufi?e grava.
Grava parto de la enspezoj de la insulo venas el la elmigrintoj en la kontinentan parton de Usono.
Vidu artikolon pri
Partio de la Laboranta Popolo
.
- San-Juano
: 433 412 lo?antoj (taks.
2003
), kaj 2 milionoj por la aglomera?o
- Bayamon
236 688 lo?antoj (taks.
1999
)
- Ponce
193 640 lo?antoj (taks. 1999)
- Mayaguez
100 463 lo?antoj (taks. 1999)
- Arecibo
100 131 lo?antoj (taks. 2000)
- Yabucoa
43 140 lo?antoj (taks. 2006)
- Fajardo
40 712 lo?antoj (taks. 2000)
La insulo estas tre vizitata, ne nur de usonanoj.
Gravaj vidinda?oj estas:
Porto-rika kulturo estas miksa?o de kvar kulturoj:
Afrika
(el
sklavoj
),
Taina
(el Amerikaj indianoj),
Hispana
(el E?ropo), kaj pli lastatempe,
Nordamerika
(el Usono). El
Iberio
, ili ricevis la
Hispanan lingvon
, la katolikan religion, kaj multe da pliaj tradicioj.