Wikipedia : Boarische Umschrift

Aus Wikipedia

Abkiarzung : WP:BU

In dean Artikl gejt's um a boarische Umschrift, wou etle Schraibwaisn, dej wou'se in de boarischn Dialekte finna lejn, zammatrong worn han, und zo aran System asbaut worn han. D Schraibwaisn umfassn dej vo boarische Musiker, Autorn und Dichter asn ganzn boarischn Sprouchraum, nou dej, wou in boarische Werterbejcher, Grammatikn und Sprouchatlantn zon finna han, und bsunders aa wissnschaftliche Schraibwaisn vo Dialektologn, bis zo Lautschraibunga min Internationaln Phonetischn Alphabet - kurz IPA . Waiters wern de vuln Lautt in de Haffa boarischn Dialekte daklert, und wej daß'ma d Sunderzoichn afn Computer agem ka. Af d Letz han nu a por Schriftprobm dougstollt.

A jeder, der wou intressiert is, ka'se dou informiern, und se frai des assahuln, wos eam taugt.

Grundloung [ Am Gwentext werkeln ]

De meastn Dialektschraiber nema nergrod de 26 Grundbouchstom und de vejer standarddaitschn Sunderzoichn her. D Schraibunga unterschain'se tolwais recht stork (wal's an Haffa unterschidliche Dialekte git), und aa wal bal a jeder Schraiber sai ainge Schraibwais entwicklt. Des daschwert es Lesn. In da Sprouchwissnschaft spricht'ma von Wiedererkennungswert , des hoisst, wenn a glaichs Wort, wos aa glaich asgsprocha wird, allawal glaich gschrim wird, nou tejn'se d Leser laichter min Vastej. Des is da Zwek vo unserer Umschrift.

Als Grundlouch wird haptsechle de systematische Umschrift von Ludwig Zehetner fir de (mittlboarischn) Dialekte in Altbayern gnumma. Aa d Dialektwissnschaftler in moderna Projekt Bayerischer Sprachatlas nema dej Sunderzoichn fir a oafachere Dorstollung in Kleinen Bayerischen Sprachatlas her. Unser Umschrift is um a por Zoichn und Bsunderhaitn dawaitert worn, damit'ma meglichst alle boarischn Dialekte vo Nordbayern bis oi af Sidtirol mit ira schraim ka.

Grundloungmasse git's drai vaschine Umschriftortn fir d Dialekte:

  • phonetisch: Des han raine Lautschriftn. A Baispul is es IPA (internationals phonetischs Alphabet). Durt stejt immer oa bestimmts Zoichn fir oan bestimmtn Laut. Baispul: "Vegl" = [feːg?l] , "schlimm" = [?lim] , "Rahma" = [r??ːm?] , "Ring" = [riŋ] . Rain phonetische Umschriftn han zwor akkratte Schraibunga, dej lejn'se ower wecha de Haffa Sunderzoichn schwar schraim und lesn.
  • phonematisch: Durt stejt oa bestimmts Zoichn oder oa bestimmte Zoichnfolng fir oa bestimmts Phonem. A sechtans is oa Laut oder a Raia vo recht glaiche Lautt, dej wou nix a da Bedeitung endern, aa wem'ma's vatauscht. Baispul: "Feegl", "schlim", "Raama", "Ring".
  • a d Standardsprouch, an andare Dialekte, an vorhandne Schraibwaisn oder a d Herkumft agloant: Dou richtt'ma'se holt nouch deane, aa wenn's firn ainga Dialekt assprouchmasse niat ganz passt. A Baispul: Oaner schraibt eaba "Nagl, Vogl, Schlegl", trotzdean daß des in sain Dialekt in alle drai Werter dasolwe Vokal is ( [neːg?l] , [feːg?l] , [?leːg?l] ). Oder oaner schraibt "Feier" fir standarddaitsch "Feier" ower "Faier" fir standarddaitsch "Feuer", aa wenn dou in sain Dialekt koa Unterschid niat oder nemmer is ( [f?i?] ). Es glaiche "packa" und "Bagger" ( [b??g??] ). Sechtane Schraibunga han vatrauter fir d Leser, ower dej gem holt an Dialekt niat genau wider.

Unser Umschrift is zerscht amol a Mischung as a phonetischn und a phonematischn Schraibwais, dej ka ower ogstouft wern hi zo ara "agloantn". Wecha da groussn Lautvulfalt in de boarischn Dialekte ka praktischerwais ee niat a jede lautliche Oanzlhait agem wern.

D Iwersicht iwer alle Bouchstom und Zoichn in unserer Umschrift, zammagstollt mit de Normalbouchstom als quase unser boarischs Alphabet:
a, a, a, a, a, ?, a, b, c, d, e, e, e, e, ?, ?, f, g, h, i, i, j, k, l, m, n, o, o, o, o, ?, o, p, q, r, s, t, u, u, u, v, w, x, y, z

Lauttabolln [ Am Gwentext werkeln ]

In de Tabolln han ba de oafachn Vokale d Sunderzoichn hollgolb unterlegt. Dej han su gstaltet, daß'ma d Bouchstom-Zousetz aa weggaloun ka, wem'ma one Sunderzoichn schraim mecht, one daß'se d Bedeitung und d Assprouch orch endert.

Unser Umschrift ka ogstouft wern, des hoisst, daß'ma gnauer mit mejerer (d Spaltn "gnauere Umschrift"), oder wenger oder ganz one Sunderzoichn und Baizoichn (d Spaltn "lukere Umschrift") schraim ka. Fir de lukere Umschrift han Vorschlech agem, und Schraibwaisn, wej'ma's in da niat-wissnschaftlinga boarischn Literatur findt, wou gern one Sunderzoichn gschrim wird, also ner mit de 30 Bouchstom asn daitschen Alphabet.

Iwersicht iwer de oafachn Vokale [ Am Gwentext werkeln ]

D Vokale wern in da Lautler und in internationaln phonetischn Alphabet atolt nouch da Mundstollung (offa = tejf - mittern - gschlossn = houch), nouch da Zungastollung (vorn - zentral - hint) und nouch da Lippmstollung (ungrundet - grundet). D Bezoichnunga "holl" und "dunkl" stenga blouß firs Klangfarbergebnis vo deane Stollunga, als a zousetzliche Beschraibung.

Ainordnung Zousetz Umschrift, IPA-Lautzoichn
Vordere Vokale vo tejf/offa zo houch/gschlossn a [?] - a [æ] - e [?] - e [e] - e [e?] - i [i]
Zentraler Vokal a [a]
Hintere Vokale vo tejf/offa zo houch/gschlossn a [?] , [?] - o [?] - o [o] - o [o?] - u [u]
Grundete vordere Vokale oder mit "l" vaschmolzane Vokale "a", "e" und "i". Vo tejf/offa zo houch/gschlossn o [œ] - o [ø] - u [?] - u [y]
offne Vokale Gravis a [?] - e [?] - o [?]
mittlere bis gschlossne Vokale a [a] - e [e] - o [o]
(orch) gschlossne Vokale Akut, a-Krou?ek a [?] , [?] - e [e?] - o [o?]
(ganz) kurze, vaschliffne Vokale (Reduktionsvokale) Kirzezoichn ? [??] , [?] - ? [??] , [?] - ? [??] , [?]
nasale Vokale Zirkumflexe, Tildn a [??] , [a] - a [??] , [??] - ? [æ?] - e [?] - i [?] - o [o] - u [?]

Dorstollung vo de boarischn Vokale in Vokalvejereck und d Standardzouordnung vo de Umschriftzoichn:

     Grundvokale              Nasalvokale           vaschliffne Vokale
vorn             hint    vorn              hint    vorn             hint
i ----------------- u    i ----------------- u      -------------------     houch (gschlossn)
 \  u              /      \                 /       \                 /
  e               o        e               o         \               /
   \  o          /          \             /           \  ?       ?  /
    e           o            \           /             \           /        mittern
     \         /              ?         a               \         /
      a       a                \       /                 \       /
       \     /                  \     /                   \  ?  /
        a - a                    \ a /                      ---             tejf (offa)


In dialektologische Drucksachan siat'ma aa de druntern typografischn Schraibwaisn:

Ainordnung Zousetz Umschrift, IPA-Lautzoichn
offne Vokale Ogonek ? [?] - ? [?] - ? [?]
nasale Vokale Tildn a [a] - ? [?] - ? [?] - o [o] - ? [?]
lange Vokale Querstrich (= Makron) ? [aː] - ? [eː] - ? [iː] - ? [oː] - ? [uː]
vaschliffne Vokale (Reduktionsvokale), Schwa extra Zoichn ? [?] - ? [?]

oafache Vokale (wichtichere Zoichn in da Umschrift) [ Am Gwentext werkeln ]

De boarischn Baispul han phonetisch gschrim. Wecha de Haffa vaschine Dialekte ka des ower niat fir iwerol hundertprozente gnau sa. De standarddaitschn Baispul han in da Standardschraibwais gschrim, und fir dej gult d Standardassprouch. D IPA-Zoichn goltn alle aa lang - [?] [?ː] usw. -, dej han ower niat dopplt ainagschrim.

gnauere Umschrift lukere Umschrift IPA Baispul
Boarisch
De boarische Assprouch Baispul
Standarddaitsch
Schraibhinwais
a a, aa [a] Kaschperl, Kaas holls a ---- Dean Laut siat'ma in sunderzoichnlouse Schraibwaisn efters als "aa" gschrim, wem'ma'n von dunkln "a" (= "a") unterschain wull. In da Schraibwais "a" braucht'ma'n niat vadoppln. Ejamol aa "?" ("a" mit Ogonek) gschrim, und bsunders in Esterraich (noun Franz Stelzhamer) aa "a" ("a" mit Akut).
a a [?] Rahm mittlers a Stadt, Bahn
a a
o
[?] Wasser, Rast, Staat (= Staat) dunkls a ---- Vawendung vo "a" und "o"
a a [æ] waldlerisch, Weanerisch: Aas (= Eis) ganz offas e/a ---- In da Standardsprouch gult ower: "a" == [?] , drum ka'ma's vo durn aa iwernema, wenn's in Dialekt aa [?] is, bal'ma's de Leser laichter macha mecht.
e a, e [?] Lettn, Leedschn offas e hatte, Kafer Dean Laut siat'ma in sunderzoichnlouse Schraibwaisn aa als "a" gschrim, wem'ma'n von gschlossna "e" unterschain wull. Ejamol aa "?" ("e" mit Ogonek) gschrim.
e
e
e [e]
[e?]
Kepf, Heena, dees (orch) gschlossns e Feder Zu "e - e - e": Zmeast unterschaidt'ma in an oanzlna Dialekt blouß zwoa. D Ludwig-Zehetner-Umschrift kennt koa extra "e"-Zoichn und nimmt "e" her (vaschine Akzente af de glaichn Bouchstom zamma in an Text han schwarer zon Kenna fir d Leser).
o o [œ]
[ø]
Foon;
nordboarisch: schnoll, Koldn;
Weanerisch: schnoo, Koodn
o (mejer oder wenger grundet in Dialekt) Holle, Hohle Gmoant is niat des zo "e" entrundete "o", ower aa des ka'ma als "o" schraim, bal'ma's de Leser laichter macha mecht (is ower nou ainggle niat richte gschrim). Fir dej mit "l" vaschmolzne Vokale schau ba ≫Vokale + standardsprouchlichs "l"≪.
i i [i] bittn, Wiisn i vital, Wiese Offas und gschlossns "i" braucha in Boarischn niat unterschin wern (ner in Allemannischn wern's unterschin: "i"/"i").
u u [?]
[y]
nordboarisch: vul, wuld;
Weanerisch: vuu, wuud
u (mejer oder wenger grundet in Dialekt) fullen, fuhlen Gmoant is niat des zo "i" entrundete "u", ower aa des ka'ma als "u" schraim, bal'ma's de Leser laichter macha mecht (is ower nou ainggle niat richte gschrim). Fir dej mit "l" vaschmolzne Vokale schau ba ≫Vokale + standardsprouchlichs "l"≪.
o o [?] Stood (= Stadt), Hoos - Hoosn (= Hase - Hasen), Noogl;
estl. Oltbayern, Esterraich : Wosser, Rost (= Rast)
offas o (de gnaue Klangfarb is je nouch Dialekt anderscht) Post Ejamol aa "?" ("o" mit Ogonek) gschrim. Der Laut is oft durch Verdumpfung und Hebung as mittlhouchdaitsch "a" entstandn. D Klangfarb is dunkler wej [?] , ower holler wej [o] .
o
o
o [o]
[o?]
Rost (= Rost), Hoosn (= Hose) (orch) gschlossns o Boot Zu "o - o - o": Zmeast unterschaidt'ma in an oanzlna Dialekt blouß zwoa. D Ludwig-Zehetner-Umschrift kennt koa extra "o"-Zoichn und nimmt "o" her (vaschine Akzente af de glaichn Bouchstom zamma in an Text han schwarer zon Kenna fir d Leser).
u u [u] zruck, Muusi u Musik, Schuh Offas und gschlossns "u" braucha in Boarischn niat unterschin wern (ner in Allemannischn wern's unterschin: "u"/"u").

oafache Vokale (wenger wichtiche Zoichn in da Umschrift) [ Am Gwentext werkeln ]

gnauere Umschrift lukere Umschrift IPA Baispul Beschraibung Schraibhinwais
? a [??] , [?] boarisch (je nouch Dialekt): ?, ?llo?ns, gu?t, bro?t; We?t?, Kaschp?l; kumm?, sing? (ganz) kurzs, vaschliffas "a" Wem'ma es holle als "a" und es dunkle als "a" kennzoichnat, nou braucht'ma es vaschliffne niat kennzoichnan.
Entstej ka des as: a) an vaschliffna Vokal (Reduktionsvokal), b) an vokalisiertn "r", c) an vokalisiertn "n"
? e [??] , [?] boarisch: ein?, aff?, richt?, wirkl?, do bin?;
mittlboarisch : Himm?, Gipf?
boarisch:
? kurz? Paus?
(ganz) kurzs, vaschliffas "e";
je nouch Dialekt offner oder gschlossner
Entstej ka des as: a) an vaschliffna vordern Vokal ("i", "e") , b) an vokalisiertn "l", c) es Gechastick zon standarddaitschn Schwa-Laut [?]
? o [??] , [?] boarisch tolwais: v?gessn (= vergessen); z?, v?, b? (Prapositiona) (ganz) kurzs, vaschliffas "o";
je nouch Dialekt offner oder gschlossner
Entstej ka des as an vaschliffna hintern Vokal ("u", "o").
a a, a, aa [??] , [a] nordboarisch: saa (= sein);
ostmittlboarisch: aa (= "ein" betont);
boarisch: naa (= nein), mai (= mein)
holl(er)s, nasals "a" Ner a Tol Dialekte kennt Nasalvokale. Dej han niat su stork nasaliert wej in Franzesischn, dej hejern'se aa anderscht a, und d Klangfarb is je noun Dialekt a weng anderscht.

Ainggle mejssad'ma fir nasale Lautt Tildn schraim, ower dej Zoichn git's ja af de Tastaturn niat, drum oafacher d "Dachala" (= Zirkumflexe). A Vortl: Durch des ka'ma aa mejerer Lautt unterschain.
a a, ao [??] , [??] west-nordboarisch: Maa;
franzosisch: Chance;
weanerisch: Afang
dunkls, nasals "a"
? a, e [æ?] boarisch tolwais: m?i nasals "a"
e e [?] boarisch: Kre;
nordboarisch : schej, grej (= schon, grun)
nasals "e"
i i [?] boarisch: bi nasals "i"
o o [o] boarisch: Stoa;
nordmittl-/westmittlboarisch : Mo;
nordboarisch : Mou, dou (= Mond, tun)
nasals "o"
u u [?] boarisch tolwais: Su (= Sohn), u- (= un-) nasals "u"

Zwilautt, Dreilautt [ Am Gwentext werkeln ]

Beachtn mou'ma, daß nej alle Fainhaitn in de Haffa boarische Dialekte agem wern kinna, desweng is dej Tabolln (wej aa de andern) ner a Laitfon, daß'ma'se holt a Buld macha ka, wej'ma sain Dialekt ejtz schraim ka.

gnauere Umschrift lukere Umschrift IPA Beispul Beschraibung Schraibhinwais
o?
o?
oa [o?]
[??]
boarisch: bro?t;
sidboarisch: ro?t
typisch boarische Zwilautt Gmoant han douda dej wou nix min vokalisiertn "r" zon Tou hom.
e?
e?
ea [e?]
[??]
boarisch: ne?m?ds;
sidboarisch: Schne?, be?s
i? ia [i?] mittl-/sidboarisch: Bri?f
u? ua [u?] boarisch: gu?t
ai ai, ei [?i] boarisch : wait, daitsch holls a + i Gnau gnumma mejssad'ma alle "ei" als "ai" schraim, ower nou kannt'ma d Werter nemmer so guat lesn. Wenns en standarddaitschn "eu" oder "ai" entspricht, ka'ma's ower "ai" schraim, wem'ma's von "ei" unterschain mecht.
ai
ae
ai, ei [æi] , [æe?] boarisch tolweis (nerdl./estl. Altbayern/nordestl. Esterraich) : wait, daitsch a + i
au au [?u] nord-/westmittlboarisch: Haus holls a + u
au
ao
au [?u] , [?o?] ostmittlboarisch: Haus dunkls a + u
ej, ei ai, ej, ei [?i] nordboarisch: Schnej, bejs mejer offas e + i zon Mirka d Entsprechunga: nordboarisch <--> mittlboarisch: "ej" <--> "ee" (mittlhouchdaitsch "?", "œ"). Ower "ej" <--> "i?", "u?" (mittlhouchdaitsch "ie", "ue").
ej, ei oi, ej, ei [ei] nordboarisch: Kej, dejf;
sidboarisch: Beisn (= Besen), Eifn (= Ofen)
mejer gschlossns e + i wecha "ei == ai" dou als "ej", ols "ei" (in Esterraich siat'ma's asu) oder aa als "oi" (in Nordboarischn siat'ma's asu) gschrim.
oi oi [oi] nordboarisch: i woiß;
nordboarisch, waldlerisch: Loitern;
waldlerisch: floing (= fliegen) ;
sidboarisch:
Foir (= Feuer)
mittlers o + i
ui ui [ui] nordmittlboar., sidestl. Esterraich: fluing (= fliegen);
nord-/sidestlichs Esterraich: Huit (= Hut);
sidboarisch: Fuir (= Feuer)
u + i
ou aou, ou [?u] nordboarisch: Schouf, dou (= da);
westmittlboarisch: Strouh, rout
mejer offas o + u zon Mirka d Entsprechunga: nordboarisch <--> mittlboarisch: "ou" <--> "oo"/"oo" (mittlhouchdaitsch "?"); "ou" <--> "ou"/"ou"/"oo"/"oo" (mittlhouchdaitsch "?"). Ower "ou" <--> "u?" (mittlhouchdaitsch "uo").
ou ou [ou] nordboarisch: Hout, i dou (= ich tue);
sidboarisch: Oufn (= Ofen)
mejer gschlossns o + u
ej?
ej?
ou?
ou?
aier, ejer
oier, ejer
aouer, ouer
ouer
[?i?]
[ei?]
[?u?]
[ou?]
west-/nord-nordboarisch: mej?, Bej?, Jou?, Schnou? Draifachvokale Schau aa ba "r".
o? oa, oar, or [??]
[?ː?]
nerdl. und estl. Altbayern, ostlmittlboarisch: schwo?z, i wo? Schau aa ba "r".

Vokale + vokalisierts oder niat vokalisierts "l" [ Am Gwentext werkeln ]

Dej Tabolln dejnt als a Schraibhulf, wal d Lautkombinationa drinnat ejamol schwar zon schraim han. Ganz genau kinna dej Lautt ower niat immer widergem wern, des is ner su noucht wej's gejt. Niat sa solls a Sprouchgschicht oder a Dialektvaglaich.

gnauere Umschrift lukere Umschrift IPA Baispul Beschraibung Schreibhinwais
ol
oi, oo
ei, ej
oi
ol
oi, oo
ai, ej
oi
[œl], [øl]
[œi], [œː]
[?i] , [ei]
[?i]
nordboarisch : Gold
ostmittlb. : Goid, Good
westmittlb. tolweis : Geid, Gejd
westmittlb. tolweis : Goid
entstejt as a/e/o + l wecha "ei == ai" (schau aa ba "ei, ai")
ul
ui, uu
ui
ei, ej
ul
ui, uu
ui
ai, ej
[?l], [yl]
[?i], [?ː]
[ui]
[?i] , [ei]
nordboarisch : vul
ostmittlb. : vui, vuu
westmittlb. tolweis : vui
westmittlb. tolweis : vei, vej
entstejt as i/u + l wecha "ei == ai" (schau aa ba "ei, ai")
al
ai
al, aal
ai
[al]
[ai]
nordboarisch : Mal, wal, fahln
westmittlb. : Mai, wai, faihn
entstejt as au + l; ei, mhd. ? + l; mhd. æ, boar. a + l
ol
oi, o?l
ol
oi, oal
[?l]
[?i], [??l]
nordboarisch : Tol
westmittlb. : Toi/To?l
entstejt as mhd. ei, nordboar. oa/oi, mittlboar. oa + l Des derf niat vawechslt wern mit de naiern, ans Standarddaitsche agloante Assprouchn "Teil", "Seil" usw. oder "Tal", "Sal" usw.
ao eu , au [??ː] ostmittlb. : weu (= weil), Meu (= Maul) entstejt as ei + l, au + l "eu" is a komode Schraibung, des derf ower niat mit da Assprouch von standarddaitschn "eu" vawechslt wern.
al, ol
ool, ool
oi
al, ol
ol
oi
[?l], [?l]
[?ːl], [oːl]
[?i]
nordboarisch : alta, olta
nordboarisch : Woold, Woold
mittlboarisch : olta Woid
entstejt as mhd. a, boar. a/o + l
ol, ul
oi
ol, ul
oi
[o?l], [ul]
[oi]
nordboarisch : Holz, Hulz
mittlboarisch : Hoiz
entstejt as o + l
ul
ui
ul
ui
[ul]
[ui]
nordboarisch : Schuld
mittlboarisch : Schuid
entstejt as u + l

Konsonantn [ Am Gwentext werkeln ]

Umschrift IPA Baispul Beschraibung Schreibhinweis
l [l] des nordboarische u-haltiche, halwat vokalische "l", es Gechastick zon standardsprouchlinga "l" und zon mittlboarischn "i". Gschrim wej in da Standardschriftsprouch. Es git aa koa extra IPA-Zoichn niat fir des "l".
r [r]
[?]
[?]
rund
Wirt
Feder
"r" + Vokal --> "r" is a Konsonant.
Vokal + "r" + Konsonant oder am Wortend --> normalerweis vokalisiert in da Standardsprouch, und aa oft in de boarischn Dialekte (asser in de Dialekte in Sidwestn von boarischn Sprouchraum), ower dou je nouch Dialekt und Wort vaschin.
Ma ka d Werter mit "r" gschrim (also wej in da Standardschriftsprouch) besser lesn wej mit "a" gschrim.
sch
ch
ng
w
[?]
[c] , [x]
[ŋ]
[?]
Tisch
Sicht,Buch
Ring
Wurm
Andere Lautt mit bsundere IPA-Zoichn. Gschrim wej in da Standardschriftsprouch.
b/p
d/t
g/k/kch
[b?] / [p]
[d?] / [t]
[g?] / [k] / [kχ]
Besn, Bratzn;
daitsch, Danz;
Glasl, gloa, Korn, Kchorn
In Anlaut wird in de meastn nord- und mittlboarischn Dialekte oft niat zwischa de "hirtn" und de "woichn" Vaschlußlautt unterschin (asser ban "k", des blaibt "hirt", wenn's in Anlaut vor an Vokal stejt). In Standarddaitschn wern 3 Aingschaftn unterschin: 1. stimmhaft gecha stimmlous, 2. woach gecha hirt, 3. behaucht gecha niat behaucht. Im Boarischn han dej Lautt allawal stimmlous, niat behaucht (asgnumma es "k" in Anlaut), und zmeast zwischa woach und hirt (wos ower je nouch Dialekt und Lautumgebung vaschin is). In de meastn sidboarischn Dialekte wird ower zwischa woach und hirt unterschin (es "k" wird gern zo ran "kch" affriziert). Wem'ma d Lautt schraibt wej in da Standardschriftsprouch, tejn'se d Leser laichter min Vastej.
woach:
b, d, g
f, s, sch, ch
bf, z, dsch

hirt:
pp, tt, ck
ff, ss, schh, chh
pf, tz, tsch
1 Schrid, 2 Schritt;
1 Schif, 2 Schiff
1 Stich, 2 Stichh;
1 Bliz, 2 Blitz
In Aslaut gult in de meastn nord- und mittlboarischn Dialekte es Boarische Sulmschnitgsez. Des hoisst: entweder is a Sulm ungspannt mit an langa Vokal und an woichn Vaschluß- oder Raiblaut (Lenis), oder a Sulm is gspannt mit an kurzn Vokal und an hirtn Vaschluß- oder Raiblaut (Fortis). In de meastn sidboarischn Dialekte gult es Sulmschnitgsez ower niat. Wem'ma d Lautt woach oder hirt schraibt (firn Sulmschnit glangt oafach oder dopplt gschrim) wej in da Standardschriftsprouch, tejn'se d Leser laichter min Vastej.
sp/schp
st/scht
[?p]
[?t]
Kaschper;
erscht, Ferschn
In de Dialekte wird "sp" normalerwais iwerol in Wort als "schp" assprocha, "st" nouch "r" als "rscht", und "s" nouch "r" efters als "rsch". "sp" und "st" wern aa in Standarddaitschn in Anlaut wej "schp" und "scht" assprocha, also is vo da Lesborkait her am bestn, ma schreibt dou aa in Dialekt "sp" und "st". Sunst je nouch Assprouch "sp, st" oder "schp, scht".

Phoneme und Lautt: Standarddaitsch - Boarisch [ Am Gwentext werkeln ]

Phoneme han de kleanstn sprouchlinga Oahaitn, wou'ma nu Bedeitunga unterschain ka, wou ower koa ainge Bedeitung hom. De druntere Tabolln vaglaicht Phoneme und Lautt in Standarddaitschn herkumftsmasse mit deane in de boarischn Dialekte. D Afstollung soll a Hulf sa, wenn oaner sain Dialekt in d Umschrift umsetzn mecht.

Bedenka mou'ma, daß's des Boarische niat git. A jeder boarische Dialekt hout'se iwer d Jorhundert anderscht entwicklt. Dou mejssad'ma zon Vaglaicha ainggle bis ins Mittlalter zruckgej. Und d Phoneme ka'ma wecha de groussn Lautunterschid ainggle blouß Dialekt fir Dialekt feststolln.

standarddaitsche Phoneme wej gschrim Standarddaitsche Lautt Boarische Lautt in Werter sait da mittlhouchdaitschn Zait Boarische Lautt in (Quase-)Fremdwerter von Standarddaitschn und vo andere Sprouchn
" a " [?] a [?] e [?] , e [e]
" a " [a] a [?] , o [?] , ou [?u] a [?] , a [?]
" o " [?] , [o] o [o] , [o?] , u [u] , ou [?u] o [o]
" u " [?] , [u] u [u] , u? [u?] , nordboarisch : ou [ou] u [u]
" e " [?] , [e] e [?] , e [e] , ej [?i] e [?] , e [e]
" o " [œ] , [ø] e [e] , e [?] , ej [?i] e [e] , o [ø]
" i " [?] , [i] i [i] , i? [i?] , nordboarisch : ej [ei] i [i]
" u " [?] , [y] i [i] , i? [i?] , nordboarisch : ej [ei] i [i] , u [y]

Drai Problembeispul firn Sinn vo derer Tabolln:

1. Zwischa "a" und "o"
D Phoneme in Boarischn han sprouchgschichtle dou grob "a - a/o - o", in Standarddaitschn "a - a - o". Ob'ma in Standarddaitschn es "a" holler oder dunkler asspricht, des endert nix an Bedeitunga vo Werter. In Boarischn ower schou ejamol: "Fackl" --> "Ferkel", "Fackl"/"Fockl" --> "Fackel". Ob'ma es "o" in Standarddaitschn holler oder dunkler asspricht, aa niat. In Boarischn schou: "Rast"/"Rost" --> "Rast", "Rost" --> "Rost". Mit ara oafachn Schraibwais entstenga su Schrift-Homonyme, wej aa ba andere Lautt, bsunders in Dialekte mit ara groussn Vokalvulfalt. Dazou kamadn nu d "a"-Lautt, wou min sprouchgschichtlinga oafachn "a" nix zon tou hom, wej in nordboarisch "glaam" = "glauben", ostmittlboarisch "braat" = "breit", nord-nordboarisch "braat" = "breit", Weanerisch und waldlerisch "Haas" = "Haus".

Wichte zon Wissn is aa, daß oa Dialekte reglhaft zwischa "a" und "o" unterschain (haptsechle dej in westlinga Altbayern ), andere niat (in Ostmittlboarischn wern ower dou reglhaft de nasaln Lautt und de niat nasaln unterschin). Und daß haintiche stedtische Dialekte dej Lautt efters afholln ("a" --> "a", "o" --> a"). Glaichzaite git's Dialekte, dej wou vo sich as hollere Lautt hom. D "a"-Lautt in Fremdwerter und Quase-Fremdwerter vo da Standardsprouch wern in Boarischn gern en boarischn Phonem "a" zougordnat (wej "Kassa" = "Kasse"), wos ower en standarddaitschn Phonem "a" entspricht (wej "Glasl" = "Glaschen").

Umso dunkler daß es "a/o"-Phonem klingt, umso wenger wird's als a "a"-Laut empfundn. In Esterraich, wou es "a" in de meastn Dialekte grundsetzle stork zu "o" vadunklt is, wird in da Houchsprouch da "a"-Laut normalerwais ganz holl gsprocha (also es holle "a" vo da Standardsprouch min holln boarischn "a" glaichgsetzt). In Altbayern dageng wird es "a" in da Houchsprouch efters als a laicht vadunklts "a" (also ner a weng afghollt) asgsprocha, wenn des in Dialekt an "a" entspricht.

Aa in d Schraibwaisn wird des ainetrong. Ma siat in "holle" und "holl-und-dunkle" Dialekte fir "a - a - o - o" (nouch unserer Umschrift) "a - a - a - o" (mit Sunderzoichn), "aa - a - o - o" (one Sunderzoichn) oder "a - a - a - o" (vo "dunkle" Dialekte ogschaut) gschrim, in "dunkle" Dialekte fir "a - o - o" (nouch unserer Umschrift) "a - a - o" (mit Sunderzoichn) oder "a - o - o" (one Sunderzoichn) gschrim. Es Zoichn "o" kennt'ma in niatwissnschaftliche Umschriftn in Altbayern (wou'ma's zon Unterschain ainggle brauchad) und in Esterraich kam, es "a" ower schou. A mords Zwirl also.

2. Zwischa "e" und "o"
In boarischn Sprouchraum hout'se schou saitn 13. Jorhundert d Entrundung asbroitt (wej tolweis aa in andere owerdaitsche und spejter mittldaitsche Dialekte). Des hoisst, "o" is "e", "u" is "i", "eu"/"au" is "ai" worn. Es Boarische kennt grundsetzle zwoa "e"-Phoneme: Des wos asn "germanischn e" (durtmols offat asgsprocha) entstandn is, und des wos asn "Primarumlaut e" (durtmols gschlossn asgsprocha) und asn "o" entstandn is. Owacht gem mou'ma, wal des und soll in de vaschina Dialekte haintzatoch "e" oder "e" sa ka. Jeder Dialekt und d Standardsprouch hom'se dou alle anderscht entwicklt. Ob's in an Dialekt "a", "e", "e" oder "o" hoisst, hout nix mit dean zon tou, ob in da Standardspouch "a", "e" oder "o" gschrim wird. Wal ower es standarddaitsche "o" in boarische Werter efters en gschlossna "e" entspricht, hom bsunders frejers etle Schraiber es "o" aa gschrim, ower gmoant hom's a gschlossns "e". Desweng siat'ma aa "dos, do, not, oß, onk" usw. fir "des, de, net, eß, enk". Waiters genga holt an Haffa Schreiber nouch da Standardsprouch und nouch Schraibunga in andere Dialekte. Also vo de Schraibunga ka'ma niat umbedingt af d Assprouchn schlejssn.

Aa ban "e" git's vaschine Schraibwaisn: "e - e" (nouch unserer Umschrift, "a" is a nu offnerer Laut), "a - e" (gern in sidlinga Altbayern, wal durt es "e" da eftere Laut is), "e - e" (gern in Esterraich). In Esterraich kennt'ma es Zoichn "e" kam, in Altbayern weder es "e" nu es "e" ("a" und "e" langa ja).

Ansunstn: Wichte zon wissn is es glaiche wej ba de "a"-Lautt (reglhafte Lautunterschaidung, stedtische Dialekte, Unterschid zwischa de Dialekte).

3. Zwischa "i" und "u"
Fir d Entrundung und fir d Schraibwaisn gult es glaiche wej firs "o". In Standarddaitschn unterschaid'se bsunders es Phonempor "i" - "u" durch d Lippmstollung: "i" wird mit gspreitzte Lippm, "u" mit grundete Lippm gsprocha. In Boarischn is des ainggle a oanzigs Phonem (ower es Wichtiche zon Wissen gult wej ban "o"). Es "i" wird one gspraizte Lippm gsprocha, desweng klingt's niat su "rein" wej in Standarddaitschn, bsunders vor Lippmlautt, und drum gejt's in Werter wej "schimpfa" a weng zon "u" hi. Valoun ka'ma'se aa dou niat umbedingt af d Schraibunga. Und d Schraibung vo "o" und "u" vor a ("vaschlucktn") "l" wej tolwais in de nord-, ostmittl- und sidboarischn Dialekte is wider a andere Sach. In Zwaiflsfoll ka'ma'se ba alle Lautt oafach a d Schraibung nouch da Standardsprouch haltn.

Technischs zo de Sunderzoichn [ Am Gwentext werkeln ]

Sunderzoichn Zoichnsoz HTML-Entity Nummer dezimal Unicode-Codepoint Unicode-Block RFC-1345-Code
a ISO-8859-1 &aring; &#229; U+00E5 Latin-1 Supplement &aa
A ISO-8859-1 &Aring; &#197; U+00C5 Latin-1 Supplement &AA
a ISO-8859-1 &atilde; &#227; U+00C3 Latin-1 Supplement &a?
A ISO-8859-1 &Atilde; &#195; U+00E3 Latin-1 Supplement &A?
? ISO-8859-1     U+1EBD Latin Extended Additional &e?
? ISO-8859-1     U+1EBC Latin Extended Additional &E?
? UTF-8 &#259; U+0103 Latin Extended-A &a(
? UTF-8 &#277; U+0115 Latin Extended-A &e(
? UTF-8 &#335; U+014F Latin Extended-A &o(

Wej'ma d Sunderzoichn agem ka [ Am Gwentext werkeln ]

Unter Windows kast alle ISO-8859-1-Zoichn (ower niat d UTF-8-Zoichn) aa iwer d Nummer agem: D Taste "Alt" druckt haltn und am rechtn Ziffernblock "0" und d Nummer (wej in da Spaltn "Nummer dezimal") agem. De andern Sunderzoichn kast oafach mit de Akzentzoichntastn (^ ´ `) + Bouchstob agem.

Wer an an Artikl werklt, der ka d Sunderzoichn aa iwer d Laistn af de Werklsaitn unt agem. Durn oafach afs gwinschte Zoichn klicka.

Wer en Editor Emacs hout, der ka dean saine Ageb-Methodn ( input methods ) hernema. Baispulswais d RFC-1345-Zoichn-Gmirkholferla ( character mnemonics ) mit: M-x set-input-method <RET> rfc1345 <RET> . Wenn'st nou &aa agist, wird des automatisch in a "a" umgwandlt. Oder &a? in a "a", &a( in a "?". Naie Ageb-Methodn kinna aa programmiert wern. Su kast noucha d Sunderzoichn gschwind schraim, wal des is asu afbaut, wej'st'as brauchst.

Schriftprobn [ Am Gwentext werkeln ]

Baispul anhond vo am Versl [ Am Gwentext werkeln ]

's stommt vom Herwert Gschwendtner und is in ? Pongauer Mundort “ vafosst, am Iwergongsdialekt vo Mittl- zan Sidboarischn, der wo im Soizburger Lond im Bezirk St. Johann im Pongau gredt werscht.

Mueddersprouch

D'Mueddersprouch im Vouderlond,
de ins de Oiden iwerliafert homd,
hert si so scheh oh ban Singer
koh ower ban Reen derb klinga.
Ban Streiden werds gor gschead.
Hort is's, boids streng gnumma werd.
Donn wider schmeichit sa si eih
so zort, so liab und so feih.
Hoamadsprouch, der Asdrugg in dir
der is gwis grod so wia mir.

Schau aa unter [ Am Gwentext werkeln ]

Quejn, Literatur un Weblinks [ Am Gwentext werkeln ]