Х??м?я ( араб. ?????? ‎‎) ? адна з найважнейшых гал?н прыродазна?ства , навука пра рэчывы , ?х уласц?васц?, саста? ? структуру, а таксама ?х пера?тварэнн? ? вын?ку х?м?чных рэакцый ^[1] . Пакольк? ?се рэчывы складаюцца з атама? , як?я дзякуючы х?м?чным сувязям здольныя фарм?раваць малекулы , то х?м?я займаецца ? асно?ным вывучэннем узаемадзеяння? пам?ж атамам? ? малекулам?, атрыманым? ? вын?ку так?х узаемадзеяння?. Прадметам х?м?? з’я?ляецца х?м?чныя элементы ? ?х злучэнн?, а таксама заканамернасц?, як?м падпарадко?ваюцца розныя х?м?чныя рэакцы? . Х?м?я мае шмат агульнага з ф?з?кай ? б?ялог?яй , па сутнасц? мяжа пам?ж ?м? ?мо?ная. Х?м?ю часам называюць ≪цэнтральнай навукай≫, таму што яна злучае ф?з?ку з ?ншым? натуральным? навукам?, як то геалог?я ? б?ялог?я ^{[2] [3]} .

Усе рэчывы падзяляюцца на неарган?чныя ? арган?чныя , ? вывучаюцца, адпаведна, неарган?чнай ? арган?чнай х?м?яй.

Сучасная х?м?я з’я?ляецца адной з самых шырок?х дысцыпл?н сярод ус?х натуральных навук.

Этымалог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Этымалог?я слова з’я?ляецца давол? спрэчнай. Генез?с слова можна аднесц? да пэ?най практык?, вядомай як алх?м?я , якая практыкуецца на працягу некальк?х тысячагоддзя? у розных частках свету, асабл?ва на Бл?зк?м Усходзе . Алх?м?я ? сваю чаргу пайшла, як мяркуюць, пайшла ад ег?пецкага хем?  ? чорны , адкуль таксама грэчаская назва Ег?пта, чарназёму ? св?нцу ? ≪чорная зямля≫; ?ншыя магчымыя варыянты: ст.-грэч. Χυμο? ? сок, эсэнцыя, в?льгаць, смак.

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Зародк? х?м?? ?зн?кл? яшчэ з часо? з’я?лення чалавека разумнага . Пакольк? чалавек за?сёды так ц? ?накш ме? справу з х?м?чным? рэчывам?, то яго першыя эксперыменты з агнём , апрацо?кай шкур, гатаваннем ежы можна назваць зачаткам? практычнай х?м??. Паступова практычныя веды назапашвал?ся, ? ? самым пачатку разв?цця цыв?л?зацы? людз? ?мел? раб?ць некаторыя фарбы , эмал? , атруты ? лек? . Спачатку чалавек выкарысто?ва? б?ялаг?чныя працэсы, як то зак?санне , гн?енне , але з засваеннем агню пача? выкарысто?ваць працэсы гарэння , спякання, спла?ленне. Выкарысто?вал?ся ак?сляльна-адна?ленчыя рэакцы?, як? не наз?раюцца ? жывой прыродзе, як то адна?ленне метала? з ?хн?х злучэння?.

Так?я рамёствы, як то металург?я , ганчарства , шкларобства , фарбаванне , парфумерыя , касметыка дасягнул? значнага разв?цця яшчэ да пачатку нашай эры. Напрыклад, саста? сучаснага бутэлькавага шкла практычна не адрозн?ваецца ад саставу шкла, ужывальнага ? 4000 годзе да н.э. у Ег?пце . ? хаця х?м?чныя веды старанна хавал?ся жрацам? ад непасвячоных, яны ?сё ро?на павольна пран?кал? ? ?ншыя кра?ны. Да е?рапейца? х?м?чная навука трап?ла гало?ным чынам ад араба? пасля заваявання ?м? ?спан?? ? 711 годзе. Яны называл? гэтую навуку ≪алх?м?яй≫, ад ?х гэта назва распа?сюдз?лася ? ? астатняй Е?ропе .

Вядома, што ? Ег?пце ?жо ? 3000 годзе да н.э. людз? был? здольныя атрымл?ваць медзь з яе злучэння?, выкарысто?ваючы дра?няны вугаль у якасц? адна?ляльн?ка, а таксама атрымл?вал? серабра ? волава . Паступова ? Ег?пце ? Месапатам?? была разв?та вытворчасць бронзы , а ? па?ночных кра?нах ? жалеза . Раб?л?ся таксама тэарэтычныя знаходк?, як то ? К?та? з XXII стагоддзя да н.э. ?снавала тэорыя аб асно?ных элементах. У Месапатам?? ?зн?кла ?дэя аб супрацьлегласцях, з як?х пабудаваны свет, як то агонь?вада, цяпло?холад, сухасць?в?льготнасць ? гэтак далей.

У V стагоддз? да н.э. у Старажытнай Грэцы? Ле?к?п ? Дэмакрыт разв?л? тэорыю аб будове рэчыва з атама?. Па аналог?? з будовай п?сьма яны заключыл?, што як гаворка дзел?цца на словы , а словы складаюцца з л?тар , так ? ?се рэчывы складаюцца з пэ?ных злучэння?, гэта значыць малекул, як?я ? сваю чаргу складаюцца з непадзельных элемента?, гэта значыць атама?.

У V стагоддз? да н.э. Эмпедокл прапанава? л?чыць асно?ным? элементам? Ваду, Агонь, Паветра ? Зямлю. У IV стагоддз? да н.э. Платон разв?? вучэнне Эмпедокла, прысво??шы кожнаму з гэтых элемента? свой колер ? прав?льную прасторавую ф?гуру атама, якая вызначае яго ?ласц?васц?. На думку Платона, менав?та з камб?нацый гэтых ≪цагл?нак≫ ? бы? пабудаваны ?весь матэрыяльны свет. Вучэнне аб чатырох, як?я ператвараюцца адз?н у аднаго, было ?наследавана Арыстоцелем .

Адной з важнейшых вех на шляху стана?лення х?м?? з’яв?лася адкрыццё Д. I. Мендзялеевым перыядычнага закону элемента?, як? ста? асновай х?м?чнай с?стэматык?, разв?цця вучэння аб будове рэчыва ? стварэння тэоры? х?м?чных працэса?. Вял?кае значэнне для паглыблення ?я?лення? аб прыродзе х?м?чных ператварэння? мела ?х энергетычнае, дакладней тэрмадынам?чнае, ап?санне. Менав?та тэрмадынам?ка ?несла ? х?м?ю ?я?ленне аб колькаснай меры к?равання ? глыб?н? х?м?чных працэса?,

Паспяхова спра?ляючыся з задачай колькаснага ап?сання х?м?чных ператварэння?, тэрмадынам?ка не ?скрывае ?х прычынна-вын?ковай сувяз?. Таму на прынцыпова новай аснове наспела неабходнасць стварэння тэарэтычнага фундаменту х?м?? ? квантавай механ?к?. Так узн?кла вучэнне аб будове рэчыва, х?м?чнай сувяз? ? валентнасц?, якое ? ?снуючым выглядзе адыгрывае важную ролю ? разуменн? х?м?чнай формы руху.

Х?м?я ? адна са старажытных навук, якая у сучасным грамадстве ?сё больш змыкаецца з ф?з?кай ?, абап?раючыся на матэматыку ? выл?чальную тэхн?ку, паскораным? тэмпам? пран?кае ? розныя гал?ны вытворчасц?.

Раздзелы х?м?? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Падзяляецца на арган?чную х?м?ю ? неарган?чную х?м?ю . На стыку гэтых навук разв?ваюцца х?м?я комплексных злучэння? ? х?м?я элементаарган?чных злучэння? . Тлумачэннем сутнасц? х?м?чных з’я? ? ?стана?леннем ?х агульных заканамернасцей займаецца ф?з?чная х?м?я , шэраг раздзела? якой, звязаных з вывучэннем асабл?васцей працякання х?м?чных працэса? пад уплывам розных фактара?, вылучыл?ся ? асобныя навук?, напрыклад, механах?м?я , радыяцыйная х?м?я , фотах?м?я ? ?нш. Метады ?дэнтыф?кацы? рэчыва?, што спалучаюць х?м?чныя падыходы з ф?з?чным? метадам?, вывучае анал?тычная х?м?я .

Разв?ццё спецыяльных метада? у 20 стагоддз? садзейн?чала стана?ленню ? разв?ццю нанах?м??, аб’екты даследавання якой ? часц?нк? памерам некальк? нанаметра? . Тэарэтычныя асновы сучасных вытворчасцей вывучае х?м?чная тэхналог?я .

На стыку х?м?? з ?ншым? прыродазна?чым? навукам? ?нтэнс??на разв?ваюцца аграх?м?я , б?ях?м?я , геах?м?я , квантавая х?м?я , х?м?чная ф?з?ка ? ?ншыя.

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Алх?м?я
• Перыядычная с?стэма х?м?чных элемента?
• Х?м?я ? Беларус?
• Гаагск?я этычныя наста?ленн?

Зноск?

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Нов?ка?, Г. I., Жарск?, ?. М. Асновы агульнай х?м??. ? Мн.: Выш. шк., 1995. ? 656 с.: ?л. ISBN 985-06-0046-2 .
• Беларуская энцыклапедыя : У 18 т. Т. 17: Хв?няв?чы ? Шчытн? / Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. ? Мн.  : БелЭн , 2003. ? Т. 17. ? 512 с. ? 10 000 экз.  ? ISBN 985-11-0035-8 . ? ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).
• Х?м?чны сло?н?к навучэнца: дапаможн?к для вучня? / Б. Качарг?н, В. Макарэ?ск?, Л. Гарнастаева, В. Аранская. ? Мн.: Народная асвета, 2004. ? 287 с.: ?л. ISBN 985-12-0631-8
• Atkins, P.W. Galileo’s Finger ( Oxford University Press ) ISBN 0-19-860941-8
• Atkins, P.W. Atkins' Molecules (Cambridge University Press) ISBN 0-521-82397-8
• Kean, Sam. The Disappearing Spoon ? and other true tales from the Periodic Table (Black Swan) London, 2010 ISBN 978-0-552-77750-6
• Levi, Primo The Periodic Table (Penguin Books) [1975] translated from the Italian by Raymond Rosenthal (1984) ISBN 978-0-14-139944-7
• Stwertka, A. A Guide to the Elements (Oxford University Press) ISBN 0-19-515027-9

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• На В?к?схов?шчы ёсць медыяфайлы па тэме Х?м?я
• Х?м?я на Open Encyclopedia Project