Bai vi?t nay c?n them chu thich ngu?n g?c đ? ki?m ch?ng thong tin . M?i b?n giup hoan thi?n bai vi?t nay b?ng cach b? sung chu thich t?i cac ngu?n đang tin c?y . Cac n?i dung khong co ngu?n co th? b? nghi ng? va xoa b?.

Siberia Сибирь
—  Vung đ?a ly  —
Vung lien bang Siberia          Vung l?ch s? Siberia Nga            B?c A , vung l?n nh?t c?a Siberia
Siberia
L?c đ?a	B?c A
Qu?c gia	Nga
Ph?n	Tay Siberia đong Siberia Vi?n đong Nga
Di?n tich
? T?ng c?ng	13.100.000 km 2 (5,100,000 mi 2 )
Dan s? (2017)
? T?ng c?ng	33,765,005
?  M?t đ?	0/km 2 (0/mi 2 )
Ten c? dan	Ng??i Siberia

Siberia (phien am: Xi-bia, Xi-be-ri ho?c Xi-be-ri-a ) ( ti?ng Nga : Сиби?рь IPA:  [s???b?ir?] ^ⓘ ) la vung đ?t r?ng l?n g?n nh? n?m tr?n trong n??c Nga , chi?m g?n toan b? ph?n B?c A va bao g?m ph?n l?n th?o nguyen A-Au . Siberia trong l?ch s? la m?t ph?n c?a n??c Nga hi?n đ?i k? t? n?a sau th? k? 16 .

Vung đ?t nay b?t đ?u t? phia đong day nui Ural tr?i dai đ?n Thai Binh D??ng ; phia b?c la B?c B?ng D??ng xu?ng phia nam la cac ng?n đ?i mi?n b?c Kazakhstan va co bien gi?i v?i Mong C? va Trung Qu?c . Tr? ph?n tay-nam khong n?m trong lanh th? Nga , cac vung khac nhau c?a Siberia chi?m t?i 77% di?n tich n??c nay, trong khi đo ch? chi?m co 27% dan s? toan Nga. đi?u nay t??ng đ??ng v?i m?t đ? dan s? trung binh kho?ng 3 ng??i tren m?i km vuong (7,8/d?m vuong) (g?n b?ng v?i Uc ), khi?n Siberia tr? thanh m?t trong nh?ng khu v?c dan c? th?a th?t nh?t tren Trai đ?t . N?u Siberia la m?t qu?c gia, no v?n la qu?c gia l?n nh?t hanh tinh, nh?ng v? dan s?, no s? ch? đ?ng th? 35 th? gi?i va th? 14 c?a chau A.

Tren th? gi?i, Siberia n?i ti?ng ch? y?u v?i mua đong dai va kh?c nghi?t, v?i nhi?t đ? trung binh thang 1 la ?25 °C (?13 °F). đay c?ng la n?i ma cac chinh ph? đ? qu?c Nga va Lien Xo s? d?ng đ? xay nha tu , tr?i c?i t?o nh?m l?u đay nh?ng tu nhan chinh tr? trong l?ch s?.

Ten g?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T?n t?i vai phien b?n v? ngu?n g?c c?a t? "Siberia" va cho t?i nay ng??i ta v?n ch?a th? ch?c ch?n phien b?n nao la g?n v?i s? th?t nh?t.

Cac phien b?n, g?n v?i ngu?n g?c c?a m?t ngon ng? nao đo trong nhom ngon ng? Altai/ti?ng Nga:

• "Siber/Chiber" ? M?t t? ti?ng Turk c? ( ti?ng Bashkir / Tatar ), co ngh?a la "đ?p" hay "s?c s?". Ch?ng h?n, h? Chebakul d?ch t? ti?ng Tatar co ngh?a la "h? đ?p". Trong ngon ng? Turk c? đ?i t?ng ph? bi?n ten g?i Shibir, ch?ng h?n trong ten g?i c?a v? kh? han (khagan, kh?c han, kh? han) ng??i Turk n?i ti?ng trong th? k? 7 la Shibir Khan Turk-shad , ng??i đa gop ph?n lam nha Tuy s?p đ? nhanh chong. Trong cac ngon ng? Turk (c? th? trong ti?ng Tatar ) co t? "Seber(?)" co ngh?a la "gio cu?n tuy?t" hay "bao tuy?t (tuy?t b? gio cu?n len)", nh? th? ten g?i Sibir r?t co th? co ngh?a lien quan t?i bao tuy?t .
• "Shibir" ? T? trong ti?ng Mong C? , co ngh?a la vung đ?t đ?m l?y, v?i nh?ng cay b?ch d??ng m?c thanh cac khu r?ng r?m. Ng??i ta cho r?ng, vao th?i k? Thanh Cat T? Han thi ng??i Mong C? dung ten g?i nay đ? ch? khu v?c r?ng-th?o nguyen c?a Taiga sat bien gi?i v?i lanh th? c?a h?. ^[1]
• M?t di?n gi?i cho r?ng ten g?i b?t ngu?n m?t t? trong ti?ng Nga đ? ch? "ph??ng b?c" (север, sever) đ??c s? gia Ba Lan la Chycliczkowski đ?a ra, ^[2] nh?ng di?n gi?i nay đa b? Anatole Baikaloff bac b? ^[3] tren n?n t?ng cho r?ng cac dan t?c c?n k? nh? ng??i Trung Qu?c , ng??i ? R?p hay ng??i Mong C? , v?i ten g?i c?a khu v?c nay la g?n gi?ng nhau, co th? đa khong bi?t ti?ng Nga . Ong c?ng đ?a ra g?i y cho r?ng ten g?i nay la s? k?t h?p c?a hai t? trong ti?ng Turk c? la "su" (n??c) va "birr" (vung đ?t hoang da).

Cac phien b?n g?n v?i m?t nhom s?c t?c nao đo (ng??i ta tin r?ng chung noi chung khong ?nh h??ng t?i t? nguyen, nh?ng đ??c li?t ke ? đay nh? la nh?ng phien b?n co th? nh?t):

• Theo phien b?n c?a Z. Ya. Boyarshinova thi ten g?i Sibir xu?t phat t? ten g?i c?a m?t nhom s?c t?c la Sipyr , ma ngu?n g?c ngon ng? c?a h? hi?n v?n con đ?y tranh cai. Sau đo ten g?i nay đ??c ap d?ng cho nhom s?c t?c thu?c ngon ng? Turk, t?ng sinh s?ng d?c theo song Irtysh trong khu v?c ngay nay la Tobolsk .
• Theo phien b?n c?a V. Sophronov , thi ten g?i Sibir b?t ngu?n t? nhom s?c t?c g?c Turk, hi?n nay đ??c bi?t đ?n nh? la ng??i Tatar Siberia , v?i ten h? t? g?i (Sabyr), theo y ki?n tac gi?, th?c t? co ngh?a la s? kien nh?n. M?t y ki?n khac thi cho r?ng no co ngh?a la "đ?a ph??ng/b?n x?" (y/ir ? đan ong, nhan dan, ng??i; siber/y ? sa khoang, b? l?i tren m?t đ?t; nguyen v?n: "nh?ng ng??i sinh s?ng t?i đo phat tan"). ^[4]
• M?t phien b?n khac cho r?ng khu v?c nay đ??c đ?t ten theo ng??i Tich Ba (Xibe). ^[5]

S? ph? bi?n ten g?i "Sibir" tren nh?ng vung lanh th? r?ng l?n tr?c ti?p g?n li?n v?i ten g?i c?a th? đo c?a Han qu?c Siberia c?a ng??i Tatar, b? sap nh?p vao Sa qu?c Moskva d??i th?i Ivan Hung đ? (1530-1584). Trich đo?n ph?ng d?ch t? bien nien s? Esipov (ti?ng Nga c?): "...ti?n vao đ?t Sibir...ng??i Tatar s? hai tr??c nhi?u l?n ti?n đanh c?a cac chi?n binh Nga, ch?y tr?n kh?i thanh l?y c?a minh, ma tr??c đo ng??i Tatar g?i thanh ph? th? đo c?a h? n?i c?a song Tobol va Irtysh la Sibir, b? l?i no tr?ng khong. Nh?ng chi?n binh Nga t?i va đong l?i đo va kh?ng đ?nh thanh l?y nay v?ng m?nh, hi?n nay g?i la thanh Tobolesk Chua C?u th? ".

B?t đ?u t? th? k? 13 ten g?i Sibir b?t đ?u đ??c s? d?ng khong nh?ng đ? ch? s?c t?c ma con đ? ch? n?i ma s?c t?c đo sinh s?ng. Theo y ngh?a nay thi ten g?i c?a khu v?c l?n đ?u tien đ??c cac tac gi? Iran nh?c t?i trong th? k? 13, v?i ten g?i "Sebur" l?n đ?u tien xu?t hi?n tren b?n đ? trong t?p b?n đ? Catalan n?m 1375 . Trong cac bien nien s? Nga th? k? 15 thi Sibir đ??c dung đ? ch? khu v?c ? h? l?u song Tobol va trung l?u song Irtysh .

Nh?ng vi?c s? d?ng t? Sibir theo y ngh?a đ?a chinh tr? thi l?i g?n li?n v?i toan b? vung đ?t n?m ? phia đong song Volga . Trong b?c th? g?i n? hoang Elizabeth I (n?m 1570) Ivan Hung đ? t? g?i minh la: "Vua Pskov va đ?i cong t??c x? Smolensk, Tver, cac vung đ?t Chernigov, Ryazan, Polotsk, Ros... (ph?n nay c?a t? b? m?t) va toan b? vung đ?t Sibir".

Th?i ti?n s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khu v?c nay co nhi?u gia tr? v? c? sinh v?t h?c , vi no ch?a cac c? th? c?a nh?ng loai đ?ng v?t th?i ti?n s? t? K? nguyen th? Pleistocene , đ??c b?o qu?n trong b?ng ho?c trong t?ng đ?t đong b?ng v?nh c?u . M?u v?t c?a s? t? chau Au Goldfuss s?ng trong hang đ?ng, Yuka ( voi ma mut ) va m?t con voi ma mut long xo?n t? Oymyakon , m?t con te giac long m??t t? song Kolyma , va bo r?ng bizon va ng?a t? Yukagir đa đ??c tim th?y.

Cac vung đa nui l?a Siberia đ??c hinh thanh b?i m?t trong nh?ng s? ki?n nui l?a l?n nh?t đ??c bi?t đ?n trong 500 tri?u n?m qua c?a l?ch s? đ?a ch?t Trai đ?t. Ho?t đ?ng c?a no ti?p t?c trong m?t tri?u n?m va m?t s? nha khoa h?c coi đo la nguyen nhan co th? c?a "Cu?c tan sat v? đ?i" kho?ng 250 tri?u n?m tr??c, ??c tinh đa gi?t ch?t 90% cac loai hi?n co vao th?i đi?m đo.

It nh?t ba loai ng??i s?ng ? Nam Siberia kho?ng 40.000 n?m tr??c: Homo sapiens , ng??i Neanderthal va ng??i Denisova . N?m 2010 b?ng ch?ng DNA xac đ?nh cu?i cung la m?t loai rieng bi?t.

L?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nhi?u nhom dan du m?c co m?t ? Siberia t? r?t xa x?a vi d? nh? Yenet , Nenet , Hung No , Uyghur . Ng??i Khi?t đan c?ng chi?m đong m?t ph?n c?a khu v?c. Han (Khan) vung Siberia ? g?n Tobolsk ngay nay đ??c bi?t đ?n la nhan v?t quy?n l?c l?n, đa t?ng phong t??c cho Kubrat (m?t v? vua ng??i Bulgaria) la Kh? han (Khagan) vung Avaria n?m 630. đ? qu?c Mong C? xam chi?m n?i nay vao th? k? 13 va cho vung đ?t nay quy?n t? tr?, g?i la Han qu?c Siberia .

V?i s? di?t vong c?a han qu?c Kim Tr??ng , Kh? han t? tr? c?a Sibir đ??c hinh thanh vao cu?i th? k? 15. B? l?c Yakut noi ti?ng Turk di c? v? phia b?c t? khu v?c h? Baikal d??i ap l?c c?a cac b? l?c Mong C? trong th? k? 13 đ?n 15. Khi ?y, Siberia v?n la m?t khu v?c dan c? th?a th?t. Nha s? h?c John F. Richards đa vi?t: "Th?t s? r?t đang nghi ng? khi bi?t r?ng t?ng dan s? Siberia hi?n đ?i ban đ?u v??t qua 300.000 ng??i".

Vao th? k? 16, th? l?c l?n m?nh c?a n??c Nga ? phia tay b?t đ?u lam suy y?u Han qu?c Siberia. đ?u tien, nh?ng nhom th??ng nhan va ng??i Co-d?c xam nh?p khu v?c, r?i quan đ?i Nga xay d?ng nh?ng ti?n đ?n ti?n xa d?n v? phia đong đ? b?o v? nh?ng ng??i đ?nh c? m?i di c? t? lanh th? Nga ben chau Au . Nh?ng th? tr?n nh? Mangazeya, Tara, Yeniseysk va Tobolsk (trung tam vung Siberi, cu?i cung tr? thanh th? ph? th?c t? c?a Siberia t? n?m 1590) b?t đ?u hinh thanh va phat tri?n. Vao th?i đi?m nay, Sibir la ten c?a m?t phao đai t?i Qashlik, g?n Tobolsk. Gerardus Mercator, trong m?t b?n đ? xu?t b?n n?m 1595, đanh d?u Sibier la ten c?a m?t khu đ?nh c? va lanh th? xung quanh d?c theo m?t nhanh ben trai c?a Ob. Cac tai li?u khac cho r?ng b? l?c Xibe, m?t dan t?c Tungusic b?n đ?a, đa khang c? quy?t li?t đ?i v?i s? banh tr??ng c?a Nga ben kia day Ural. M?t s? ng??i cho r?ng thu?t ng? "Siberia" la m?t t? ng? c?a dan t?c h?c c?a h?.

Cho đ?n th? k? 17, vung ki?m soat c?a n??c Nga đa ch?m đ?n b? Thai Binh D??ng . Kho?ng 230.000 ng??i Nga đa đ?nh c? ? Siberia vao n?m 1709. Cac th? k? ti?p theo, Siberia nhin chung v?n la vung đ?t khong ng??i ? va ch?a đ??c kham pha. Ch? co r?t it chuy?n tham hi?m va nh?ng ng??i buon ban s?ng ? đay. M?t nhom ng??i khac b? đ?a đ?n đay sinh s?ng la nh?ng tu nhan chinh tr? đ?n t? phia tay n??c Nga ho?c nh?ng vung đ?t b? Nga cai tr? khi ?y, vi d? nh? Ba Lan .

Tuy?n đ??ng s?t xuyen Siberia xay d?ng t? 1891-1903 la thay đ?i to l?n cho "vung đ?t đang ng? yen" nay. Tuy?n đ??ng đa n?i li?n Siberia v?i nh?ng mi?n phia tay n??c Nga đang cong nghi?p hoa nhanh chong d??i th?i sa hoang Nikolai II (r. 1894-1917). Kho?ng b?y tri?u ng??i di c? đ?n Siberia t? Nga thu?c chau Au trong kho?ng th?i gian t? n?m 1801 đ?n 1914. T? n?m 1859 đ?n 1917, h?n n?a tri?u ng??i đa di c? đ?n vung Vi?n đong Nga . Siberia co ngu?n tai nguyen phong phu va d?i dao. Trong su?t th? k? 20, chung đ??c khai thac va nhi?u khu dan c? cong nghi?p m?c len trong vung.

N?m 1908 , t?i đay đa co m?t v? n? l?n, th??ng đ??c bi?t đ?n v?i ten v? n? Tunguska . Vao luc 7:15 sang ngay 30 thang 6 n?m 1908, s? ki?n Tunguska đa đ?n h? hang tri?u cay g?n song Podkamennaya Tunguska (Stony Tunguska) ? trung tam Siberia. H?u h?t cac nha khoa h?c tin r?ng k?t qu? nay la do v? n? khong khi c?a sao b?ng ho?c sao ch?i. M?c du ch?a tim th?y mi?ng h? lien quan đ?n v? n?, c?nh quan trong khu v?c (dan c? th?a th?t) v?n mang d?u v?t c?a s? ki?n nay.

Trong nh?ng th?p nien đ?u c?a Lien Xo (đ?c bi?t la trong nh?ng n?m 1930 va 1940), chinh ph? đa s? d?ng Siberia đ? qu?n ly m?t h? th?ng tr?i c?i t?o hinh s? . Theo ??c tinh ban chinh th?c c?a Lien Xo, v?n khong đ??c cong khai cho đ?n sau khi chinh quy?n Xo vi?t s?p đ? n?m 1991, t? n?m 1929 đ?n 1953, h?n 14 tri?u ng??i đa đi qua cac tr?i va nha tu nay, nhi?u ng??i trong s? h? ? Siberia. B?y đ?n tam tri?u ng??i khac đa b? tr?c xu?t n?i b? đ?n cac vung xa xoi c?a Lien Xo (bao g?m toan b? qu?c t?ch ho?c s?c t?c trong m?t s? tr??ng h?p).

N?a tri?u (516.841) tu nhan đa ch?t trong cac tr?i c?i t?o t? n?m 1941 đ?n 1943 do thi?u l??ng th?c do chi?n tranh th? gi?i th? hai gay ra. ? cac th?i k? khac, t? l? t? vong t??ng đ?i th?p h?n. Quy mo, ph?m vi va cach th?c ho?t đ?ng c?a cac tr?i lao đ?ng c?i t?o v?n la ch? đ? c?a nhi?u nghien c?u va tranh lu?n. Nhi?u tr?i ho?t đ?ng ? nh?ng vung c?c k? xa xoi c?a vung đong b?c Siberia. Cac khu tr?i n?i ti?ng nh?t bao g?m Sevvostlag (Tr?i đong B?c) d?c theo song Kolyma va Norillag g?n Norilsk , n?i 69.000 tu nhan s?ng vao n?m 1952. Cac thanh ph? cong nghi?p l?n c?a B?c Siberia, nh? Norilsk va Magadan , đ??c phat tri?n t? cac tr?i đ??c xay d?ng b?i cac tu nhan va đ??c đi?u hanh b?i cac c?u tu nhan.

đ?a li [ s?a | s?a ma ngu?n ]

V?i di?n tich 13,1 tri?u km², Siberia chi?m kho?ng 77% lanh th? Nga va g?n 10% di?n tich đ?t c?a Trai đ?t (di?n tich đ?t c?a Trai đ?t la 148.940.000 km2, 57.510.000 d?m vuong). Trong khi Siberia hoan toan n?m trong khu v?c chau A, nhi?u c? quan ch?c n?ng c?a Lien H?p Qu?c s? khong chia nh? qu?c gia va s? đ?t toan b? ? lanh th? Nga c?a chau Au va/ho?c đong Au . Hai vung đ?a ly ch? y?u la Binh nguyen Tay Siberia va Cao nguyen trung tam Siberia .

đong va trung C?ng hoa Sakha bao g?m nhi?u day nui phia b?c-nam ? nhi?u đ? tu?i khac nhau. Nh?ng ng?n nui nay keo dai t?i g?n 3.000 met (9.800 ft), nh?ng tren vai tr?m met, chung g?n nh? hoan toan khong co th?m th?c v?t. Day Verkhoyansk hoan toan đong b?ng ? th? Pleistocene, nh?ng khi h?u qua kho đ? b?ng ha keo dai tren đ? cao th?p. ? nh?ng đ? cao th?p nay la vo s? thung l?ng , nhi?u trong s? chung sau va đ??c bao ph? b?i r?ng thong r?ng la , ngo?i tr? ? c?c b?c la n?i lanh nguyen th?ng tr?. đ?t ch? y?u la turbels (m?t lo?i gelisol). L?p ho?t đ?ng co xu h??ng sau d??i m?t met, ngo?i tr? g?n cac con song.

đi?m cao nh?t ? Siberia la ng?n nui l?a đang ho?t đ?ng Klyuchevskaya Sopka , tren ban đ?o Kamchatka . đ?nh c?a no cao 4.750 met (15,580 ft).

Cac day nui [ s?a | s?a ma ngu?n ]

H? va song [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ?ng c? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Cao nguyen Ukok - m?t ph?n c?a Di s?n Th? gi?i UNESCO

đ?a ch?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Binh nguyen Tay Siberia bao g?m ph?n l?n đ?t tr?m tich t? đ?i Tan Sinh , r?t th?p va t??ng đ?i b?ng ph?ng, n?u m?c n??c bi?n dang 50 m s? lam toan b? vung đ?t gi?a B?c B?ng D??ng va Novosibirsk (thanh ph? ? gi?a n??c Nga, ch?ch v? phia nam) ng?p trong n??c va b?ng tuy?t. R?t nhi?u khu v?c tren vung đ?t th?p nay la k?t qu? c?a cac đ?p b?ng t?o ra m?t h? song b?ng l?n. H? song b?ng nay đ?n cu?i k? Pleistocene đa ch?n dong ch?y v? phia b?c c?a song Ob va song Yenisei , d?n đ?n vi?c chuy?n h??ng tay nam vao bi?n Caspi va bi?n Aral qua thung l?ng Turgai . Vung nay ch? y?u la đ?m l?y, nh?ng vung co đ?t c?ng la đ?t mun va ? phia b?c la vung đ?t l?nh quanh n?m khong co cay. ? phia nam, n?i nhi?t đ? cao h?n, đ?ng c? t??i t?t tru phu, la ph?n m? r?ng c?a Binh nguyen Kazakh đa hinh thanh th?m th?c v?t nguyen th?y, h?u h?t khong con nhin th?y đ??c.

Cao nguyen trung tam Siberia la n?n đ?t ?n đ?nh đa la l?c đ?a t? k? Permi . Vung đ?t nay r?t d?i dao khoang s?n , g?m vang , kim c??ng , qu?ng mangan, chi , thi?c , nikel , coban va molipden. Ph?n kha l?n c?a vung đ?t nay ch?a nhi?u đa m?c-ma c?a v? phun trao nui l?a cu?i k? Permi , g?n nh? trung kh?p v?i s? ki?n tuy?t ch?ng k? Permi-k? Trias , la v? phun trao l?n nh?t c?a l?ch s? Trai đ?t . Ch? co vung c?c tay b?c b? đong b?ng trong k? đ? T? , nh?ng h?u nh? t?t c? đ?u n?m d??i l?p b?ng v?nh c?u sau đ?c bi?t, va cay duy nh?t co th? phat tri?n m?nh, b?t ch?p mua he ?m ap, la cay Siberian Larch ( Larix sibirica ) r?ng la v?i b? r? r?t nong. Ben ngoai vung c?c tay b?c, r?ng taiga chi?m ?u th?, chi?m m?t ph?n đang k? trong toan b? lanh th? Siberia. đ?t ? đay ch? y?u la cac turbel, nh??ng ch? cho podzol n?i l?p ho?t đ?ng tr? nen day h?n va ham l??ng b?ng th?p h?n.

Khi h?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th?m th?c v?t ? Siberia ch? y?u la taiga , v?i vanh đai lanh nguyen ? ria phia b?c va cac d?ng r?ng la r?ng va h?n h?p on đ?i ? phia nam.

Khi h?u Siberia co s? khac bi?t r?t l?n vao cac th?i đi?m trong n?m, nh?ng no th??ng co mua he ng?n va mua đong l?nh kh?c nghi?t keo dai. Siberia l?nh nh?t vao thang 1 va nong nh?t vao thang 7. ? b? bi?n phia b?c l?c đ?a, giap B?c B?ng D??ng , tren vong c?c B?c , mua he r?t ng?n, ch? keo dai m?t thang. Khi h?u n?i nay la khi h?u vung c?c , mua đong keo dai g?n nh? quanh n?m.

H?u nh? t?t c? dan c? s?ng ? phia nam, d?c theo tuy?n đ??ng s?t xuyen Siberia. Vung phia nam co khi h?u l?c đ?a ?m ??t (Koppen Dfb) v?i mua đong l?nh nh?ng mua he l?i kha ?m ap va keo dai it nh?t b?n thang. Nhi?t đ? trung binh hang n?m la kho?ng 0,5 °C (32,9 °F). Nhi?t đ? trung binh thang 1 kho?ng ?20 °C (4 °F) va thang 7 kho?ng +19 °C (66 °F) trong khi nhi?t đ? ban ngay vao mua he th??ng tren 20 °C (68 °F). V?i khi h?u ?n đ?nh, mua he nhi?u n?ng va đ?t đai kha mau m?, vung đ?t phia nam Siberia co th? đ??c s? d?ng v?i m?c đich nong nghi?p co l?i nhu?n, nh? đa đ??c ch?ng minh vao đ?u th? k? 20.

Cho đ?n nay, khi h?u ph? bi?n nh?t ? Siberia la khi h?u c?n c?c l?c đ?a (Koppen Dfc ho?c Dwc), v?i nhi?t đ? trung binh hang n?m kho?ng 5 °C (23 °F), trung binh vao thang 1 la ?25 °C (?13 °F) trong khi trung binh thang 7 la +17 °C (63 °F), m?c du đi?u nay thay đ?i đang k? theo t?ng khu v?c, v?i nhi?t đ? trung binh thang 7 kho?ng 10 °C (50 °F) trong vung đ?m taihga - lanh nguyen . Siberia đ??c xem la đ?a đi?m co nhi?t đ? c?c h?n th?p th? nhi th? gi?i, ch? kem chau Nam C?c . Trang web va blog theo đ?nh h??ng kinh doanh Business Insider đa li?t ke hai khu đ?nh c? Verkhoyansk va Oymyakon , t?i C?ng hoa Sakha c?a Siberia, đ? c?nh tranh cho danh hi?u " C?c gia l?nh " c?a vung B?c ban c?u . Oymyakon la m?t ngoi lang ghi nh?n nhi?t đ? ?67,7 °C (?89,9 °F) vao ngay 6 thang 2 n?m 1933 m?c du n?i đay đa t?ng tr?i qua nhi?t đ? k? l?c ghi đ??c la -71,2 °C . Verkhoyansk, m?t th? tr?n xa h?n v? phia b?c va sau h?n trong đ?t li?n, ghi nh?n nhi?t đ? ?69,8 °C (?93,6 °F) trong ba đem lien ti?p: 5, 6 va 7 thang 2 n?m 1933. M?i khu đ?nh c? đ??c luan phien trao danh hi?u la C?c gia l?nh c?a B?c ban c?u, ngh?a la đ?a đi?m co nhi?t đ? th?p nh?t ? B?c ban c?u. C? Oymyakon va Verkhoyansk c?ng th??ng xuyen đ?t nhi?t đ? len t?i 86 °F (30 °C) vao mua he, mang l?i cho hai khu đ?nh c? nay va h?u h?t ph?n con l?i c?a Siberia bien đ? nhi?t cao nh?t tren th? gi?i gi?a mua he va mua đong, th??ng cao h?n 170-180 °F (94-100 °C) gi?a cac mua.

Nh?ng c?n gio ?m t? Trung A va Trung đong th?i đ?n nam Siberia, lam cho vung tay Siberia (nh? Omsk , Novosibirsk ) ?m h?n vung phia đong ( Irkutsk , Chita ) t?i vai đ? C, n?i ma ? phia b?c khi h?u c?c đoan mua đong (Koppen Dfd ho?c Dwd) chi?m ?u th?. Tuy nhien, nhi?t đ? vao mua he c?a m?t s? n?i co th? nong đ?n 36-38 °C (98-100 °F). C?ng hoa Sakha , n?i th? ph? Yakutsk c?a no đ??c xem la thanh ph? l?nh nh?t th? gi?i, la vung l?nh nh?t Siberia va l?u v?c song Yana la n?i co nhi?t đ? th?p nh?t, v?i t?ng đ?t đong b?ng v?nh c?u ? đay day đ?n 1.493 m (4.898 ft). Tuy v?y, n??c Nga khong co k? ho?ch đ?a ng??i s?ng ? đay, do đo, khi h?u kh?c nghi?t c?a vung đ?t nay ch?a t?ng b? coi la m?t v?n đ? nghiem tr?ng. Phia nam Siberia ? g?n khu v?c khong khi ap su?t cao, nh? đo ma vao mua đong, gio khong m?nh.

M?c du la khu v?c b?ng gia, tuy?t ? đay r?t it, đ?c bi?t la vung phia đong. L??ng m?a ? Siberia nhin chung la th?p, ch? co vung ban đ?o Kamchatka co l??ng m?a h?n 500 mm nh? gio ?m t? bi?n Okhotsk th?i vao g?p nui cao ? t?o ra cac song b?ng l?n duy nh?t c?a khu v?c, m?c du cac v? phun trao nui l?a va nhi?t đ? th?p vao mua he khi?n r?ng phat tri?n h?n ch?. Vung Primorsky Krai ? c?c nam ch?u ?nh h??ng c?a gio mua nen co m?a l?n vao mua he.

Cac nha nghien c?u, bao g?m Sergei Kirpotin t?i đ?i h?c bang Tomsk va Judith Marquand t?i đ?i h?c Oxford , c?nh bao r?ng mi?n Tay Siberia đa b?t đ?u tan b?ng do s? nong len toan c?u . Cac m? than bun đong l?nh ? khu v?c nay co th? ch?a hang t? t?n khi metan, co th? đ??c th?i vao khi quy?n. Khi me-tan la m?t lo?i khi nha kinh m?nh h?n 22 l?n so v?i carbon dioxide. N?m 2008, m?t đoan tham hi?m nghien c?u c?a Hi?p h?i đ?a v?t ly Hoa K? đa phat hi?n ra m?c đ? khi me-tan len t?i 100 l?n so v?i binh th??ng trong b?u khi quy?n ? B?c C?c Siberia, co kh? n?ng la k?t qu? c?a khi metan đ??c gi?i phong qua cac l? tren 'l?p b?ng' d??i đay bi?n b?ng gia s? ra đ?i c?a song Lena va khu v?c gi?a bi?n Laptev va bi?n đong Siberia .

Kinh t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nong nghi?p b? h?n ch? nhi?u b?i mua he ng?n ng?i. Song, phia tay nam v?i khi h?u on hoa va đ?t đai mau m?, co cac cay l??ng th?c nh? lua mi , lua m?ch , lua m?ch đen va khoai tay cung đ?ng c? cho c?u va gia suc . ? nh?ng n?i đ?t c?n c?i va mua he ng?n ng?i, th?c ?n co đ??c t? ch?n th? tu?n l?c ? m?t hinh th?c ki?m ?n đ??c ng??i dan ? đay duy tri t? h?n 10 nghin n?m tr??c. Siberia co nh?ng khu r?ng r?ng nh?t tren th? gi?i. G? mang l?i ngu?n thu quan tr?ng, m?c du nhi?u khu r?ng ? phia đong đa đ??c khai thac nhanh h?n nhi?u so v?i kh? n?ng ph?c h?i. Bi?n Okhotsk la m?t trong nh?ng bi?n nhi?u ca nh?t th? gi?i nh? lu?ng n??c l?nh va th?y tri?u tr?i r?ng. Siberia cung c?p kho?ng 10% l??ng ca đanh b?t toan c?u, s?n l??ng co gi?m sut t? khi Lien Xo s?p đ?.

Siberia la vung r?t giau tai nguyen khoang s?n, bao g?m g?n nh? t?t c? cac lo?i kim lo?i co gia tr?. M?t s? m? ? đay co tr? l??ng vao hang l?n nh?t th? gi?i nh? nikel , vang , chi , molypden , kim c??ng , b?c va thi?c . Ben c?nh đo la ngu?n d?u m? va khi t? nhien kh?ng l?. Kho?ng 70% cac m? d?u phat tri?n c?a Nga n?m ? khu v?c Khanty-Mansiysk . Nga ch?a kho?ng 40% tai nguyen niken đ??c bi?t đ?n tren th? gi?i t?i m? Norilsk ? Siberia. Norilsk Niken la nha s?n xu?t niken va palladium l?n nh?t th? gi?i. Ph?n l?n nh?ng tai nguyen nay phan b? ? vung xa xoi, l?nh l?o, đi?u ki?n sinh s?ng va đi l?i kh?c nghi?t.

Trong khi s? phat tri?n c?a n?ng l??ng tai t?o ? Nga b? kim ham do thi?u khung chinh sach c?a chinh ph? co l?i, Siberia v?n mang đ?n nh?ng c? h?i đ?c bi?t cho s? phat tri?n n?ng l??ng tai t?o ngoai l??i. Cac b? ph?n t? xa c?a Siberia qua t?n kem đ? k?t n?i v?i l??i đi?n va khi đ?t trung tam, do đo trong l?ch s? đa đ??c cung c?p đ?ng c? diesel t?n kem, đoi khi đ??c b?ng tr?c th?ng. Trong nh?ng tr??ng h?p nh? v?y, n?ng l??ng tai t?o th??ng r? h?n

Cong nghi?p c?a vung đa t?ng đ??c chu tr?ng phat tri?n m?nh m? trong Chi?n tranh th? gi?i th? hai . Nh?ng nha may quy mo l?n đ??c xay d?ng ? phia tay Siberia va m?t s? ? quanh h? Baikal , tuy v?y b??c phat tri?n đa d?ng l?i k? t? khi khong con nha n??c Xo vi?t .

đ?ng th?c v?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th?c v?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Picea obovata
• Thong lun Siberi

đ?ng v?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Loai ?n th?c v?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Nai Man Chau
• H??u x? Siberia
• H??u đ?
• Ho?ng Siberia
• Tu?n l?c
• Nai s?ng t?m
• L?n r?ng
• L?c đa hai b??u
• Bo bison chau Au
• Bo x? h??ng

Loai ?n th?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

H? cho [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Soi xam
• Soi đai nguyen
• Cao B?c C?c
• Cao đ?

H? Meo [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Bao Amur
• H? Siberia
• Bao tuy?t
• Linh mieu A-Au
• Meo manul

H? Ch?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Tri?t b?ng tr?ng
• Ch?n ecmin
• Tri?t nui
• Tri?t Siberia
• Ch?n hoi th?o nguyen
• Ch?n zibelin
• Rai ca th??ng
• L?ng chau A
• Ch?n soi

H? G?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• G?u đen chau A
• G?u nau
• G?u B?c C?c

Dan c? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Du di?n tich r?ng l?n, dan s? ? Siberia r?t th?a th?t. Theo T?ng đi?u tra dan s? Nga n?m 2010, cac vung lien bang Siberia va vung lien bang Vi?n đong , n?m hoan toan ? phia đong day nui Ural , cung co dan s? kho?ng 25,6 tri?u ng??i. Tyum va Kurgan Oblasts, co v? tri đ?a ly ? Siberia nh?ng thu?c khu v?c hanh chinh c?a Qu?n Lien bang Urals, cung co dan s? kho?ng 4,3 tri?u ng??i. Do đo, toan b? khu v?c Nga thu?c chau A (hay Siberia theo cach s? d?ng r?ng rai nh?t c?a thu?t ng? nay) la n?i sinh s?ng c?a kho?ng 30 tri?u ng??i. M?t đ? dan c? ? vung đ?t nay r?t th?p 3 ng??i/km², ch? y?u la ng??i Nga va cac s?c dan g?c Xlav?, h? b?t đ?u đ?n ? đay t? 400 n?m tr??c. Ph?n l?n c? dan s?ng ? phia nam, d?c theo tuy?n đ??ng s?t xuyen Siberia . T?t c? ng??i Siberia đ?u la cong dan mang qu?c t?ch Nga, va trong s? nh?ng cong dan Nga ? Siberia nay, h?u h?t la ng??i Nga g?c Xlav? va ng??i Nga g?c Ukraina. Cac cong dan Nga con l?i c?a Siberia bao g?m cac nhom khac co ngu?n g?c dan t?c khong b?n đ?a va nh?ng ng??i co ngu?n g?c Siberia b?n đ?a. Cac dan t?c co ngu?n g?c Mong C? va đ?t Quy?t nh? Buryat , Tuva va Yakut đa s?ng ? đay t? r?t lau. Cac nhom ng??i thi?u s? khac la Ket , Evenk , Chukchi , Koryak va Yukaghir .

Kho?ng 70% dan s? la ? cac thanh ph?. Ph?n l?n th? dan s?ng trong cac c?n h?. ? ngoai đo th?, ng??i dan ? trong nh?ng nha g?, l?n va gi?n d?. Novosibirsk la thanh ph? đong dan nh?t c?a Siberia (th? ba ? Nga ch? sau Moskva va Sankt-Peterburg ) v?i 1,5 tri?u ng??i. Tobolsk , Tomsk , Irkutsk , Yakutsk va Omsk la cac trung tam c? kinh h?n.

Trong s? cac nhom cong dan Nga khong ph?i la ng??i Slav l?n nh?t ? Siberia, co kho?ng 400.000 ng??i German g?c Volga, Ng??i Rumani g?c Nga co ngu?n g?c t? tien t? Bessarabia ( Moldova ngay nay) c?ng s?ng ? Siberia. Cac nhom b?n đ?a g?c c?a Siberia, bao g?m cac nhom Mong C? va Th? Nh? K? nh? Buryat , Tuvinia, Yakut va Tatar Siberia v?n ch? y?u c? tru ? Siberia, m?c du h? la thi?u s? v??t tr?i so v?i t?t c? nh?ng ng??i Siberia khong b?n đ?a khac. Th?t v?y, ng??i Nga g?c Slav v??t xa t?t c? cac dan t?c b?n đ?a c?ng l?i, c? ? Siberia noi chung va cac thanh ph? c?a no, ngo?i tr? C?ng hoa Tuva .

Ng??i Nga g?c Slav chi?m đa s? t?i C?ng hoa Buryat , Sakha va Altai , v??t xa ng??i Buryat b?n đ?a, Sakha va Altai. Buryat ch? chi?m 25% ? n??c c?ng hoa c?a rieng h?, va Sakha va Altai m?i n?i ch? chi?m m?t ph?n ba, va Chukchi, Evenk, Khanti, Mansi va Nenets b? chi?m b?i 90% dan s? Nga g?c Slav b?n đ?a.

Theo đi?u tra dan s? n?m 2002, co 500.000 ng??i Tatar ? Siberia, nh?ng trong s? đo, 300.000 la Tatar Volga c?ng đ?nh c? ? Siberia trong th?i k? thu?c đ?a va do đo c?ng la ng??i Siberia khong b?n đ?a, trai ng??c v?i 200.000 ng??i Tatar b?n đ?a ? Siberia.

Trong s? nh?ng ng??i Siberia b?n đ?a, ng??i Buryat, v?i s? l??ng kho?ng 500.000 ng??i, la nhom đong đ?o nh?t ? Siberia va h? t?p trung ch? y?u ? que h??ng c?a h?, C?ng hoa Buryat . Theo đi?u tra dan s? n?m 2002, co 443.852 ng??i Yakut b?n đ?a. Cac nhom dan t?c khac b?n đ?a ? Siberia bao g?m Ket, Evenk, Chukchi, Koryak, Yupik va Yukaghir.

Tuy nhien, k? t? n?m 2012 , khi T?ng th?ng Nga Putin thanh l?p B? phat tri?n Vi?n đong Nga va khuy?n khich sinh s?n, t? l? sinh ? Siberia đa t?ng đang k?. Theo nhi?u chuyen gia, đ?n n?m 2015 , s? dan ? Siberia s? t?ng t? 30%-35% va đ?n n?m 2020 co th? ch?m ng??ng 45%.

Phan chia đ?n v? hanh chinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thu?t ng? "Siberia" co m?t l?ch s? lau dai. Y ngh?a c?a no đa d?n thay đ?i trong cac th?i đ?i. Trong l?ch s?, Siberia đ??c đ?nh ngh?a la toan b? ph?n c?a Nga ? phia đong c?a day nui Ural , bao g?m c? vung Vi?n đong c?a Nga. Theo đ?nh ngh?a nay, Siberia m? r?ng v? phia đong t? day nui Ural đ?n b? bi?n Thai Binh D??ng va v? phia nam t? B?c B?ng D??ng đ?n bien gi?i Trung A c?a Nga va bien gi?i qu?c gia c?a c? Mong C? va Trung Qu?c .

Cac ngu?n t? th?i Lien Xo (T? đi?n bach khoa toan th? c?a Lien Xo va cac ngu?n khac) va nh?ng ng??i Nga hi?n đ?i th??ng đ?nh ngh?a Siberia la m?t khu v?c keo dai v? phia đong t? day nui Ural đ?n l?u v?c gi?a l?u v?c thoat n??c Thai Binh D??ng va B?c C?c va v? phia nam t? B?c B?ng D??ng nh?ng ng?n đ?i ? phia b?c trung tam Kazakhstan va bien gi?i qu?c gia c?a c? Mong C? va Trung Qu?c. Theo đ?nh ngh?a nay, Siberia bao g?m cac đ?i t??ng lien bang c?a Qu?n Lien bang Siberia va m?t s? Qu?n Lien bang Ural , c?ng nh? C?ng hoa Sakha (Yakutia), m?t ph?n c?a Qu?n Lien bang Vi?n đong . V? m?t đ?a ly, đ?nh ngh?a nay bao g?m cac phan khu c?a m?t s? đ?i t??ng khac c?a Ural va cac qu?n lien bang Vi?n đong, nh?ng chung khong đ??c bao g?m v? m?t hanh chinh. đ?nh ngh?a nay khong bao g?m Sverdlovsk Oblast va Chelyabinsk Oblast, c? hai đ?u đ??c bao g?m trong m?t s? đ?nh ngh?a r?ng h?n v? Siberia.

Cac ngu?n khac co th? s? d?ng m?t đ?nh ngh?a co ph?n r?ng h?n noi r?ng b? bi?n Thai Binh D??ng, ch? khong ph?i đ?u ngu?n, la ranh gi?i phia đong (bao g?m c? vung Vi?n đong Nga ) ho?c h?p h?n m?t chut gi?i h?n Siberia ? Qu?n Lien bang Siberia (do đo khong bao g?m t?t c? cac đ?i t??ng c?a cac qu?n khac). Trong ti?ng Nga, t? Siberia đ??c s? d?ng đ? thay th? ten c?a qu?n lien bang b?i nh?ng ng??i s?ng trong khu v?c va it đ??c s? d?ng đ? bi?u th? qu?n lien bang b?i nh?ng ng??i c? tru ben ngoai no.

• Altai Krai , trung tam hanh chinh - Barnaul
• C?ng hoa Altai , th? ph? - Gorno-Altaysk
• C?ng hoa Buryat , th? ph? - Ulan-Ude
• Vung Zabaykalsky , trung tam hanh chinh - Chita
• T?nh Irkutsk , trung tam hanh chinh - Irkutsk
• C?ng hoa Khakassia , th? ph? - Abakan
• T?nh Kemerovo , trung tam hanh chinh - Kemerovo
• Vung Kamchatka , trung tam hanh chinh - Petropavlovsk-Kamchatsky
• Vung Krasnoyarsk , trung tam hanh chinh - Krasnoyarsk
• T?nh Novosibirsk , trung tam hanh chinh - Novosibirsk
• T?nh Omsk , trung tam hanh chinh - Omsk
• C?ng hoa Sakha , th? ph? - Yakutsk
• T?nh Tomsk , trung tam hanh chinh - Tomsk
• C?ng hoa Tuva , th? ph? - Kyzyl
• Primorsky Krai , th? ph? - Vladivostok

• 
  Giao thong đ??ng s?t ? Xibia (đ??ng s?t cac net mau đ?m)

Th? thao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac đ?i bong đa chuyen nghi?p bao g?m FC Tom Tomsk, FC Sibir Novosibirsk va FK Yenisey Krasnoyarsk.

đ?i bong r? Yenisey Krasnoyarsk đa ch?i ? VTB United League k? t? mua 2011-12.

Mon th? thao ph? bi?n th? ba c?a Nga, bandy, r?t quan tr?ng ? Siberia. Trong tr?n đ?u 2015-16 ? gi?i Bandy Super League c?a Nga 2015 Yenisey c?a Krasnoyarsk đa tr? thanh nha vo đ?ch n?m th? ba lien ti?p b?ng cach đanh b?i Baykal-Energiya c?a Irkutsk trong tr?n chung k?t. Hai ho?c ba đ?i n?a (tuy theo đ?nh ngh?a c?a Siberia) thi đ?u t?i Super League, nha vo đ?ch 20161717 SKA-Neftyanik t? Khabarovsk c?ng nh? Kuzbass t? Kemerovo va Sibselmash t? Novosibirsk. N?m 2007 Kemerovo co san v?n đ?ng trong nha đ?u tien c?a Nga đ??c xay d?ng đ?c bi?t cho bandy. Bay gi? Khabarovsk co san van đ?ng trong nha l?n nh?t th? gi?i đ??c xay d?ng danh rieng cho bandy, Arena Yerofey. đo la đ?a đi?m cho Gi?i A c?a Gi?i vo đ?ch th? gi?i 2018. Trong th?i gian cho Gi?i vo đ?ch th? gi?i n?m 2020, m?t san v?n đ?ng trong nha s? s?n sang đ? s? d?ng t?i Irkutsk. San đo c?ng s? t? ch?c mon tr??t b?ng t?c đ? hinh b?u d?c.

đ?i h?i th? thao đ?i h?c mua đong 2019 đ??c t? ch?c b?i Krasnoyarsk .

Giao thong [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nhi?u thanh ph? ? phia b?c Siberia, nh? Petropavlovsk-Kamchatsky, khong th? đ?n đ??c b?ng đ??ng b?, vi h?u nh? khong co k?t n?i nao t? cac thanh ph? l?n khac ? Nga ho?c chau A. Cach t?t nh?t đ? tham quan Siberia la thong qua đ??ng s?t xuyen Sibir . Tuy?n đ??ng s?t xuyen Sibir kh?i hanh t? th? đo Moskva ? phia tay đ?n Vladivostok ? phia đong. Cac thanh ph? n?m cach xa đ??ng s?t đ??c ti?p c?n t?t nh?t b?ng đ??ng hang khong ho?c b?ng đ??ng s?t Baikal-Amur (BAM) rieng bi?t.

Ton giao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Co nhi?u tin ng??ng tren kh?p Siberia, bao g?m chinh th?ng giao đong ph??ng , cac giao phai khac c?a Kito giao , Ph?t giao Tay T?ng va H?i giao . Ch? rieng vung lien bang Siberia co ??c tinh 250.000 ng??i H?i giao. ??c tinh 70.000 ng??i Do Thai s?ng ? Siberia, m?t s? ng??i ? Khu t? tr? Do Thai. Nhom ton giao chi?m ?u th? la Giao h?i Chinh th?ng giao Nga .

Truy?n th?ng coi Siberia la ngoi nha nguyen m?u c?a phap s?, va đa th?n giao la ph? bi?n. Nh?ng t?p t?c thieng lieng b?n đ?a nay đ??c cac b? l?c coi la r?t c? x?a. Co nh?ng ghi chep v? cac ph??ng phap ch?a b?nh c?a b? l?c Siberia co t? th? k? 13. Lanh th? r?ng l?n c?a Siberia co nhi?u truy?n th?ng đ?a ph??ng khac nhau c?a cac v? th?n. Nh?ng ng??i nay Tomam, Xaya Iccita, Zonget. Nh?ng n?i co khu v?c linh thieng bao g?m Olkhon, m?t hon đ?o ? h? Baikal .

?m th?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Stroganina la m?t mon ca s?ng c?a ng??i b?n đ?a ? Siberia ? mi?n B?c C?c đ??c lam t? ca đong l?nh s?ng, m?ng, dai. đay la m?t mon ?n ph? bi?n c?a ng??i Siberia b?n đ?a

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• R?ng Taiga
• B?c A

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wikimedia Commons co them hinh ?nh va ph??ng ti?n truy?n t?i v? Siberi .

Wikivoyage co c?m nang du l?ch v? Siberia .