Th?i ti?t M?t ph?n c?a lo?t bai thien nhien
Mua
Mua xuan   · Mua he   · Mua thu   · Mua đong
Khi h?u nhi?t đ?i Mua kho   · Mua m?a
Bao
May   · Bao   · L?c xoay   · L?c Set   · Bao nhi?t đ?i Bao tuy?t   · M?a b?ng   · S??ng mu Bao cat
Ng?ng t? c?a h?i n??c
Tuy?t   · M?a đa M?a b?ng   · S??ng gia   · M?a   · S??ng
Khac
Khi t??ng h?c   · Khi h?u D? bao th?i ti?t O nhi?m khong khi
x t s

Set hay tia set , s?m set , tia ch?p , s?m ch?p , loi la hi?n t??ng phong đi?n trong khi quy?n gi?a cac đam may va m?t đ?t hay gi?a cac đam may mang cac đi?n tich khac d?u, đoi khi con xu?t hi?n trong cac tr?n voi r?ng , phun trao nui l?a hay bao b?i (cat). Khi phong t?nh đi?n trong khi quy?n, m?t tia set co th? di chuy?n t? đam may xu?ng đ?t v?i t?c đ? len t?i g?n 100,000 km/s. ^[1] B?i vi tia set la s? di chuy?n c?a cac h?t mang đi?n ( electron va ion ) d??i d?ng dong plasma phat sang nh?ng hinh ?nh c?a set truy?n đi b?ng anh sang hay photon nen co th? th?y no tr??c khi nghe ti?ng s?m , vi ti?ng đ?ng ch? truy?n đi đ??c 343 m/s trong đi?u ki?n binh th??ng c?a khong khi con anh sang thi đi đ??c 299,792 km/s. Set co th? đ?t t?i nhi?t đ? tren 30,000 K (29,726 °C), g?p 5 l?n nhi?t đ? b? m?t M?t Tr?i (5,778 K), va h?n 20 l?n nhi?t đ? c?n thi?t đ? bi?n cat silica thanh th?y tinh (ch? c?n 1,713 °C đ? lam nong ch?y SiO ₂ ^[2] ), nh?ng vien đa đ??c t?o ra b?i set đanh vao cat g?i la fulgurite (th??ng chung co d?ng hinh ?ng do set di chuy?n vao long đ?t). ^{[3] [4]}

Set sinh ra t? cac đam may v? tich hay con g?i la may dong, la lo?i may th??ng co đ? cao chan may t? 1 đ?n 2 km (0.62 đ?n 1.24 d?m) tinh t? m?t đ?t va đ? cao đ?nh may co th? t?i 15 km (9.3 d?m). Co kho?ng 16 tri?u c?n dong m?i n?m. N?u co đam may dong tich đi?n đi g?n m?t đ?t t?i nh?ng khu v?c tr?ng tr?i, g?p m?t v?t co đ? cao nh? cay c?i, ng??i c?m cu?c x?ng... thi cac kenh d?n set s? hinh thanh va gay ra s? phong tia l?a đi?n gi?a đam may va m?t đ?t. đo la hi?n t??ng set đanh .

S? phong đi?n c?a tia set co th? s?n sinh nhi?u lo?i b?c x? đi?n t? , t? cac dong plasma r?t nong t?o ra b?i cac chuy?n đ?ng r?t nhanh c?a electron cho đ?n nh?ng anh ch?p r?c r? c?a anh sang nhin th?y d??i d?ng b?c x? v?t đen . Tia set c?ng gay ra ti?ng s?m , no chinh la am thanh c?a song xung kich khi khong khi t?i nh?ng vung lan c?n n?i phong đi?n gian n? m?nh do ch?u ap su?t t?ng đ?t ng?t.

Ly do set hinh thanh va ngu?n g?c c?a no, v? m?t chi ti?t v?n la m?t v?n đ? con đang tranh lu?n: Cac nha khoa h?c đa nghien c?u cac ngu?n g?c khac nhau nh? gio , đ? ?m , ma sat va ap th?p khi quy?n cho đ?n ?nh h??ng c?a gio m?t tr?i va cac h?t tich đi?n trong n?ng l??ng m?t tr?i. Cac tinh th? b?ng trong cac đam may dong co th? la y?u t? quan tr?ng trong vi?c hinh thanh tia set do no co th? t?o ra m?t moi tr??ng tich đi?n c?c trai d?u nhau trong cac đam may d?n đ?n vi?c t?o ra đi?n tr??ng m?nh. Ngoai ra, set c?ng đ??c t?o ra b?i nh?ng c?t tro trong nh?ng v? phun trao nui l?a ho?c trong nh?ng tr?n chay r?ng d? d?i t?o ra m?t lan khoi đ?c đ? đ? d?n đi?n . ^[5]

Trong t? nhien cac tia set đ??c phan chia thanh ba lo?i chinh tuy theo n?i chung kh?i phat va k?t thuc, bao g?m: set gi?a đam may va m?t đ?t, set gi?a hai đam may khac nhau, va set gi?a cac ph?n trong cung m?t đam may. Ngoai ra, nhi?u d?ng bi?n th? khac c?a set c?ng đa đ??c ghi nh?n, thi d? " set nhi?t " la tia set co th? đ??c nhin th?y t? m?t kho?ng cach xa nh?ng l?i khong nghe đ??c ti?ng s?m; set kho co th? gay chay r?ng; hay set hon , m?t hi?n t??ng set cho t?i nay v?n r?t hi?m khi đ??c quan sat m?t cach khoa h?c.

L?ch s? nghien c?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

K? t? bu?i đ?u c?a l?ch s? đ??c ghi chep b?ng v?n b?n, nh?ng tia set đa h?p d?n con ng??i. Nh?ng ng?n l?a chung t?o ra khi chung đanh xu?ng đ?t đa đ??c loai ng??i s? d?ng đ? gi? ?m trong đem, ngoai ra con khi?n đ?ng v?t hoang da tranh xa. Vi ly do nay, ng??i nguyen th?y đa b?t đ?u tim ki?m cau tr? l?i đ? gi?i thich hi?n t??ng kho tin nay, h? đa t?o ra nh?ng tin ng??ng va huy?n tho?i đ??c đ?a vao trong nh?ng ton giao đ?u tien. ? chau Au, gi? thuy?t khoa h?c s?m nh?t đ??c bi?t v? tia set đa đ??c nha tri?t h?c c? Hy L?p Aristotle trinh bay vao th? k? th? 3 TCN. Ong cho r?ng cac c?n dong xu?t phat t? s? va ch?m gi?a cac đam may con tia set la nh?ng ng?n l?a (ch? khong ph?i la đi?n) đ??c phun ra t? cac đam may dong. ^[7]

Benjamin Franklin (1706?1790) đa c? g?ng ki?m tra gi? thuy?t r?ng cac tia l?a đi?n t?o ra do s? phong đi?n c?a cac qu? c?u th?y tinh khi quay c?ng gi?ng nh? cac tia set b?ng cach d?ng len m?t cai thap co hinh non t?i Philadelphia . Trong luc ch? đ?i cai thap đ??c d?ng xong ong n?y ra y t??ng s? d?ng m?t con di?u . Trong c?n dong ti?p theo đo vao thang 6 n?m 1752 ong đa cung con trai c?a minh ra th? nghi?m nh?m ki?m tra li?u co cac đi?n tich trong tia set hay khong. Ong đa bu?c m?t cai chia khoa vao đo?n cu?i c?a day di?u va n?i no xu?ng m?t chai Leyden , m?t thi?t b? tich tr? n?ng l??ng t?nh đi?n s? khai t??ng t? nh? t? đi?n (ong đa bu?c chia khoa vao day di?u va n?i vao chai b?ng day l?a , lo?i v?t li?u d?n đi?n r?t kem). M?t lu?ng đi?n tich đanh trung con di?u va sau m?t h?i ong th?y cac s?i day b? l?ng ra do b? nhi?m đi?n, đoan r?ng đi?n đa tich vao chai, ong đ?a tay l?i g?n cai chia khoa thi xu?t hi?n m?t tia l?a đi?n nh? (vi ong tr? thanh v?t d?n đi?n). S?ng sot sau thi nghi?m nay ong đa đ?a ra k?t lu?n r?ng set chinh la đi?n. ^[8]

Franklin khong ph?i la ng??i duy nh?t thi nghi?m v?i di?u. Thomas-Francois Dalibard cung De Lors đa th?c hi?n cu?c thi nghi?m t??ng t? ? Marly-la-Ville t?i Phap ch? vai tu?n tr??c thi nghi?m c?a Franklin. Trong cu?n t? truy?n c?a minh (vi?t nh?ng n?m 1771-1788, xu?t b?n n?m 1790) Franklin đa t? nh?n r?ng ong đa th?c hi?n cu?c thi nghi?m c?a minh sau nh?ng ng??i Phap ch? vai tu?n ma khong h? bi?t v? đi?u nay trong n?m 1752. ^[9]

Tin t?c v? cu?c thi nghi?m nay lan r?ng ra va nh?ng ng??i khac b?t đ?u th?c hi?n l?i no. Tuy nhien cac cu?c thi nghi?m v? set r?t nguy hi?m va đoi khi gay ch?t ng??i. M?t trong nh?ng cai ch?t n?i ti?ng nh?t do b?t ch??c Franklin la c?a giao s? Georg Richmann t?i Saint Petersburg , Nga . Ong ta đa t?o ra m?t h? th?ng thu set gi?ng nh? c?a Franklin va đa ch?y v? nha khi nghe ti?ng s?m luc đang gi?ng bai t?i h?c vi?n khoa h?c. Ong v? v?i m?t ng??i th? đieu kh?c đ? co th? ghi l?i s? ki?n nay. Ong đa đ?t m?t qu? bong th?y tinh len m?t vong kim lo?i g?n nh? hoan h?o cho m?t h? th?ng thu loi th?i đo nh?ng l?i quen g?n day n?i đ?t, k?t qu? theo bao cao la khi set đanh va ch?y vao vong kim lo?i va bao l?y qu? c?u th?y tinh no t?o ra m?t c?c set hon (do khong th? ch?y xu?ng đ?t m?t cach tr?c ti?p) đa v?ng trung đ?u Georg Richmann va gi?t ong ngay l?p t?c. ^[10]

M?c du cac thi nghi?m c?a t? th?i c?a Benjamin Franklin đa ch? ra r?ng set la m?t s? phong đi?n, cac ly thuy?t tim hi?u v? set r?t it đ??c c?p nh?t (c? th? t?i sao no hinh thanh) trong 150 n?m. Ngu?n đ?ng l?c cho cac nghien c?u g?n đay đ?n t? l?nh v?c k? thu?t đi?n: cac c?t đi?n cao th? khi b?t đ?u đ?a vao ph?c v? cac k? s? c?n bi?t set nguy hi?m đ?n m?c nao đ? co th? b?o v? cong trinh. N?m 1900, Nikola Tesla đa t?o ra đ??c set nhan t?o b?ng m?t cu?n Tesla cung cac may phat đi?n cong su?t cao đ? đ? t?o ra nh?ng tia set đ? l?n đ? xem. ^[11]

N?m 1876, James Clerk Maxwell đa đ? xu?t m?t thi nghi?m nh? sau: b?c m?t l??ng c?n thu?c sung trong m?t l?p v? kim lo?i kin, s? co th? ng?n đ??c tia set đanh vao đ?y, tranh no lam cho thu?c phat n?. N?u tia set đanh vao b?c c?n thu?c, dong đi?n s? ch? t?n t?i trong l?p v? kim lo?i ben ngoai ma khong th? vao trong va gay n?. V? b?c ki?u nay đ??c coi la m?t lo?i l?ng Faraday . Ki?u l?ng Faraday g?m m?t h? th?ng l??i m?t cao c?ng co th? đ??c s? d?ng, nh?ng kho?ng cach m?t cang l?n thi hi?u qu? b?o v? cang th?p. Ngay nay ng??i ta v?n con k?t h?p s? d?ng c?t thu loi Franklin va l?ng Faraday đ? b?o v? cac lo?i k?t c?u, đ?c bi?t la nh?ng n?i ch?a cac thi?t b? đi?n t? nh?y c?m v?i đi?n tr??ng. ^{[7] [12]}

B?c ?nh v? set s?m nh?t đ??c bi?t la do Thomas Martin Easterly ch?p n?m 1847. B?c ?nh đ?u tien con t?n t?i đ??c ch?p n?m 1882, b?i William Nicholson Jennings , ^[6] m?t nhi?p ?nh gia đa danh n?a cu?c đ?i c?a minh đ? ch?p ?nh v? set va ch?ng minh s? đa d?ng c?a chung.

Cac phat minh v? nhi?p ?nh va quang ph? vao cu?i th? k? 19 co t?m quan tr?ng l?n trong nghien c?u v? tia set. M?t s? nha khoa h?c đa s? d?ng phan tich ph? t?o ra t? tia set đ? ??c tinh l??ng n?ng l??ng tham gia vao nh?ng qua trinh v?t ly c?a no, t?t c? di?n ra trong m?t kho?ng th?i gian r?t ng?n. Vi?c s? d?ng may ?nh đa giup phat hi?n ra r?ng m?i tia set co hai ho?c nhi?u h?n cac dong đi?n tich (v?t). S? phat tri?n c?a cac thi?t b? tien ti?n khac nh? dao đ?ng ky đi?n t? , cong ngh? thu song vo tuy?n , radar va may đo tr??ng đi?n t? trong th? k? 20 cho phep hi?u bi?t đ?y đ? h?n v? ngu?n g?c va s? xu?t hi?n c?a cac s? phong đi?n. Ngay nay, cac v? tinh th?i ti?t đ??c s? d?ng ph? bi?n trong vi?c quan tr?c va nghien c?u dong bao, set va cac hi?n t??ng lien quan tren quy mo toan c?u. ^[7]

Hinh thanh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

S? tich đi?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chi ti?t qua trinh tich đi?n trong c?n dong v?n đang đ??c cac nha khoa h?c nghien c?u, nh?ng đa co m?t vai y ki?n th?ng nh?t chung. M?t c?n dong đ??c hinh thanh khi co m?t kh?i khong khi nong ?m chuy?n đ?ng, trong đo khu v?c trung tam c?a đam may dong la khu v?c x?y ra s? tich đi?n trong đam may ch? y?u, n?i co lu?ng khong khi di chuy?n h??ng len r?t nhanh (g?i la updraft) do đ?i l?u va nhi?t đ? t? ?15 đ?n ?25 °C (5 đ?n ?13 °F). ? đo, nhi?t đ? th?p cung v?i s? chuy?n đ?ng nhanh c?a lu?ng khong khi đi len t?o ra m?t h?n h?p g?m cac gi?t may trong tr?ng thai sieu l?nh (t?c cac gi?t ? th? l?ng d??i đi?m đong b?ng), cac tinh th? b?ng nh? va graupel ( m?a đa m?m). Dong khong khi đ?a cac gi?t may sieu l?nh va tinh th? b?ng nh? nh? len tren, v? phia đ?nh đam may dong; trong khi cac h?t graupel n?ng va đ?c h?n co xu h??ng r?i xu?ng ph?n d??i đam may ho?c l? l?ng trong dong khong khi.

Cac chuy?n đ?ng ng??c chi?u nhau c?a cac h?t ng?ng đ?ng khac nhau s? d?n t?i s? va ch?m. Khi co va ch?m cac gi?a tinh th? b?ng va cac h?t m?a đa m?m, cac tinh th? b?ng b? nhi?m đi?n d??ng va h?t m?a đa m?m b? nhi?m đi?n am do c? xat (xem H1). ^[13] Cac tinh th? b?ng ti?p t?c b? đ?y len phia đ?nh đam may, va cac h?t m?a đa m?m s? l? l?ng ho?c đi xu?ng ph?n phia d??i. Do đo trong đam may dong s? phan li thanh hai mi?n đi?n tich trai d?u chinh: Mi?n đi?n tich am ? phia d??i va mi?n đi?n tich d??ng ? phia tren (xem H2). Do tac đ?ng c?a chuy?n đ?ng khong khi đi len trong c?n bao va gio tren cao trong khi quy?n, đ?nh đam may n?i co đi?n tich d??ng th??ng b? t?n ra theo ph??ng ngang m?t kho?ng xa đang k? so v?i chan đam may. Khu v?c nay c?a đam may dong vi th? trong gi?ng hinh cai đe va đ??c g?i la vung (đ?nh) hinh đe ho?c vung chop đe. ^[13]

M?c du qua trinh tich đi?n mo t? ? tren la ch? y?u ben trong đam may, m?t s? đi?n tich co th? b? tai phan b? do tac đ?ng c?a cac chuy?n đ?ng khong khi len va xu?ng. Ngoai ra, m?t khu v?c đi?n tich d??ng m?ng nh?ng đang k? phia đay c?a đam may (H2.) đ??c hinh thanh do m?a va nhi?t đ? ?m h?n ? g?n m?t đ?t. ^[13]

Ng??i ta hi?u đ??c r?ng co s? phan tach va tai h?p đi?n tich gi?a cac mi?n đam may, nh?ng c? ch? đi?n hoa c?a qua trinh thi v?n ch?a ro. ^[14]

S? phan tach đi?n tich do c?m ?ng va hi?u ?ng đi?n ma sat ? n??c tinh khi?t th? l?ng đa đ??c bi?t t?i t? nh?ng n?m 1840. ^[15] William Thomson (Lord Kelvin) đa mo t? s? phan tach đi?n tich c?a n??c co th? x?y ra t?i cac đi?n tr??ng g?n b? m?t Trai đ?t va d?a vao hi?u bi?t đo ong đa phat tri?n m?t thi?t b? đo đi?n tr??ng lien t?c. ^[16]

S? phan li v?t ly c?a cac đi?n tich thanh nh?ng vung khac nhau c?a n??c th? l?ng đa đ??c th?c nghi?m b?i Kelvin v?i m?t thi?t b? nh? gi?t n??c, trong đo cac ph?n t? mang đi?n tich co kh? n?ng nh?t đa đ??c cho la cac ion hydro va ion hydroxide d?ng n??c. ^[17] S? tich đi?n c?a n??c đa th? r?n c?ng đa đ??c xem xet va cac thanh ph?n đi?n tich m?t l?n n?a đ??c cho la ion hydro va ion hydroxide. ^{[18] [19]}

M?t electron la khong ?n đ?nh trong n??c th? l?ng v?i m?t ion hydroxide c?ng v?i hydro hoa tan tren quy mo th?i gian lien quan đ?n cac c?n dong bao, ^[20] h?n n?a, cac h?t mang đi?n tich trong tia set ch? y?u la cac electron trong th? plasma. ^[21] Do đo qua trinh đi t? cac đi?n tich d??i d?ng ion (ion hydro d??ng va ion hydroxide am) c?a n??c th? l?ng ho?c r?n sang cac electron c?a m?t tia set ph?i lien quan đ?n m?t lo?i qua trinh đi?n hoa, t?c la g?m s? oxi hoa va/ho?c s? kh? c?a cac thanh ph?n hoa h?c. ^[22]

Hinh thanh kenh d?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ? hi?u đ??c tia set hinh thanh t? đau, tr??c tien ta ph?i tim hi?u giai đo?n s? khai c?a chung: d??i d?ng cac kenh d?n set . Cac kenh d?n (hay lu?ng d?n) la cac kenh ion trong khong khi va la c? ch? chinh c?a s? hinh thanh cac tia set.

Cac đi?u ki?n c?n đ? x?y ra s? phong đi?n trong khong khi bao g?m: th? nh?t, ph?i t?n t?i hi?u đi?n th? cao (ng??ng vai tri?u volt ) gi?a cac khu v?c trong khong gian đ? t?o ra đi?n tr??ng đ? m?nh đ? lam ion hoa khong khi; th? hai la ph?i co moi tr??ng tr? khang cao ng?n c?n s? trung hoa t? nhien gi?a cac đi?n tich trai d?u ? trong tr??ng h?p set no la b?u khi quy?n . đi?n tr??ng đ??c sinh ra gi?a cac khu v?c mang đi?n tich trai d?u, c??ng đ? c?a đi?n tr??ng t?ng khi l??ng (hay m?t đ?) đi?n tich t?ng.

Hai mi?n đi?n tich khac d?u c?a đam may dong co th? coi nh? la hai b?n c?a m?t t? đi?n khong khi kh?ng l?. Gi?a ph?n chan đam may dong mang đi?n am va m?t đ?t tich đi?n d??ng (do s? h??ng ?ng t?nh đi?n) c?ng la m?t t? đi?n v?i khong khi đong vai tro nh? ch?t đi?n moi gi?a hai b?n t?. Tia set la s? phong đi?n ? d??i d?ng m?t tia l?a đi?n kh?ng l?, s? đ??c b?t đ?u khi hi?u đi?n th? gi?a hai b?n đ??c nang d?n t?i m?c đ? l?n đ? co th? " đanh th?ng " đi?n moi khong khi. Trong m?t tia set t? may xu?ng đ?t đi?n hinh, chi?u c?a đi?n tr??ng t? b?n d??ng la m?t đ?t len b?n am la chan đam may va s? đanh th?ng x?y ra ngay khi co s? k?t n?i c?a kenh d?n đi xu?ng t? đam may v?i m?t đ?t.

M?t l??ng đi?n tich t??ng đ??ng trai d?u (d??ng) v?i đi?n tich c?a đam may (am) s? đ??c tich tren m?t đ?t do s? h??ng ?ng t?nh đi?n. L??ng đi?n tich đo t?i m?t đi?m c? đ?nh tren m?t đ?t s? t?ng d?n khi đam may dong ti?n g?n n?i đo, va gi?m đi khi đam may đi qua. Gia tr? c?a đi?n tich m?t đ?t theo v? tri t??ng đ?i c?a đam may co th? đ??c bi?u di?n g?n đung b?ng m?t đ??ng cong hinh chuong.

Lu?ng d?n b?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Kenh d?n set , con đ??c g?i la lu?ng/dong d?n hay tien đ?o ( leader ), la m?t kenh khi b? ion hoa nong theo hai chi?u, đ??c hinh thanh gi?a cac khu v?c tich đi?n trai d?u. Kenh d?n lan truy?n trong khong khi theo hai chi?u ng??c nhau ? hai đ?u mut c?a kenh, va no co th? đ?n l?p đ?y vung tich đi?n khac d?u v?i đ?u kenh t?i. Ch?ng h?n đ?u phia am c?a kenh t?i l?p vung mang đi?n d??ng trong đam may trong khi phia d??ng s? l?p đ?y vung mang đi?n am. Cac kenh d?n th??ng khong tr?n ma b? tach thanh nhanh nh? canh cay, do trong khi lan truy?n no cung m?t luc b? thu hut b?i nhi?u vung đi?n tich ng??c d?u v?i no. ^[23] S? di chuy?n c?a cac lu?ng m? đ??ng khong tr?n ma g?p khuc theo t?ng b?c b??c do đo chung co ten g?i la tien đ?o b?c ( step leader ), nh? quan sat th?y trong cac video quay ch?m tia ch?p.

M?t đ?u mut c?a kenh d?n co th? t?i l?p đ?y khu v?c đi?n tich trai d?u t??ng ?ng trong khi đ?u kia v?n con ho?t đ?ng. Ch?ng h?n, trong qua trinh hinh thanh m?t tia set đanh xu?ng đ?t am, m?t h? kenh d?n hai chi?u đ??c hinh thanh gi?a cac vung đi?n tich am chinh va vung đi?n tich d??ng phia đay c?a đam may. đ?u kenh am nhanh chong hoan toan l?p đ?y vung đi?n tich d??ng y?u h?n va ti?p t?c lan truy?n ra ngoai đam may trong khong khi t?i m?t đ?t n?i mang đi?n tich h??ng ?ng.

Cac đ?u kenh am va d??ng trong c?n dong di chuy?n theo hai chi?u ng??c nhau: phia d??ng di chuy?n len tren ben trong đam may, trong khi phia am di chuy?n ki?u b?c ng??c chi?u đi?n tr??ng xu?ng m?t đ?t. M?t kenh d?n trong khi di chuy?n s? ti?p t?c thu nh?n them ion ? phia đ?u mut va t?i đo co th? xu?t hi?n cac nhanh lu?ng m?i, nh? v?y m?t kenh d?n v?a lan truy?n v?a phan ra nhi?u nhanh va nhanh con t?o nen m?t h? hay m?ng l??i kenh d?n. G?n 90% cac kenh ion co chi?u dai gi?a cac vung vao kho?ng 45 m (148 ft). Cac lu?ng b?c phat sang kem ro r?t h?n r?t nhi?u so v?i tia set sinh ra sau đo ho?c th?m chi khong nhin th?y đ??c, va lan truy?n trong khong khi v?i t?c đ? ch?m h?n kho?ng 1000 l?n.

B?n ch?t c?a nguyen nhan hinh thanh cac kenh d?n c?a set v?n ch?a đ??c hi?u ro. đi?n tr??ng trong đam may d??ng nh? ch?a đ? đ? t? no sinh ra kenh d?n. ^[24] M?t gi? thuy?t g?n đay cho r?ng cac dong electron t??ng đ?i tinh co ngu?n g?c t? tia v? tr? va gio m?t tr?i co th? t?i va ch?m v?i cac phan t? khong khi, gay ra s? lan truy?n đi?n tich thac l? va kich ho?t s? hinh thanh kenh ion set, trong m?t qua trinh g?i la runaway breakdown . ^[25]

Lu?ng đi len [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi lu?ng tien đ?o b?c di chuy?n xu?ng m?t đ?t, s? co m?t c?a cac đi?n tich trai d?u tren m?t đ?t lam t?ng c??ng đ? đi?n tr??ng . Theo nguyen ly phan b? đi?n tich, đi?n tich ? cac v?t th? (tren m?t đ?t trong tr??ng h?p nay) th??ng t?p trung t?i nh?ng ch? m?i nh?n va do đo đi?n tr??ng n?i đo c?ng m?nh. Vi th? tren m?t đ?t cac ion mang đi?n tich d??ng b?t đ?u t?p h?p l?i, nh?t la ? cac ch? nao đo cao so v?i xung quanh (cay c?i, c?t hay cac v?t d?ng đ?ng, cac cong trinh cao...). Khi c??ng đ? đi?n tr??ng đ? m?nh, m?t kenh ion d??ng g?i la lu?ng đi len ( upward streamer ) co th? phat tri?n t? nh?ng n?i nay. Chung s? phong len tren đ? k?t n?i vao lu?ng am đang di chuy?n xu?ng d??i. Chinh vi?c nay quy?t đ?nh tia set s? đanh vao đau khi set đanh xu?ng đ?t. Ly thuy?t nay đ??c đ? xu?t đ?u tien b?i Heinz Kasemir. ^[24]

Vi co r?t nhi?u lu?ng ion d??ng hinh thanh khi lu?ng b?c am ti?n xu?ng, lu?ng nao n?i đ??c vao lu?ng b?c am s? d?n c? tia set vao ch? ma no phong ra. Co th? hinh dung lu?ng ion d??ng gi?ng nh? m?t day cau set ma n?i no xu?t phat la c?n cau; vi th? n?i xu?t phat nao ? v? tri cao va g?n chan đam may h?n thi xac su?t n?i đ??c vao lu?ng ion am tr??c s? cao h?n vi th? set th??ng hay đanh vao nh?ng n?i nho cao va đ?ng đ?c l?p.

Cac hinh ?nh va video t?c đ? cao đa đ??c ch?p, trong đo co th? th?y qua trinh g?n k?t c?a m?t lu?ng đi len v?i tien đ?o b?c t?o ra set, ngoai ra cac lu?ng đi len ch?a n?i đ??c c?ng co th? đ??c th?y ro. Nh?ng lu?ng b?c đi xu?ng ch?a đ??c k?t n?i c?ng đ??c th?y trong tia set phan nhanh, khong co kenh nao trong s? đo đ??c k?t n?i xu?ng đ?t, du co th? trong co v? nh? v?y. ^[26]

Phong đi?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Hinh thanh v?t set [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Hinh th?c phong đi?n ma tia set th??ng xu?t hi?n nh?t la d??i d?ng v?t set ( stroke ), t?c kenh plasma phat sang. Tia set ch?ng la gi khac ngoai vi?c trao đ?i cac h?t ( ion d??ng va am, electron ) đ? can b?ng l?i đi?n tich gi?a cac vung trong khi quy?n ho?c gi?a khi quy?n va m?t đ?t va khi th?c hi?n vi?c đo no t?o ra m?t v?t set.

S? k?t n?i cac kenh d?n s? m? ra đ??ng đi ma tren đo s? phong đi?n x?y ra. Khi đa co m?t kenh set lien t?c b?c c?u kho?ng cach trong khong khi gi?a l??ng d? đi?n tich am trong đam may va l??ng d? đi?n tich m?t đ?t d??ng ben d??i, s? co s? s?t gi?m r?t đang k? c?a đi?n tr? khong khi d?c theo kenh set (moi tr??ng khong khi b? đanh th?ng s? b?). Set s? hinh thanh theo đ??ng đi m?i t?o ra nay va khi đo cac đi?n tich am b?t đ?u tran nhanh xu?ng m?t đ?t. Cac electron t?ng t?c nhanh chong t?i m?t vung xu?t phat t? đi?m ma t?i đo cac kenh d?n g?n k?t, sau đo vung nay lan ng??c ra toan b? kenh v?i t?c đ? nhanh g?n anh sang. M?t kenh plasma , hay chinh la tia set đ??c hinh thanh.

Qua trinh nay chinh la s? t?o thanh cai g?i la "v?t set ph?n h?i" ( return stroke ) đ?u tien. đay la giai đo?n phat sang m?nh m? nh?t va ro r?t nh?t c?a s? phong đi?n. V?t ph?n h?i c?ng chinh la hinh ?nh ma ng??i ta th??ng ngh? t?i khi nh?c đ?n tia set hay anh ch?p.

M?t dong đi?n c??ng đ? r?t l?n ch?y d?c theo kenh plasma t? đam may xu?ng m?t đ?t, lam trung hoa đi?n tich m?t đ?t d??ng khi cac electron phong ra t? đi?m x?y ra set tren m?t đ?t đ?n cac khu v?c xung quanh, khi đo ta noi co set đanh. V?t set CG đi?n hinh g?m m?t kenh plasma d?n đi?n xuyen qua khong khi cao h?n 5 km (3.1 d?m), t? trong đam may xu?ng b? m?t m?t đ?t. Khi b??c vao giai đo?n đ?nh đi?m, m?t c?n dong co th? t?o ra 3 ho?c nhi?u h?n cu set đanh trong 1 phut. ^[27]

Dong đi?n c?c l?n c?a set t?o ra m?t s? chenh l?ch đi?n ap xuyen tam l?n d?c theo b? m?t c?a m?t đ?t. S? chenh l?ch đi?n ap hay "đi?n th? b??c" ^{[ c?n d?n ngu?n ]} nay la nguyen nhan c?a nhi?u tr??ng h?p th??ng vong do set h?n la chinh s? đanh th?ng xu?ng. ^[28] Dong đi?n ch?n t?t c? m?i đ??ng đi đi?n tr? th?p đ?i v?i chung. Vi th? m?t ph?n dong đi?n t? v?t ph?n h?i khi đi vao c? th? ng??i ho?c đ?ng v?t (khong may đ?ng g?n đi?m đanh) th??ng s? đi t? m?t chan sang chan kia va d?n gay te li?t c? th?. ^[29] Tren m?t đ?t n?i set đanh ho?c tren b? m?t va ben trong cac v?t th? b? set đanh (ch?ng h?n da ng??i), dong đi?n co th? đ? l?i nh?ng d?u v?t hinh canh cay gi?ng tia set (g?i la hinh Lichtenberg).

T?c đ? dong đi?n tich lan truy?n trong khong khi c?a v?t set ph?n h?i đ??c tinh kho?ng g?n 100,000 km/s (x?p x? 1/3 t?c đ? anh sang trong chan khong). ^[1] Dong đi?n c?c l?n nhanh chong ham nong toan b? kenh set, t?o nen kenh plasma v?i nhi?t đ? ben trong r?t cao, c?c đ?i kho?ng 50,000 K ? lam cho no phat sang m?nh m? v?i mau xanh-tr?ng đ?c tr?ng. đ? choi c?a set r?t l?n (co th? th?p sang c? b?u tr?i đem). Tuy nhien, mau s?c c?m nh?n đ??c c?a tia set co th? khac nhau b?i nhi?u y?u t?, ch?ng h?n m?t đ? dong đi?n, kho?ng cach quan sat va đi?u ki?n khong khi n?i đo. S? ham nong khong khi g?n nh? t?c thi khi?n cho khong khi gian n? m?nh, t?o thanh song xung kich ma am thanh nghe đ??c g?i la ti?ng s?m. Dong đi?n thay đ?i nhanh chong c?ng t?o ra cac xung đi?n t? (EMP) t?a ra t? kenh ion. đay la tinh ch?t chung c?a m?i qua trinh phong đi?n.

Nhi?u v?t set tren cung m?t đ??ng đi [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac may quay t?c đ? c?c cao đa ch? ra r?ng set tren th?c t? la g?m nhi?u v?t (l?n đanh) lien ti?p tren cung m?t kenh đ??ng đi. Trung binh m?t tia set co 3 đ?n 4 v?t set hay co th? h?n (co th? nhi?u đ?n 30). ^[30] M?i khi set hinh thanh m?t v?t ph?n h?i đ?u tien, sau đo kho?ng 40 đ?n 50 mili giay m?t v?t khac s? xu?t hi?n ch?y l?i cung kenh c?a no va th?c hi?n l?p đi l?p l?i nhi?u l?n nh? th? t?o ra cac v?t ti?p theo v?i cung hinh d?ng va hi?u ?ng anh sang nh?p nhay r?t nhanh, m?t th??ng khong th? nhin th?y, thong th??ng ta ch? co th? th?y no ngay cang sang h?n tr??c khi bi?n m?t. ^[27]

M?t qua trinh set am co th? k?t thuc sau khi v?t set ph?n h?i đ?u tien hinh thanh va truy?n ng??c len đam may t?i h?t m?ng l??i kenh d?n, khi đo kenh s? ngu?i đi va tri?t tieu. Tuy nhien qua trinh phong đi?n tich v?n co th? ti?p t?c khi t?i cac nhanh kenh c? hinh thanh cac lu?ng d?n đi xu?ng đ?t theo đ??ng đa đ??c t?o ra t? ban đ?u va m?t qua trinh gi?ng v?t set ph?n h?i khac s? x?y ra. Nh?ng lu?ng đi xu?ng nay, g?i la tien đ?o m?i ten ( dart leader ) k?t n?i v?i m?t đ?t la nguyen nhan gay ra ph?n l?n cac v?t ph?n h?i th? c?p. ^[31]

M?i v?t th? c?p theo ngay sau cac v?t tien đ?o m?i ten co th?i gian ch?y len nhanh h?n nh?ng v?i c??ng đ? th?p h?n v?t ph?n h?i ban đ?u. M?i v?t sau th??ng t?n d?ng kenh đ??ng đi c?a v?t tr??c, nh?ng cac v?t co th? b? d?ch đi so v?i v? tri tr??c n?u co gio tac đ?ng len kenh nong. Cac ti?ng s?m c?ng đ??c t?o ra khi cac v?t ti?p sau xu?t hi?n. ^[32]

đ?i v?i tia set đanh xu?ng m?t đ?t d??ng , qua trinh tien đ?o m?i ten khong x?y ra (b?i kenh tan d? c?a no khong co xu h??ng tri?t tieu nhanh) nen cac v?t ph?n h?i th? c?p r?t hi?m khi t?n d?ng cung m?t kenh đ??ng đi so v?i v?t tr??c đo. ^[31]

Th?i l??ng trung v? c?a toan b? cac qua trinh set la 0.52 giay , ^[33] bao g?m m?t s? l?n ch?p (v?t) ng?n h?n, kho?ng 60 t?i 70 mili giay . ^[34]

Dong đi?n thoang qua trong qua trinh ch?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

C??ng đ? dong đi?n sinh ra khi co m?t tia set t? may đanh xu?ng đ?t t?ng t?i m?c c?c đ?i r?t nhanh chong, trong kho?ng 1?10 micro giay, va t?t d?n trong kho?ng lau h?n trong kho?ng 50?200 micro giay. Do tinh ch?t thoang qua r?t nhanh c?a dong đi?n trong m?t tia ch?p, co m?t s? hi?n t??ng c?n đ??c tinh toan va gi?i quy?t trong vi?c b?o v? hi?u qu? cac c?u truc tren m?t đ?t kh?i set. Nh?ng dong đi?n thay đ?i nhanh chong co xu h??ng truy?n ngay tren b? m?t c?a m?t v?t d?n (hi?n t??ng nay g?i la hi?u ?ng b? m?t ), va khong gi?ng nh? dong đi?n khong đ?i th??ng truy?n qua toan b? kh?i v?t d?n nh? n??c ch?y ben trong m?t ?ng voi. Vi v?y, nh?ng v?t d?n set b?o v? cac cong trinh th??ng co c?u truc đa s?i, v?i nhi?u day d?n đan xen nhau. đi?u nay nh?m lam t?ng t?ng di?n tich b? m?t c?a bo day d?n theo t? l? ngh?ch v?i đ??ng kinh thi?t di?n t?ng s?i day, v?i m?t t?ng di?n tich thi?t di?n c?a toan bo khong đ?i. ^[35]

Cac xung đi?n t? t?a ra t? kenh set suy y?u nhanh theo kho?ng cach so v?i đi?m g?c. Tuy nhien, n?u chung đi qua cac ph?n t? d?n đi?n tren m?t đ?t, vi d? nh? đ??ng day đi?n , đ??ng day lien l?c, ho?c cac ?ng kim lo?i... chung co th? l?p t?c gay ra m?t dong đi?n c?m ?ng ? cac v?t nay, va đ??c truy?n đi h?t. Nh?ng dong t?ng đ?t ng?t nay, th??ng g?i la dong xung, co c??ng đ? t? l? ngh?ch v?i tr? khang đ?i v?i no c?a v?t th?. Vi th?, tr? khang c?a v?t cang cao thi dong đi?n xung cang nh?. S? t?ng ap đ?t ng?t x?y ra nay r?t th??ng xuyen pha h?y ho?c gay h? h?ng cac thi?t b? đi?n t? , đi?n dan d?ng, ho?c cac đ?ng c? đi?n . M?t s? thi?t b? đ?c bi?t g?i la "thi?t b? b?o v? ch?ng xung ap" ( surge protector ? SPD ), hay "thi?t b? ?c ch? t?ng ap t?c th?i" ( transient voltage surge suppressor ? TVSS ) khi đ??c m?c song song v?i đ??ng day đi?n co th? phat hi?n đ??c dong đi?n thoang qua b?t th??ng c?a tia ch?p; va b?ng cach thay đ?i m?t s? tinh ch?t d?n đi?n c?a chung, cac thi?t b? nay co th? chuy?n h??ng xung xu?ng ch? n?i đ?t đ??c g?n vao, nh? đo b?o v? đ??c cac thi?t b? đi?n t? kh?i h? h?ng.

Cac lo?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac tia set khac nhau co cac đ?c tinh c? th?, cac nha khoa h?c va dan th??ng đa đ?t ten cho r?t nhi?u lo?i set khac nhau. Hinh th?c ma set th??ng xu?t hi?n nh?t la v?t set . M?t l??ng l?n h?t mang đi?n th??ng n?m trong cac đam may nh?ng m?i ng??i khong th? th?y chung tr? khi chung b?t đ?u xao đ?ng va ti?n hanh trao đ?i v?i nhau trong c?n dong .

Co ba lo?i set chinh:

• Set đanh t? may xu?ng đ?t ( cloud-to-ground , CG);
• Set gi?a cac đam may ( cloud-to-cloud , CC);
• Set trong n?i b? đam may ( intra-cloud , IC).

Ngoai cac lo?i set chinh trong t? nhien k? tren con co m?t vai d?ng set bi?n th? khac.

T? may xu?ng đ?t (CG) [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set đanh t? may xu?ng đ?t la hi?n t??ng phong đi?n trong khong khi gi?a cac đam may tich đi?n va m?t đ?t. No đ??c hinh thanh khi m?t nhanh c?a lu?ng tien đ?o b?c di chuy?n t? trong cac đam may xu?ng m?t đ?t g?p lu?ng đi len t? phia m?t đ?t len. S? phong đi?n noi chung la t?p h?p m?t vai qua trinh: s? đanh th?ng s? b?, s? hinh thanh lu?ng tien đ?o b?c ( stepped leader ), s? k?t n?i cac kenh d?n, tien đ?o m?i ten va xu?t hi?n cac v?t set ph?n h?i ( return stroke ). ^[34]

Set kich đ?t th??ng co d?ng nh? canh cay up ng??c xu?ng (g?i la hinh Lichtenberg) do s? phan nhanh c?a cac lu?ng b?c m? đ??ng cho chung, tuy m?t s? hi?m tr??ng h?p set kenh tr?n (khong co s? phan nhanh).

Cac n?i co set đanh nhi?u nh?t la ? vung tay b?c Venezuela va vung mi?n nui phia đong c?a C?ng hoa Dan ch? Congo . Sach K? l?c Guinness ^[36] đa li?t ke h? Maracaibo ? tay b?c Venezuela , n?i trung binh m?i n?m co 297 ngay co ho?t đ?ng dong set la n?i co m?t đ? set cao nh?t th? gi?i. Hi?n t??ng nay n?i danh v?i cai ten " Set Catatumbo ". ^{[37] [38]}

Khong gi?ng nh? quan ni?m thong th??ng, set co th? đanh nhi?u l?n vao m?t ch?. Nh?ng c?u truc cao rieng l? thu hut set đanh l?p l?i th??ng xuyen. Toa nha Empire States ? New York ch?u trung binh 23 l?n set đanh m?i mua he. ^[39]

Set CG la lo?i set đ??c bi?t đ?n nhi?u nh?t va đ??c nghien c?u k? nh?t. Trong ba lo?i set chinh đay la lo?i đe d?a đ?n tinh m?ng, tai s?n nhi?u nh?t vi chung đanh th?ng xu?ng đ?t. C?ng vi th? nen vi?c nghien c?u khoa h?c va đo l??ng set la d? dang h?n đ?i v?i lo?i set nay do co th? đ??c th?c hi?n b?ng cac d?ng c? ngay tren m?t đ?t. Tuy nhien đay l?i la lo?i it ph? bi?n nh?t trong cac ki?u set chinh (trung binh no ch? chi?m g?n 25% t?ng s? cac tia set tren toan th? gi?i). ^[40]

Set d??ng va set am [ s?a | s?a ma ngu?n ]

M?t tia set co th? mang đi?n tich d??ng ho?c am, no đ??c xac đ?nh b?i chi?u c?a dong đi?n (đ??c xac đ?nh theo chi?u dong đi?n quy ??c ) gi?a đam may va m?t đ?t. H?u h?t set đanh t? may xu?ng đ?t la am, co ngh?a la m?t l??ng đi?n tich am đ??c truy?n t? đam may xu?ng m?t đ?t va cac electron di chuy?n xu?ng d??i d?c theo m?t kenh set (chi?u dong đi?n quy ??c đi t? m?t đ?t len). đi?u ng??c l?i x?y ra khi co m?t tia set CG d??ng, trong đo cac electron di chuy?n theo chi?u h??ng len tren d?c theo kenh d?n va m?t l??ng đi?n tich d??ng đ??c truy?n xu?ng m?t đ?t (dong đi?n quy ??c đi t? đam may xu?ng). V?i tia set d??ng lu?ng b?c phan nhanh đi xu?ng t? đam may la kenh d?n d??ng va m?t đ?t tich đi?n h??ng ?ng am. Set d??ng it ph? bi?n h?n set am va trung binh ch? chi?m ch?a đ?n 5% t?ng s? cac tr??ng h?p set đanh. ^[41]

Ng??c v?i nh?ng quan đi?m tr??c đay, cac tia set d??ng khong nh?t thi?t b?t ngu?n t? vung đ?nh may ho?c vung tich đi?n d??ng phia tren r?i đanh vao khu v?c khong co m?a ngoai vung co dong bao (đo la lo?i tia set t? b?u tr?i xanh ). Cac gi? thuy?t hi?n t?i cho r?ng set d??ng co th? hinh thanh trong đi?u ki?n đ?c bi?t ma tr?t t? phan b? đi?n tich c?a đam may dong b? đ?o ng??c, trong đo vung đi?n tich am chinh n?m tren vung đi?n tich d??ng chinh con vung đay đam may tich đi?n am. ^[42] Ngoai ra, set d??ng c?ng co th? xu?t hi?n trong cac tr??ng h?p: n?u gio đ?t th?ng đ?ng d?i vung đi?n tich d??ng đ?nh may xu?ng g?n m?t đ?t; trong giai đo?n tieu tan c?a m?t c?n dong ma vung đi?n tich am chinh ben d??i b? m?t đi va đ? l?i vung đi?n tich d??ng chinh; ho?c n?u vung đi?n tich d??ng ? đay đam may tr? nen c?c k? l?n. ^[42]

Set d??ng co th? la ngu?n g?c c?a cac lo?i set đanh ng??c len va set th??ng t?ng khi quy?n. No th??ng xu?t hi?n trong cac c?n bao tuy?t , dong tuy?t hay kho?ng k?t thuc c?a m?t c?n dong. ^[43] Khi lo?i set d??ng xu?t hi?n m?t l??ng c?c l?n cac song ELF va VLF s? đ??c t?o ra. ^[44]

Set d??ng co xu h??ng xu?t hi?n v?i c??ng đ? m?nh h?n lo?i am. M?t tia set am trung binh mang theo dong đi?n 30,000 ampe (30 kA) va truy?n đi?n l??ng c? 15 coulomb va n?ng l??ng kho?ng 1 gigajoule . ^[45] Tia set d??ng đanh xu?ng đ?t co c??ng đ? trung binh kho?ng g?p đoi dong c?c đ?i c?a set am đi?n hinh va co th? t?o ra dong đi?n c?c đ?i len t?i 400 kA va đi?n tich ng??ng vai tr?m coulomb. ^{[46] [47]}

Do s?c m?nh kh?ng khi?p h?n c?a chung, c?ng nh? vi thi?u c?nh bao hi?u qu?, set d??ng đanh nguy hi?m h?n m?t cach đang k?. Do xu h??ng đa noi ? tren, cac tia set đanh xu?ng đ?t d??ng th??ng t?o ra nh?ng dong đi?n r?t l?n va keo dai, ^[48] chung co kh? n?ng lam nong cac b? m?t len m?c cao h?n nhi?u lam t?ng kh? n?ng phat sinh cac đam chay.

May va may (CC) [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set gi?a may va may la hi?n t??ng trao đ?i h?t mang đi?n gi?a cac đam may v?i nhau ma khong ph?i đi xu?ng đ?t. No x?y ra khi cac đam may tich đi?n co ti?m n?ng t?o set l?i g?n hay va vao nhau, moi tr??ng tich đi?n trong hai đam may b? xao đ?ng h?n la khi ch? trong m?t đam may, hai đam may s? c? g?ng l?y l?i s? can b?ng đi?n tich b?ng cach trao đ?i cac đi?n tich nay v?i nhau, t?o ra hi?u đi?n th? d?n đ?n vi?c hinh thanh cac lu?ng d?n xao đ?ng di chuy?n qua l?i ben trong va gi?a cac đam may t?o ra set. đay la lo?i set th??ng g?p th? hai sau set ben trong may. No la lo?i set kho nghien c?u h?n do x?y ra ch? y?u tren cac t?ng may tren cao do đo ch? co th? đo đ?c gian ti?p.

Set d?ng nh?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

M?t thu?t ng? khac đ??c s? d?ng cho m?t lo?i tia set gi?a may va may ho?c set may-may-xu?ng đ?t la "Anvil Crawler" (set bo đ?nh đe) hay set hinh nh?n. ^[49] Cai ten "Anvil Crawler" co lien quan đ?n hanh vi di chuy?n ki l? c?a chung. Lo?i set nay th??ng xu?t phat t?i m?t vung ben d??i ho?c ben trong ph?n đ?nh hinh đe c?a đam may v? tich va di chuy?n ki?u "bo" len gi?a cac t?ng may phia tren. No th??ng phan ra nhi?u v?t set nhanh ro r?t va đanh vao nhi?u đi?m cung m?t luc.

Cac tia set nh?n đ??c t?o ra khi cac kenh set truy?n qua m?t m?ng l??i tich đi?n theo chi?u ngang trong cac c?n dong ? giai đo?n tr??ng thanh. Nh?ng vung đi?n tich ngang nay th??ng la cac khu v?c may phan t?ng trong h? th?ng bao đ?i l?u t?m trung ( mesoscale convective system ). Set nh?n đ??c b?t đ?u b?i cac đ?t phong đi?n n?i b? xu?t phat t? khu v?c may đ?i l?u ; sau đo đ?u phia am c?a kenh set lan truy?n vao khu v?c co đi?n tich c?a may phan t?ng . N?u kenh set tr? nen qua dai, no co th? phan thanh nhi?u nhanh kenh hai chi?u va đ?u phia d??ng kenh set co th? đanh xu?ng m?t đ?t t?o thanh set CG d??ng; ho?c no co th? lan truy?n nhanh theo ph??ng ngang t?i m?t d??i nh?ng đam may, t?o nen c?nh t??ng set bo tren b?u tr?i. Cac tia set kich đ?t d??ng đ??c t?o ra theo ki?u nh? v?y th??ng truy?n m?t l??ng l?n đi?n tich d??ng, va đi?u nay co th? kich ho?t set đanh ng??c t? m?t đ?t va set th??ng t?ng khi quy?n.

Set nh?n th??ng đ??c th?y khi c?n dong đang di chuy?n qua phia tren ng??i quan sat ho?c khi c?n dong đang b?t đ?u tieu tan. Trong cac c?n dong đa phat tri?n t?t va co xu?t hi?n gio đ?t m?nh t?i vung phia sau chop đe, hanh vi bo c?a set nh?n la ro r?t nh?t. ^[49]

Trong đam may (IC) [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set c?ng co th? x?y ra ngay ben trong cung m?t đam may dong, th??ng g?p nh?t la gi?a ph?n đ?nh may tren va ph?n d??i c?a may ? nh?ng vung ma gi?a chung co chenh l?ch đi?n th? r?t l?n. Lo?i tia set n?i b? may nay đoi khi co th? đ??c quan sat ? kho?ng cach xa vao ban đem va đ??c g?i la anh ch?p xa, hay "man ch?p sang" ( sheet lightning ). Trong nh?ng tr??ng h?p nh? v?y, ng??i quan sat co th? ch? th?y m?t s? loe sang ? cac đam may tren tr?i ma khong nghe th?y ti?ng s?m. Ch?p sang trong may la lo?i set th??ng g?p nh?t. ^[43]

Set t? đ?t len may [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Lo?i set đanh ng??c len tren (t? đ?t len may) la m?t d?ng set bi?n th? đ??c hinh thanh khi cac lu?ng đi?n tich b?t đ?u di chuy?n t? m?t đ?t len đam may phia tren. ^[50] Tr??c th?i k? cach m?ng cong nghi?p ? th? k? 19, hi?n t??ng nay kha hi?m va ch? đ??c quan sat th?y t?i nh?ng đ?nh nui cao trong cac c?n dong, no xu?t hi?n nhi?u h?n th?i nay do ngay cang co nhi?u cong trinh cao t?ng .

Khi đam may dong t?i g?n va t?ng c??ng đ? đi?n tr??ng c?c b?, t?i cac v?t th? cao tren m?t đ?t, n?u tr??c đo đa x?y ra s? phong đi?n vanh, co th? s? v??t qua m?c đi?n tr??ng ng??ng va hinh thanh ngay cac lu?ng đi len: d??i tac d?ng c?a l?c t?nh đi?n t? cac đi?n tich d??ng co ? cac v?t nay, chung d?n thu hut cac đi?n tich am va đ?ng th?i ti?p t?c đ?y cac đi?n tich d??ng trong khong khi xung quanh ra. đoi khi cac lu?ng đi?n tich d??ng nay s? t? phong len đam may mang đi?n tich am phia tren n?u chung đ? m?nh va s? t?o thanh set ma khong c?n lu?ng b?c am di chuy?n xu?ng g?n m?t đ?t. Khi cac ion d??ng t?p trung v?i m?t đ? đ? cao, no s? lam cho n?i ma no t?p trung phat sang , vi th? cac th?y th? th??ng noi v?i nhau r?ng c?t bu?m s? phat sang tr??c khi co set trong cac c?n bao ban đem đ? tranh xa no tr??c khi b? set đanh.

Set đanh ng??c th??ng la nh?ng ch?p am (khi phong đi?n chi?u dong v?t set đi t? đ?t len) nh?ng đ??c kich ho?t b?i cac kenh đi?n tich d??ng xu?t phat t? cac cong trinh cao tren m?t đ?t, th??ng thi lo?i set nay khong bi?u hi?n phan nhanh nh?ng g?m r?t nhi?u đ?t. Chung co th? đ??c kich ho?t sau khi set d?ng nh?n x?y ra, ho?c co th? t? hinh thanh trong mua l?nh t?i nh?ng vung hay co dong tuy?t va co th? la lo?i bi?n th? set ch? y?u trong cac c?n dong tuy?t. ^[50]

Set kho [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set kho , hay dong kho la lo?i dong set đ??c t?o thanh ma khong c?n co đ? ?m, hay khong co giang th?y tren m?t đ?t vi chung đ?u b? bay h?i h?t khi đi vao l?p khi kho g?n m?t đ?t. No th??ng hinh thanh trong cac tr?n chay r?ng d? d?i. Hay khi cac c?t tro nui l?a b?c len r?t cao va b?t đ?u hinh thanh set nh? cac đam may tich đi?n th??ng lam. Khi ma t?ng tren l?nh va d??i m?t đ?t nong m?t s? đ?i l?u s? di?n ra mang theo c? cac h?t mang đi?n tich d??ng t? d??i m?t đ?t, th? ma s? h?p d?n cac đi?n tich am t?p trung l?i va di chuy?n xu?ng đ?t theo lan khoi d?n đi?n. Chinh vi th? l?a co th? t?o ra set va set s? t?o ra them l?a (th?m h?a). ^[5]

Nh?ng đam chay r?ng d? d?i, ch?ng h?n nh? trong mua chay r?ng ? Uc 2019?20 , co th? t?o ra h? th?ng th?i ti?t rieng bi?t co th? t?o ra set l?a va cac hi?n t??ng th?i ti?t c?c đoan khac. S?c nong d? d?i t? đam chay khi?n khong khi b?c len nhanh chong ben trong đam khoi, thuc đ?y đ?i l?u t?ng c??ng va gay ra s? hinh thanh cac đam may pyrocumulonimbus (may dong l?a). Khong khi mat b? hut vao b?i dong khi b?c len nhi?u lo?n nay đ? lam ngu?i khoi. đam khoi b?c len ti?p t?c đ??c lam ngu?i b?i ap su?t khi quy?n th?p tren cao, cho phep đ? ?m trong đo hinh thanh nen may. Do khong th? co m?a nen l?a cang kho ki?m soat. Cac đam may pyrocumulonimbus đ??c hinh thanh trong khi quy?n khong ?n đ?nh. Hinh thai th?i ti?t trong đi?u ki?n nh? v?y co th? sinh ra set kho, voi r?ng l?a , gio m?nh va m?a đa b?n. ^[51]

Set t? b?u tr?i xanh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set t? b?u tr?i xanh la m?t lo?i set CG xu?t hi?n ma khong co đam may ? tren đ? g?n co th? th?y ro rang đ? t?o ra no. B?i vi tia set nay đ??c hinh thanh t? cac đam may dong ? xa, nen ? n?i ng??i quan sat set đanh, b?u tr?i co v? hoan toan quang đang ho?c it may.

? vung nui Rockies c?a Hoa K? va Canada , m?t c?n dong co th? x?y ra ? trong m?t thung l?ng li?n k? va khong th? quan sat (nghe ho?c nhin th?y) đ??c t? thung l?ng kia n?i ma co tia set đanh vao. Khu v?c mi?n nui chau Au va chau A c?ng co th? co cac bi?n c? t??ng t?. Ngoai ra, ? cac khu v?c nh? vung v?nh, vung h? l?n ho?c đ?ng b?ng m?, khi co m?t t? bao bao co ho?t đ?ng tich đi?n ? phia chan tr?i (trong ph?m vi 26 km ho?c 16 d?m), vi?c set đanh xu?ng đ?t ? n?i đo co th? x?y ra va vi c?n bao con ? r?t xa nen chinh vi v?y cu set đanh nay co ten g?i " set t? b?u tr?i xanh " ( bolt from the blue ). Trai v?i quan ni?m tr??c đay, no khong nh?t thi?t la set d??ng. Tia ch?p t? b?u tr?i xanh am th??ng b?t đ?u khi co s? phat sinh nh?ng tia ch?p ben trong đam may thong th??ng tr??c khi kenh d?n am thoat kh?i đam may va đanh v? phia m?t đ?t cach đo m?t kho?ng đang k?. ^{[52] [53]}

Cac đ?t set d??ng thu?c lo?i nay đanh co th? x?y ra trong cac moi tr??ng b? gio đ?t m?nh, n?i vung tich đi?n d??ng phia tren b? d?ch chuy?n theo chi?u ngang t? khu v?c m?a, no th??ng xu?t hi?n b?t ng? va đoi khi r?t nguy hi?m vi n?i no s?p đanh trong nh? v?n "tr?i quang may t?nh". ^[54]

Set hon [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chu y : đay la lo?i set hi?m th?y, no co th? s? khong gi?ng v?i b?t c? ly thuy?t nao hi?n co.

Set hon co th? la m?t hi?n t??ng phong đi?n trong khong khi, đ?c tinh t? nhien c?a lo?i set nay v?n con đang gay tranh cai. T? set hon th??ng đ??c dung đ? ch? cac v?t phat sang hinh c?u bay l? l?ng co kich c? t? h?t đ?u cho đ?n vai met. No đoi khi xu?t hi?n trong cac c?n dong, va khong gi?ng nh? cac tia set thong th??ng ch? xu?t hi?n v?i m?t v?t dai va bi?n m?t sau đo, set hon co hinh c?u bay l? l?ng va t?n t?i trong nhi?u giay. ^[55] Set hon ch? đ??c k? l?i b?i cac nhan ch?ng ch? ch?a h? đ??c ghi hinh l?i b?i cac nha khi t??ng. ^{[56] [57]} Brett Porter, ^[58] m?t nhan vien ki?m lam hoang da, bao cao đa ch?p đ??c set hon t?i bang Queensland c?a Uc vao n?m 1987. Cac tai li?u khoa h?c v? set hon r?t hi?m vi chung th??ng xu?t hi?n b?t ng? va hi?m. S? t?n t?i c?a no ch? đ??c k? l?i b?i cac nhan ch?ng nen đoi khi b? them th?t khi?n no ph?n nao khong phu h?p. ^[58]

Cac thi nghi?m trong phong th? nghi?m g?n đay đa t?o ra cac k?t qu? r?t gi?ng v?i cac set hon đ??c bao cao l?i, nh?ng hi?n t?i v?n ch?a co k?t lu?n la co lien quan đ?n hi?n t??ng t? nhien nay hay khong. ^[59] Co m?t gi? thuy?t cho r?ng set hon đ??c t?o ra do ph?n chi?u khi set đanh vao silicon trong đ?t, m?t hi?n t??ng ma cac phong thi nghi?m đa th? nhi?u l?n. ^{[60] [61]} Do cac tai li?u nghien c?u mau thu?n l?n nhau nen qu? bong phat sang nay v?n la bi ?n va th??ng b? cho ch? la t??ng t??ng va ch?i kh?m. Nhi?u bao cao so sanh vi?c nhin th?y set hon gi?ng nh? vi?c nhin th?y UFO .

M?t s? d?ng set khac [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Sau đay la m?t s? d?ng bi?n th? quan sat c?a set:

• Set d?ng chu?i h?t: th?c ra d?ng set nay chinh la giai đo?n tieu tan c?a m?t kenh set; hinh ?nh trong th?y c?a tia set luc nay b? đ?t m?nh, trong nh? m?t chu?i h?t phat sang. Ngay sau giai đo?n v?t set ph?n h?i va hinh thanh nhi?u v?t tren cung m?t đ??ng đi, h?u h?t cac cu?c phong đi?n s? b??c vao giai đo?n tieu tan va đ??c trong th?y nh? b? gay thanh chu?i, khi ma kenh set ngu?i đi trong t?c kh?c. đay gi?ng nh? la m?t qua trinh c?a s? phong đi?n set h?n la m?t lo?i set. Set phan m?nh thanh chu?i th??ng la m?t chi ti?t nh? kho nh?n th?y va vi th? no ch? ro rang khi quan sat ? kho?ng cach g?n. ^[62]
• Set ruy b?ng: bi?n th? nay c?a set CG th??ng đ??c th?y trong cac c?n dong co nhi?u gio t?t m?nh. No bao g?m nhi?u v?t ph?n h?i lien ti?p. Gio tac đ?ng len cac v?t set, th?i v?t ti?p sau đi m?t chut so v?i v?t tr??c đo t?o nen hi?u ?ng trong nh? d?i ruy b?ng tren hinh ch?p. ^[63]
• Sieu ch?p (superbolt): th??ng đ??c đ?nh ngh?a nh? la cac tia ch?p đanh mang n?ng l??ng r?t cao so v?i cac ch?p đi?n hinh, tren 100 gigajoule [ GJ ] (ph?n l?n cac tia ch?p ch? đ?t t?i kho?ng 1 GJ). Kh? n?ng no x?y ra binh quan la 1 tren 240 đ?t set đanh. Khong co s? khac bi?t d? th?y khac gi?a no va nh?ng đ?t set thong th??ng, đ?n gi?n "sieu ch?p" ch? mang ngh?a nh? la c?n tren m?c n?ng l??ng c?a cac tia set. Du mang n?ng l??ng r?t l?n so v?i set thong th??ng nh?ng sieu ch?p khong nh?t thi?t la set d??ng ma con co th? la set am. ^{[64] [65] [66]}
• Set ph?i c?m ( sympathetic lightning ) : Khi nhin tren quy mo l?n cac đ?t set co xu h??ng nh? chung đang cung ph?i h?p xu?t hi?n theo m?t ki?u d?ng t?p trung. Khi quan sat cac c?n dong t? tren khong gian (xem video ), cac đ?t set trong d??ng nh? cung luc xu?t hi?n thanh t?ng c?m. ^{[67] [68] [69] [ c?n gi?i thich ]}
• Xung l??ng c?c h?p ( narrow bipolar pulse ? NBP ) : la nh?ng đ?t phong đi?n cao n?ng l??ng, trong n?i b? đam may cao trong c?n dong. ^[70] NBP t??ng t? nh? cac d?ng khac c?a cac s? ki?n set nh? v?t ph?n h?i va tien đ?o m?i ten, nh?ng m?c phat x? quang c?a chung th?p h?n it nh?t la m?t b?c. Chung th??ng xu?t hi?n trong ph?m vi đ? cao 10?20 km va co th? phat cong su?t c? vai tr?m gigawatt . Chung c?ng t?o ra cac tin hi?u thay đ?i đi?n tr??ng khong đ?i x?ng l??ng c?c khi đ??c may ghi l?i ? m?t kho?ng cach xa (g?i la cac s? ki?n l??ng c?c h?p ). ^[71]
• Set ten l?a: la m?t s? phong đi?n n?i b? ho?c gi?a cac đam may, th??ng theo chi?u ngang t?i chan may, v?i m?t kenh phat sang th??ng di chuy?n v?i t?c đ? c?c nhanh trong khong trung ma s? di chuy?n nay co th? trong th?y đ??c b?ng m?t th??ng, th??ng khong lien t?c. ^[72] đay la m?t bi?u hi?n c?a set hinh nh?n.
• Set nhi?t : la hi?n t??ng xu?t hi?n tia ch?p nh?ng l?i khong co am thanh (s?m) nghe đ??c, b?i vi no x?y ra ? qua xa. Song am sinh ra t? set b? tieu tan (bien đ? am gi?m theo kho?ng cach) hoan toan tr??c khi no k?p đ?n tai ng??i quan sat. ^[73]
• Set t? may ra khi quy?n: đay la lo?i set hinh thanh khi đ?u kenh d?n am r?i kh?i đam may ra khi quy?n nh?ng khong truy?n xu?ng đ?t, va do đo co th? hinh dung no lo?i la set đanh xu?ng đ?t nh?ng khong thanh cong. Set d? hinh xanh va gigantic jet c?ng la m?t hinh th?c c?a set may-khong khi ho?c may-t?ng đi?n li.
• Set kenh tr?n: la thu?t ng? khong chinh th?c đ? ch? m?t lo?i set t? may xu?ng đ?t ma kenh d?n c?a no khong phan ra cac nhanh co th? th?y đ??c. Chung trong gi?ng nh? m?t đ??ng cong phat sang tr?n, khac v?i nh?ng tia set d?ng ch? (co phan nhanh) thong th??ng. No la m?t d?ng set d??ng th??ng th?y nhi?u t?i ho?c g?n cac vung đ?i l?u co dong l?n ? vung trung b?c c?a Hoa K? .
• Set staccato: la d?ng set CG ma ch? g?m m?t v?t set trong kho?ng th?i gian ng?n, th??ng xu?t hi?n d??i d?ng m?t tia ch?p đ?n l? nh?ng c?c k? sang va phan nhanh r?t ro r?t. ^[74] Nh?ng n?i chung th??ng đ??c th?y la t?i khu v?c may d?ng vom g?n m?t xoay thu?n trung , n?i co nh?ng dong khi đi len (updraft) m?nh m? trong m?t c?n dong c?a h? th?ng may dong quay quanh xoay. ^[75]

Tac đ?ng [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi tia set đanh trung cac v?t th? tren m?t đ?t, chung ph?i ch?u m?t nhi?t l??ng va t? tr??ng r?t l?n. Nhi?t đ? cao ma dong đi?n set t?o ra khi đi vao than cay co th? lam b?c h?i nh?a cay d?n đ?n m?t v? n? h?i n??c ben trong lam bung c? than cay. Tuy nhien trong nhi?u tr??ng h?p set co th? đi qua b? m?t ?m ??t tren than cay va xu?ng đ?t ma khong h?y di?t no. N?u set đi vao đ?t cat, đ?t cat xung quanh kenh plasma co th? nong ch?y t?o thanh cac khoang v?t hinh ?ng g?i la fulgurite . Set khong th??ng đanh ch?t ng??i, ^[76] nh?ng trong s? cac tr??ng h?p s?ng sot, ng??i ho?c đ?ng v?t co th? ch?u t?n th??ng n?ng n? ? cac n?i t?ng va h? th?n kinh. Cac cong trinh cao t?ng co th? b? cong pha b?i set khi no tim đ??ng xu?ng đ?t, nen c?n co cac bi?n phap b?o v? cong trinh thich h?p. Than may bay la kim lo?i nen cac may bay r?t d? b? set đanh, m?c du khong gay h? h?i nhi?u t?i ph??ng ti?n va cac hanh khach tren no. đo la b?i vi tinh ch?t d?n đi?n c?a h?p kim nhom, v? than may bay ho?t đ?ng nh? m?t chi?c l?ng Faraday . Set c?ng đong vai tro quan tr?ng trong th? gi?i t? nhien, tham gia chu trinh nit? khi gop ph?n oxy hoa phan t? nit? N ₂ trong khong khi thanh nitrat , khi m?a xu?ng chung phan h?y va co th? tr? thanh phan bon t? nhien r?t t?t cho cay tr?ng va cac sinh v?t khac. ^[77] Cau t?c ng? kinh nghi?m: "Lua chiem l?p lo đ?u b?. H? nghe ti?ng s?m ph?t c? ma len." chinh la noi v? đi?u nay. ^[78]

S?m [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi hai đam may tich đi?n trai d?u l?i g?n nhau, hi?u đi?n th? gi?a chung co th? len t?i hang tri?u volt. Gi?a hai đam may co hi?n t??ng phong tia l?a đi?n va ta trong th?y m?t tia ch?p (CC). Vai giay sau ta m?i nghe th?y ti?ng n?, đo la " s?m " ( v?n t?c anh sang 300,000,000 m/s [980,000,000 ft/s] nhanh h?n r?t nhi?u l?n v?n t?c c?a ti?ng đ?ng la 343 m/s [1,125 ft/s] nen ta trong th?y tia ch?p tr??c). Vi th? m?t ng??i quan sat co th? ??c ch?ng kho?ng cach đ?n n?i co set b?ng cach xac đ?nh kho?ng th?i gian gi?a khi nhin th?y tia set va khi ti?ng s?m no t?o ra t?i tai.

	S?m M?t ti?ng s?m ng?n
Tr?c tr?c khi nghe t?p tin am thanh nay? Xem h??ng d?n .

Ch?ng h?n, n?u anh sang t? m?t tia ch?p t?i tr??c ti?ng đ?ng c?a no m?t giay thi ta s? co kho?ng cach t?i c?n dong vao kho?ng 343 m (1125 ft); n?u th?i gian tr? nay la 3 giay thi ta s? suy ra kho?ng cach la kho?ng 1 km ho?c 0.62 d?m (3 × 343 m). Con n?u m?t tia ch?p t?i tr??c ti?ng s?m trong n?m giay, s? co th? suy ra kho?ng cach x?p x? 1.5 km ho?c 0.93 d?m (5 × 343 m). Do đo, n?u m?t cu set đ??c quan sat ? kho?ng cach r?t g?n thi no s? kem theo ngay m?t ti?ng s?m b?t ng?, g?n nh? khong co th?i gian tr? gi?a chung va con co th? đi kem v?i mui ozon (O ₃ ) sinh ra t? set.

Do set la s? phong đi?n hay s? di chuy?n c?c nhanh c?a cac đi?n t? ma sat vao khong khi lam no tr? nen c?c nong co th? hinh thanh plasma va gian n? ra, theo thuy?t đ?ng h?c thi khi khong khi b? gian n? ra m?t cach qua nhanh va đ?t ng?t xung quanh tia set, no s? t?o ra m?t song ch?n đ?ng lan r?ng kem theo ti?ng đ?ng đ??c bi?t đ?n nh? s?m .

Vi co r?t nhi?u song ch?n đ?ng đ??c t?o ra lien ti?p nhau khi set hinh thanh, va do co r?t nhi?u v?t set th? phat nen ta khong ch? nghe m?t ti?ng ma r?n vang trong m?t kho?ng th?i gian tuy theo chi?u dai c?a set va kho?ng cach đ?n ng??i nghe no. M?t ti?ng s?m g?n co m?c c??ng đ? vao c? 120 dB, vao ng??ng co th? gay t?n th??ng thinh giac.

Cac đ?c tinh c?a s?m r?t ph?c t?p tuy theo y?u t? hinh h?c c?a set nh? chi?u dai, co bao nhieu tua, đ? v?ng am thanh t? m?t đ?t va co bao nhieu v?t set ...

Tuy nhien, n?u c?n dong ? m?t kho?ng kha xa ng??i quan sat thi co th? khong nghe đ??c ti?ng s?m du v?n nhin th?y đ??c nh?ng tia set c?a no (do c??ng đ? am thanh gi?m d?n theo kho?ng cach). Hi?n t??ng nay co ten g?i la set nhi?t . Co ngu?n thong tin neu r?ng m?t c?n bao set co th? đ??c th?y ? kho?ng cach xa t?n h?n 160 km (100 d?m) nh?ng ti?ng s?m thi ch? co th? nghe đ??c trong ph?m vi 32 km (20 d?m). ^[79]

N?ng l??ng phong x? cao t?o ra khi set đanh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đa co ly thuy?t v? s? hinh thanh tia X ^[80] t?o ra khi set đanh vao n?m 1925 nh?ng khong co b?ng ch?ng cho vi?c nay mai t?i n?m 2001-2002, ^{[81] [82]} khi cac nha nghien c?u thu?c tr??ng đ?i h?c nghien c?u m? va cong ngh? New Mexico đa vo tinh phat hi?n tia X đang ch?y d?c theo day th? sau khi co s? xu?t hi?n c?a cac tia set phia tren. Cung n?m đo đ?i h?c Florida va vi?n cong ngh? Florida đa nghien c?u đi?n tr??ng tia X b?ng m?t h? th?ng anten đ?t t?i B?c Florida va đa xac nh?n r?ng cac tia set t? nhien co th? t?o ra m?t l??ng l?n tia X trong qua trinh lan truy?n kenh d?n. Vi?c hinh thanh cac tia X b?i set nay v?n con đang đ??c nghien c?u vi nhi?t đ? c?a set qua th?p (hang ngan l?n th?p h?n m?c c?n thi?t) đ? hinh thanh tia X m?t cach t? nhien ma khong qua s? phan ra phong x?. ^{[83] [84]}

S? l??ng l?n cac nghien c?u va quan sat khac t? tren cac tr?m khong gian c?ng cho th?y set c?ng t?o ra m?t l??ng l?n tia gamma . Hi?n t??ng nay đ??c g?i la ch?p tia gamma đ?a c?u ( Terrestrial Gamma-ray Flash hay TGF) hay "set đen", do ph? c?a no khong thu?c vung anh sang nhin th?y. Nh?ng đi?u nay đa t?o ra m?t thach th?c m?i cho ly thuy?t hi?n hanh v? vi?c hinh thanh c?a set khi chung co cac d?u hi?u c?a hi?n t??ng ph?n v?t ch?t thong qua vi?c phong ra cac tia phong x?. ^{[85] [86]} Cac nghien c?u g?n đay c?ng cho th?y m?t s? h?t vi mo s?n sinh t? s? bung phat tia gamma nh?: electron , positron , proton va neutron co th? mang n?ng l??ng hang ch?c MeV. ^{[87] [88]}

Ch?t l??ng khong khi [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nhi?t đ? r?t cao do set t?o ra d?n đ?n s? gia t?ng đang k? c?a n?ng đ? ozon va cac oxit c?a nit? trong khong khi. M?i tia ch?p ? vung on đ?i va c?n nhi?t đ?i t?o ra trung binh 7 kg NOx. ^{[89] [90]} Trong t?ng đ?i l?u, tac đ?ng c?a set co th? lam t?ng 90% n?ng đ? NOx va t?ng n?ng đ? ozon len 30%. ^[91]

Tac đ?ng len đ? đi?n t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đi?n tho?i , modem , may tinh ca nhan va cac thi?t b? đi?n t? khac co th? b? h? h?ng do set đanh, khi chung đi qua cac ? c?m đi?n tho?i, cap ethernet, ho?c ? c?m đi?n. V?i cac thi?t b? đi?n khi set đanh vao cac c?t đi?n s? lam t?ng ap đ?t ng?t lam ch?p đi?n va chay t?t c? cac linh ki?n đi?n t?. V?i nh?ng ai đang dung đi?n tho?i s? r?t nguy hi?m cho mang nh? vi no s? t?o ra m?t ti?ng rit r?t l?n va dai c?ng nh? b? đi?n gi?t n?u la đi?n tho?i co day. Va th?m chi khi khong đanh vao đau set c?ng s? t?o ra cac xung đi?n t? m?nh (đ?c bi?t la set d??ng) s? pha h?ng cac linh ki?n đi?n t?.

Vai tro sinh h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Co kh? n?ng set đa co m?t tren Trai đ?t ngay t? th?i r?t s? khai, tr??c khi cac d?ng s?ng đ?u tien xu?t hi?n, t? kho?ng h?n 3 t? n?m v? tr??c. Ngoai ra, co l? cac tia set la m?t trong nh?ng y?u t? quan tr?ng trong vi?c hinh thanh cac phan t? h?u c? đ?u tien, la nh?ng h?p ch?t c?n thi?t cho s? s?ng xu?t hi?n. đi?u nay đ??c gi? đ?nh trong thi nghi?m Miller-Urey n?m 1953, đ??c coi nh? la m?t trong nh?ng nghien c?u đ?u tien v? set tren Trai đ?t s? khai va nh?ng ?nh h??ng c?a no. ^[92] Thanh ph?n khi quy?n c?a Trai đ?t s? khai (m?t t? n?m đ?u tien) khac bi?t r?t nhi?u so v?i tr?ng thai hi?n t?i c?a no. T?i th?i gian kho?ng 3.5 t? n?m tr??c, b? m?t Trai đ?t ngu?i d?n đi đ? t?o thanh l?p v? , ch? y?u la cac nui l?a phun trao nham th?ch , dioxide cacbon va amonia , hinh thanh b?u khi quy?n nguyen th?y c?a Trai đ?t; no ch?a ch? y?u la CO ₂ va h?i n??c , v?i m?t it nit? nh?ng v?n ch?a co nhi?u oxy . K? t? khi Trai đ?t m?i hinh thanh, nhi?t đ? cao c?a l?p v? la nguyen nhan gay ra nh?ng ch?n đ?ng đ?a ch?t l?n th??ng tr?c v?n con d? d?i t?i nay, va đa lam phat sinh cac đ?i d??ng. Ho?t đ?ng nui l?a m?nh m? tren Trai đ?t s? khai sinh ra cac c?n bao set nui l?a đ?c bi?t nhi?u va th??ng xuyen. N??c, khi no th?c hi?n l?p đi l?p l?i vong tu?n hoan c?a no , đa mang theo cac nguyen t? hoa h?c trong khi quy?n s? khai, nh? cacbon va nit? , va tich t? chung trong cac vung bi?n nguyen th?y. Tia c?c tim va set co th? la nh?ng tac nhan r?t c?n thi?t cho s? k?t h?p c?a cac lo?i h?p ch?t vo c? nay va s? bi?n đ?i chung thanh cac phan t? h?u c? nh? cac amino acid , la nh?ng thanh ph?n thi?t y?u cho s? xu?t hi?n c?a s? s?ng nh? chung ta đa bi?t. ^[93] Sau khi vi sinh v?t quang h?p va th?c v?t b?t đ?u xu?t hi?n, b?u khi quy?n c? chuy?n d?n t? m?t b?u khi quy?n kh? (t?c khi quy?n ma trong đo cac qua trinh oxy hoa b? ?c ch?) thanh b?u khi quy?n oxy hoa , chinh la b?u khi quy?n hi?n t?i c?a chung ta.

Cac s? phong đi?n trong khi quy?n la m?t trong nh?ng ngu?n nitrit va nitrat t? nhien chinh, r?t c?n thi?t cho đ?i s?ng c?a cac th?c v?t . Rau qu? khong th? s? d?ng tr?c ti?p khi nit? (N ₂ ) trong khi quy?n, vi v?y no c?n đ??c chuy?n đ?i thanh cac h?p ch?t nit? khac. ^{[89] [91]} Set la m?t trong cac tac nhan c?a cac ph?n ?ng hoa h?c nh? v?y, do đo no co vai tro duy tri chu trinh nit? . ^[77]

Ngoai ra, set c?ng đong gop ti?n hoa c?a cac loai th?c v?t, khi no la nguyen nhan phat sinh cac v? chay r?ng x?a nay. B?i l?a do set co th? đ?t chay cac lo?i ch?t kho (nh? c?i, xac cay g?), bi?n chung thanh nguyen li?u dinh d??ng đ? th?m th?c v?t ti?p theo phat tri?n. Nhi?t sinh ra con co th? tieu di?t cac loai sau h?i tren cay, vi th? no co m?t s? tac đ?ng r?t co l?i cho moi tr??ng. Qua trinh ch?n l?c t? nhien trong ti?n hoa c?a th?c v?t c?ng d??ng nh? đ??c lien k?t ch?t ch? v?i s? xu?t hi?n c?a cac đam chay, thuc đ?y s? xu?t hi?n c?a cac gen th?c v?t m?i. Va co th?, nh?ng đam l?a set la ngu?n l?a đ?u tien đ??c s? d?ng b?i ng??i nguyen th?y, đay s? la m?t trong nh?ng b??c ti?n quan tr?ng d?n đ?n s? ti?n hoa v?n minh va th?ng tr? moi tr??ng Trai đ?t c?a loai ng??i. ^{[93] [94]}

Phan b?, t?n su?t, va m?c đ? c?a set [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tren Trai đ?t , set phan b? khong đ?u. T?n su?t set đanh trung binh toan th? gi?i x?p x? 44 (± 5) l?n m?i giay, hay g?n 1.4 t? tia ch?p m?i n?m. ^{[34] [95]}

Nhi?u nhan t? ?nh h??ng t?i s? phan b? set tren th? gi?i, c?ng nh? cac lo?i set khac nhau va tinh ch?t c?a set (hay dong noi chung) t?i m?t vung mi?n nh?: s? đ?i l?u m?nh hay y?u, v? đ? va đ? cao c?a n?i đo so v?i m?c n??c bi?n, lo?i gio chinh, đ? ?m t??ng đ?i , v? tri g?n hay xa cac vung n??c ?m ho?c l?nh, c?u truc đ?a ch?t n?i đo...v.v.

Set ch? y?u x?y ra khi khong khi ?m b? pha tr?n v?i kh?i khong khi l?nh h?n, ^[96] d?n đ?n nhi?u lo?n khi quy?n c?n thi?t đ? x?y ra phan c?c đi?n tich trong khi quy?n. ^{[ c?n d?n ngu?n ]} Tuy nhien, no c?ng co th? x?y ra khi co bao b?i , chay r?ng , l?c xoay , nui l?a phun trao , va th?m chi trong cai l?nh gia c?a mua đong, khi đo no đ??c g?i la dong tuy?t . ^{[97] [98]} Cac c?n bao th??ng t?o ra cac tia set, ch? y?u ? cac d?i m?a cach tam bao kho?ng 160 km (99 d?m). ^{[99] [100] [101]}

H?n 70% tia set xu?t hi?n t?i cac vung tren đ?t li?n co khi h?u nhi?t đ?i , ^[40] n?i co ho?t đ?ng đ?i l?u khi quy?n m?nh m? nh?t. S? pha tr?n cac kh?i khi nong va l?nh ho?c cac kh?i khi co chenh l?ch đ? ?m co th? d?n đ?n hi?n t??ng đ?i l?u m?nh, th??ng di?n ra t?i ranh gi?i cac kh?i khi . Ch?ng h?n, m?t dong bi?n ?m ch?y qua cac vung đ?t li?n kho c?n, ch?ng h?n dong Gulf Stream s? gay đ?i l?u; đi?u nay gi?i thich ph?n nao s? gia t?ng t?n s? c?n dong va set đanh t?i vung Florida va lan c?n v?nh Mexico . Tren cac vung bi?n va đ?i d??ng, set it ph? bi?n h?n so v?i đ?t li?n. Ho?t đ?ng đ?i l?u t?o nen dong la r?t hi?m t?i cac vung đ?a c?c nen nh?ng n?i nay la nh?ng n?i set it x?y ra nh?t. Ngoai ra, t? l? xu?t hi?n c?a t?ng lo?i set chinh co th? thay đ?i theo mua va v? đ?. Ch?ng h?n, lo?i set CG nhi?u ? nh?ng n?i co đ? cao đong b?ng th?p, đi?n hinh la cac n?i v? đ? trung, h?n la ? nh?ng vung nhi?t đ?i n?i đ? cao đong b?ng th??ng tren 1 km.

Nhin chung, cac tia ch?p lo?i CG ch? chi?m 25% t?ng s? set tren toan th? gi?i. ^{[40] [102]} B?i vi chan đam may dong th??ng tich đi?n am nen vung nay la n?i b?t ngu?n c?a h?u h?t cac tia set CG. Vung nay th??ng ? đ? cao n?i x?y ra s? đong b?ng trong đam may. S? đong b?ng k?t h?p v?i va ch?m gi?a cac h?t b?ng va n??c, d??ng nh? la m?t ph?n quan tr?ng c?a qua trinh phan ly va phat tri?n cac đi?n tich ban đ?u. Trong cac va ch?m do gio (chuy?n đ?ng khong khi) gay ra, cac tinh th? b?ng co xu h??ng tich đi?n tich d??ng, trong khi h?n h?p n??c va đa n?ng va loang h?n (g?i la graupel ) thi phat tri?n đi?n tich am. Dong khi đi len (updraft) trong đam may dong tach cac tinh th? b?ng nh? h?n kh?i cac h?t graupel n?ng h?n, khi?n vung tren cung c?a đam may tich t? đi?n tich khong gian d??ng trong khi vung th?p h?n tich t? đi?n tich khong gian am. Do đi?n tich t?p trung trong đam may ph?i v??t qua đ??c đ?c tinh cach đi?n c?a khong khi va no t?ng t? l? thu?n v?i kho?ng cach gi?a may va m?t đ?t, t? l? cac đ?t set CG (so v?i s? phong đi?n gi?a may va may (CC) ho?c trong may (IC)) tr? nen l?n h?n khi đam may g?n m?t đ?t h?n. ? vung nhi?t đ?i, n?i đ? cao đong b?ng th??ng cao h?n trong khi quy?n, ch? 10% tia set la CG. ? v? đ? c?a Na Uy (kho?ng 60° đ? v? B?c), n?i co đ? cao đong b?ng th?p h?n, 50% set la CG. ^[103]

M?t s? đ?a đi?m co t?n su?t set cao nh?t th? gi?i: nhi?u nh?t la t?i vung h? Maracaibo ? c?a song Catatumbo, Venezuela (trung binh n?i nay ch?u 250 đ?t set m?i ngay trong 297 ngay m?i n?m); th? hai la g?n ngoi lang Kifuka ? vung nui mi?n đong C?ng hoa Dan ch? Congo (158 l?n set/1 km²/n?m); sau đo la Caceres ? Colombia (172.29 đ?t/1 km²/n?m). Ngoai ra, Singapore , va khu v?c H?m set ? vung Trung tam Bang Florida, Hoa K? c?ng la cac đi?m nong v? set. ^{[37] [104]}

Theo bao cao c?a T? ch?c Khi t??ng Th? gi?i (WMO) c?a Lien H?p Qu?c, vao ngay 29 thang 4 n?m 2020, m?t tia ch?p dai 768 km (477.2 d?m) đa đ??c quan sat ? vung mi?n Nam Hoa K?, keo dai t? ti?u bang Texas t?i ti?u bang Louisiana ^[105] ?dai h?n 60 km (37 d?m) so v?i k? l?c kho?ng cach tr??c đo (Nam Brazil , ngay 31 thang 10 n?m 2018). ^[106] M?t tia ch?p đ?n l? t?i Uruguay va mi?n B?c Argentina vao ngay 18 thang 6 n?m 2020 đa keo dai t?i 17.1 giay?lau h?n 0.37 giay so v?i k? l?c tr??c đo (ngay 4 thang 3 n?m 2019, c?ng t?i B?c Argentina). ^[105]

Hi?n nay, cac nghien c?u con ch? ra r?ng co th? s? nong len toan c?u đang khi?n cho t?n su?t set toan th? gi?i gia t?ng. ^[107] Tuy nhien, cac t?n su?t d? bao nay ch? chenh l?ch so v?i t?n su?t set hi?n nay kho?ng 5 đ?n 40% tinh tren m?t đ?n v? đ? Celsius t?ng trung binh c?a nhi?t đ? khi quy?n. ^[108]

Set th??ng t?ng khi quy?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set th??ng t?ng khi quy?n la h? cac hi?n t??ng phong đi?n- đanh th?ng x?y ra trong kho?ng th?i gian r?t ng?n tren cac t?ng khi quy?n cao c?a Trai đ?t, ? đ? cao phia tren đam may dong va co lien quan đ?n nh?ng tia set thong th??ng. đa co nh?ng bao cao v? cac hi?n t??ng đi?n phia tren cac đam may dong t? nh?ng n?m 1886. Tuy nhien ch? vai n?m tr? l?i đay cac nghien c?u m?i đ??c th?c hi?n v? nh?ng hi?n t??ng nay va chung đ??c tin la nh?ng d?ng plasma phat sang tren khi quy?n cao. Cac hi?n t??ng nay đ??c khoa h?c ?a g?i h?n la cac s? ki?n phat sang th?i gian ng?n ( transient lumnious event ? TLE ), thay vi coi la m?t lo?i tia set nh? cach g?i "set th??ng t?ng khi quy?n" b?i cac hi?n t??ng phong đi?n tren khi quy?n cao thi?u cac đ?c tinh th??ng th?y c?a set ? t?ng đ?i l?u thong th??ng.

Set d? hinh (Sprite) [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set d? hinh la m?t hi?n t??ng phong đi?n tren khi quy?n cao co quy mo r?t l?n, no hinh thanh tren c? cac đam may dong d?n đ?n vi?c no co r?t nhi?u hinh d?ng khac nhau. No đ??c kich ho?t b?i cac tia set CG d??ng, khi cac đi?n tich theo kenh d?n phong len tren t? ben d??i, t? trong vung đ?nh đam may bao hay t? m?t đ?t. Sprite x?y ra ch? y?u ? t?ng trung l?u cach m?t đ?t 50÷90 km. Cai ten Sprite đ??c đ?t theo ten c?a m?t nhan v?t Sprite (linh h?n c?a khong khi) trong v? A Midsummer Night's Dream c?a Shakespeare . Binh th??ng chung trong gi?ng nh? m?t đam may đ?-cam hay xanh la-xanh d??ng v?i cac tua ben d??i va đoi khi con co m?t cai vong ? ben tren. Sprite di?n ra trong kho?ng th?i gian ng?n, kho?ng t? vai mili giay t?i 2 giay. Sprite đ??c ch?p hinh l?n đ?u tien vao ngay 06 thang 7 n?m 1989 b?i m?t nha khoa h?c thu?c đ?i h?c Minnesota va k? t? khi đo no đ??c nhin th?y th??ng xuyen h?n. ^[109] Sprite đ??c gi?i thich nh? la nguyen nhan gay ra cac s? c? tai n?n khong th? gi?i thich đ??c c?a cac ph??ng ti?n co t?m ho?t đ?ng cao h?n cac đam may bao. ^[110]

Set d? hinh xanh (Blue jet) [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Blue jet th??ng hinh thanh phia tren cac đam may bao, no th??ng trong gi?ng nh? m?t ngoi sao b?ng va di chuy?n trong t?ng binh l?u cach m?t đ?t kho?ng 40 km đ?n 80 km. Khac v?i cac sprite, s? hinh thanh blue jet khong nh?t thi?t ^[111] đ??c kich ho?t b?i cac đ?t set d??ng gi?a đam may va m?t đ?t. Chung sang h?n cac set d? hinh sprite va nh? cai ten chung co mau xanh. ^[112] T? li?u ghi hinh đ?u tien c?a lo?i set nay đ??c th?c hi?n ngay 21 thang 10 n?m 1989, ^[113] đ??c ghi l?i t? tau con thoi khi no l??t qua Uc va sau đo b?t đ?u co nhi?u tai li?u h?n sau nhi?u chuy?n bay thi nghi?m c?a đ?i h?c Alaska . ^[114] M?t lo?i tia set khac co h? hang v?i blue jet, g?i la blue starter. đo la s? phong đi?n v?i c? ch? t??ng t? t? tren đ?nh đam may len khi quy?n nh?ng no len th?p h?n va sang h?n blue jet. ^[115]

Set d? hinh Gigantic jet [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Gigantic jet la m?t s? phong đi?n tren t?m cao h?n may, ra khi quy?n v?i kich c? l?n h?n đang k? so v?i blue jet, vi th? c?ng d? nh?n th?y h?n. Ph?n tren c?a m?t tia gigantic jet co mau xanh-đ?. Chung d??ng nh? b?t đ?u ? ngay gi?a mi?n đi?n tich d??ng tren đ?nh đam may va mi?n đi?n tich am phia d??i, khong gi?ng blue jet xu?t phat tr?c ti?p t? đ?nh đam may len l?p đi?n tich khi quy?n ben tren.

Ngay 14 thang 10 n?m 2001 cac nha khoa h?c c?a đai quan sat Arecibo đa ch?p đ??c b?c ?nh v? hai tia gigantic jet kh?ng l? đi cung nhau xu?t hi?n ? đ? cao 80 km. Hai tia set xu?t phat t? m?t c?n bao ngoai kh?i va bi?n m?t trong giay lat. M?t tia co t?c đ? di chuy?n binh th??ng kho?ng 50,000 m/s h?n r?t nhi?u t?c đ? binh th??ng c?a cac tia Blue jet, nh?ng no đa t?ng t?c len 250,000 m/s khi b?t đ?u tach ra lam hai va phat n? khi đi vao t?ng đi?n li. Vao ngay 22 thang 7 n?m 2002 t? bao Nature đa đ?ng tin v? vi?c nhin th?y 5 tia set gigantic jet c?c l?n xu?t hi?n, co chi?u dai vao kho?ng 60 đ?n 70 km trong vung Bi?n đong , no ch? xu?t hi?n trong m?t giay nh?ng co hinh dang r?t ro rang gi?ng nh? m?t cai cay hay c? ca r?t . ^{[116] [117]}

Set d? hinh Elves [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Elves th??ng xu?t hi?n m?t cach m? nh?t ph?ng gi?ng nh? song ch?n đ?ng c?a m?t v? n?, co đ??ng kinh kho?ng 402 km nh?ng ch? xu?t hi?n trong m?t mili giay. Chung b?t đ?u hinh thanh trong t?ng đi?n li phia tren cac đam may bao kho?ng 97 km. Mau s?c c?a chung v?n la m?t cau h?i nh?ng hi?n nay h?u h?t đ?u đ?ng y r?ng no co mau đ? r?c. Elves đ??c ghi nh?n l?n đ?u tien khi m?t tau con thoi ghi hinh đ??c no trong vung Guyane thu?c Phap vao ngay 07 thang 10 n?m 1990. ^[118] Elves la vi?t t?t c?a E missions of L ight and V ery Low Frequency Perturbations from E lectromagnetic Pulse S ources (S? phat sang va nhi?u lo?n t?n s? r?t th?p t? cac ngu?n xung đi?n). đi?u nay am ch? đ?n vi?c qua trinh ngu?n sang đ??c t?o ra khi cac h?t mang đi?n va ch?m vao cac phan t? nit? (cac h?t nay co đ??c n?ng l??ng t? cac cu?c phong đi?n set d??i t?ng đ?i l?u).

Set ngoai Trai đ?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set la hi?n t??ng phong đi?n trong khong khi vi th? no khong th? x?y ra trong moi tr??ng chan khong ngoai v? tr?. Tuy nhien no đa đ??c quan sat trong khi quy?n cac hanh tinh khi kh?ng l? nh? Sao M?c va Sao Th? . Tren Sao M?c, set th??ng đ??c ghi nh?n la cac sieu ch?p xu?t hi?n v?i c??ng đ? trung binh m?nh h?n nhi?u so v?i tren Trai đ?t. ^[119]

Set tren Sao Kim v?n la ch? đ? gay nhi?u tranh cai sau nhi?u th?p nien nghien c?u. Trong cac ch??ng trinh v? tr? nh? Venera c?a Lien Xo hay Pioneer c?a Hoa K? nh?ng n?m 1970 đ?n 1980 đa b?t đ??c hang lo?t cac tin hi?u cho th?y s? co m?t c?a set tren cac t?ng khi quy?n c?a Sao Kim nh?ng khi tau th?m do Cassini?Huygens l?i g?n no thi l?i khong th?y d?u hi?u c?a set, nh?ng cac tin hi?u ma tau Venus Express b?t đ??c cho la d?u hi?u c?a set tren Sao Kim . ^[120]

Kich ho?t set [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ten l?a [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set co th? đ??c kich ho?t b?ng cach phong m?t ten l?a co day c??c kim lo?i n?i no v?i m?t đ?t vao may dong. Day c??c s? đ??c x? ra khi ten l?a bay len. No s? la con đ??ng d? dang nh?t (đi?n tr? th?p) cho s? trao đ?i đi?n tich gi?a cac đam may va m?t đ?t, nen tien đ?o s? theo day c??c va đi xu?ng đ?t t?o thanh set CG. ^{[121] [122]} Ngoai ra, nh?ng lu?ng khi th?i t? ten l?a c?ng co th? t?o ra con đ??ng cho set đanh xu?ng, nh? đa đ??c ch?ng ki?n trong nhi?m v? Apollo 12 sau khi ten l?a c?t canh.

Set c?ng co th? đ??c kich ho?t b?i cac v?t nhan t?o khac, nh? may bay co th? kich ho?t set khi cac kenh d?n đang tim đ??ng d? nh?t đ? di chuy?n t? ch? nay sang ch? khac c?a đam may va cac may bay lam b?ng v?t li?u d?n đi?n r?t t?t. Cac v?t ng?ng t? h?i n??c ma may bay đ? l?i tren khong trung co th? ?nh h??ng s? thi?t l?p cac con đ??ng ion d?n theo tia set. ^[123]

Nui l?a [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Co nhi?u cach ma ho?t đ?ng nui l?a t?o ra cac đi?u ki?n thich h?p đ? sinh ra set. M?t l??ng l?n v?t li?u v?n va cac lo?i khi b? phun ra n? m?nh vao b?u khi quy?n, t?o ra m?t đam may h?t day đ?c. M?t đ? day va chuy?n đ?ng lien t?c c?a cac kh?i tro trong đam may khoi nui l?a t?o ra đi?n tich b?i t??ng tac ma sat, d?n đ?n s? phong đi?n. Nh?ng tia ch?p r?t m?nh s? th??ng sinh ra khi đam may c? g?ng t? trung hoa chinh no. Do ham l??ng v?t li?u r?n (tro) r?t l?n ch? khong ph?i cac vung n??c trong đam may la nguyen nhan sinh ra đi?n tich, nen khong gi?ng nh? m?t đam may dong thong th??ng, no th??ng đ??c g?i la bao set b?n .

Co ba bi?u hi?n c?a set kich ho?t b?i nui l?a la:

• M?t v? phun trao c?c l?n đ?y m?t l??ng l?n khi va v?t li?u vao t?ng khi quy?n s? kich ho?t set ngay l?p t?c, nh?ng tia set nay r?t m?nh m? va th??ng xuyen x?y ra. Hi?n t??ng nay đ??c ghi nh?n đ?u tien b?i Pliny The Elder trong v? phun trao nui l?a n?m 79 sau cong nguyen c?a ng?n Vesuvius , ong c?ng đa ch?t trong v? phun trao nay. ^[124]
• T??ng t?, h?i khi va tro b?c ra t? mi?ng nui l?a ho?c cac khe tren s??n nui l?a co th? t?o ra nhi?u tia ch?p đanh ng??c len tren, t?p trung h?n va nh? h?n, đoi khi co th? dai đ?n 2.9 km.
• Cac tia đi?n nh? dai kho?ng 1 m t?n t?i kho?ng vai mili giay, m?i đ??c ghi nh?n hinh thanh g?n cac l?p m?c ma m?i đun len, ch?ng t? v?t li?u nay đa co đi?n tich t? tr??c khi b? phun ra khi quy?n. ^[125]

Laser va v? n? nhi?t h?ch [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nh?ng n?m 1970 ^{[126] [127]} cac nha khoa h?c đa c? g?ng kich ho?t set b?ng laser h?ng ngo?i hay t? ngo?i , no s? t?o ra m?t đ??ng ion hoa d? d?n đi?n ma t? đo cac đi?n tich s? đi theo t? may xu?ng đ?t. Vi?c nay đ? đ?m b?o an toan cho cac b? phong ten l?a, cac c? s? đi?n va nh?ng m?c tieu quan tr?ng khac. ^[127]

T?i New Mexico Hoa K?, cac nha khoa h?c đa th? nghi?m m?t h? th?ng laser m?nh c? terawatt đ? kich ho?t set. Cac nha khoa h?c đa chi?u h? th?ng laser c?c m?nh vao đam may đ? no h?n ch? vi?c phong đi?n vao m?t khu v?c nao đo. Dong laser s? t?o ra m?t đ??ng ion hoa đ??c g?i la "filaments" (s?i). Tr??c khi cac tia set đi xu?ng m?t đ?t cac filament s? d?n cac tia set đ?n m?t ch? đ?nh s?n, no đong vai tro nh? m?t c?t thu loi. Tuy nhien cac filament nay l?i t?n t?i trong th?i gian qua ng?n đ? co th? kich ho?t set. M?c du v?y, vi?c no lam t?ng s? xao đ?ng đi?n tich trong cac đam may đa đ??c ghi nh?n. Theo cac nha khoa h?c Phap va đ?c nh?ng ng??i đa th?c hi?n thi nghi?m tren, vi?c phong m?t xung nhanh đ??c t?o ra b?i laser co th? s? d?n cac tia set vao n?i đ??c đ?nh tr??c. Cac phan tich th?ng ke cho th?y r?ng cac xung laser c?a h? th?c s? t?ng c??ng cac ho?t đ?ng đi?n trong đam may dong, no đa t?o ra m?t s? phong đi?n nh? trong cac đam may n?i ma tia laser đ??c chi?u vao.

Ngoai ra, ng??i ta c?ng đa ch?ng ki?n cac tia set đ??c kich ho?t trong nh?ng đam may hinh n?m trong cac cu?c th? nghi?m v? n? nhi?t h?ch . Nh?ng v? n? co th? cung c?p them v?t li?u d?n đi?n, lam xao đ?ng khi quy?n va kich ho?t tia set. Cac b?c x? gamma c??ng đ? cao sinh ra t? cac v? n? h?t nhan l?n co th? phat tri?n nen cac vung tich đi?n r?t m?nh trong khong khi xung quanh thong qua s? tan x? Compton . Cac vung khong gian tich đi?n m?nh nay co th? t?o ra nhi?u tia set trong khi quy?n lan c?n ngay sau khi thi?t b? phat n?. ^[128]

Thu th?p n?ng l??ng t? set [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T? nh?ng n?m 1980 đa co nhi?u n? l?c đ? thu th?p n?ng l??ng t? set. Khi ma ch? c?n m?t tia set c?ng ch?a m?t l??ng l?n n?ng l??ng, l??ng n?ng l??ng nay t?p trung vao m?t đi?m nh? va t?n t?i trong th?i gian r?t ng?n (mili giay), do v?y n?ng l??ng đi?n nay c?c cao. S?c m?nh c?a set đ??c đ? xu?t la đ? t?o ra hydro t? n??c r?i s? d?ng l??ng hydro nay trong khai thac nhi?t đi?n. ^{[129] [130] [131]}

Cong ngh? thu set c?n ph?i tuan theo quy t?c la co th? n?m b?t đ??c cac m?c n?ng l??ng cao ma tia set t?o ra. Theo cac nha v?t ly Stephen Reucroft va John Swain c?a đ?i h?c Northeastern thi m?t (ch? m?t v?t trong nhi?u v?t tren cung m?t đ??ng đi) tia set ch?a kho?ng vai tri?u joule ch? đ? đ? m?t bong đen 100 watt sang trong 5.5 gi?. ^{[ c?n d?n ngu?n ]} Ngoai ra set đanh kha ng?t quang, va r?t kho đ? co th? chuy?n m?t l??ng đi?n th? cao thanh đi?n th? th?p trong kho?ng th?i gian ng?n đ? co th? ti?n hanh tich tr?.

N?m 2007, cong ty Alternate Energy Holdings (AEH) chuyen tim ki?m ngu?n n?ng l??ng thay th? đa th? gi? n?ng l??ng c?a m?t tia set. Thi?t k? c?a h? th?ng đa đ??c mua t? m?t nha phat minh t?i Illinois ten Steve LeRoy, ng??i đa th?p sang bong đen 60 watt c?a minh trong vong 20 phut v?i vi?c gi? n?ng l??ng c?a set nhan t?o.

Theo thi?t k? thi m?t cai thap s? đ??c n?i v?i hai nhanh, m?t nhanh s? d?n m?t l??ng l?n n?ng l??ng xu?ng đ?t khi set đanh va nhanh khac s? gi? l?i va tich tr? nh?ng gi con l?i c?a l??ng n?ng l??ng đo. Theo Donald Gillispie, giam đ?c đi?u hanh c?a AEH thi: "Chung toi đa khong th? lam cho no ho?t đ?ng", tuy nhien co noi them r?ng: "N?u co đ? th?i gian va ti?n b?c thi co th? lam cho h? th?ng nay tr? nen quy mo h?n... đay khong ph?i ta thu?t, đay la toan h?c va khoa h?c, h? th?ng nay s? ho?t đ?ng đ??c". ^[132]

Theo Ti?n s? Martin A. Uman đ?ng giam đ?c c?a Phong thi nghi?m Nghien c?u set t?i đ?i h?c Florida va la m?t c? quan hang đ?u v? ch?ng set thi m?t tia set, ^[133] ngoai vi?c r?t nhanh va sang thi no ch?a r?t it n?ng l??ng c?a đam may, đ? th?p sang 5 bong đen 100 watt trong vong c? n?m thi s? c?n hang ch?c thap thu loi ma AEH s? d?ng hi?n t?i. Khi tr? l?i ph?ng v?n tren t? The New York Times , ong đa mo t? m?t c?n dong la m?t trai bom h?t nhan kh?ng l? nh?ng vi?c thu ngu?n n?ng l??ng ?y t? m?t đ?t la "vo v?ng".

An toan set [ s?a | s?a ma ngu?n ]

H?u qu? do set tac đ?ng len con ng??i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set co th? gay th??ng tich b?ng nh?ng cach th?c sau: ^[134]

• Set đanh th?ng vao v? tri n?n nhan t? tren đam may xu?ng.
• đi?n th? b??c: Khi ng??i ti?p xuc v?i m?t đ?t ? m?t vai đi?m, set lan truy?n tren m?t đ?t. đay la nguyen nhan ch? y?u c?a cac ca th??ng vong do set.
• Khi n?n nhan đ?ng c?nh v?t b? set đanh, set co th? phong qua kho?ng cach khong khi gi?a ng??i va v?t. Trong tr??ng h?p nay g?i la "set đanh t?t ngang".
• Set đanh khi n?n nhan ti?p xuc v?i v?t b? set đanh.
• Set lan truy?n qua đ??ng day cap t?i cac v?t nh? đi?n tho?i , tivi ( vo tuy?n ), ? c?m.

Theo th?ng ke thi set đanh th?ng la nguy hi?m nh?t, c? 10 ng??i b? set đanh th?ng thi 8 ng??i ch?t. Set đanh ti?p xuc hay t?t ngang c?ng r?t nguy hi?m. Khi set đanh xu?ng cay, thi 1 tia set co th? gi?t ch?t ngay vai ng??i xung quanh. đ? nguy hi?m ph? thu?c vao b?n ch?t c?a v?t b? set đanh va v? tri t??ng đ?i v?i n?n nhan. Th??ng vong do đi?n th? b??c nh? h?n. Trong m?t s? tr??ng h?p n?ng l??ng tia set khong tieu tan ngay t?i ch? ma truy?n theo m?t đ?t va khi n?n nhan đ?ng tren đ??ng truy?n đo co th? b? li?t. ^[29] Trong m?t s? tr??ng h?p t?i t? n?n nhan s? b? v?n đ? v?i vi?c đi l?i sau nay. Trong th?c t? set lan truy?n xu?t hi?n khi n?n nhan noi chuy?n đi?n tho?i, c?m vao cac day cap, day anten d?n t? ngoai vao. ^[134]

Theo th?ng ke ? Hoa K? , ngoai 40% n?n nhan b? set đanh khong đ??c bi?t ro nguyen nhan, 27% la khi h? đang ? khu v?c tr?ng tr?i, 19% ? g?n cay, 8% đang b?i hay ? khu v?c g?n n??c, 3% khi đ?ng g?n may moc, 2.4% khi đang noi đi?n tho?i, 0.7% lien quan đ?n đai, tivi, anten... ^[135]

Cac bi?n phap ch?ng set b?o v? con ng??i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vi set la hi?n t??ng ng?u nhien cho nen khong co v? tri an toan tuy?t đ?i. Tuy nhien vi?c ch? đ?ng đ? phong tranh set tim n?i an toan h?n co th? lam gi?m đang k? kh? n?ng b? set đanh. C?n ph?i h??ng d?n giao d?c phong ch?ng set an toan cho con ng??i. ^[134]

• Len k? ho?ch tr??c

Nghe d? bao th?i ti?t. Khi nghe b?n tin d? bao th?i ti?t len k? ho?ch lam vi?c đ? đ? phong. Khi lam ? khu v?c nao đo, đ? y tr??c cac n?i co th? tru m?a va tranh set an toan. Ph?i tinh đ??c th?i gian t? ch? lam vi?c đ?n n?i an toan. Th??ng thi c?n dong keo đ?n r?t nhanh trong vong 15 phut va di chuy?n v?i v?n t?c 40 km/gi?. Noi chung khi đang ? n?i khong an toan thi c?n ph?i đ? y đ?n cac d?u hi?u c?a dong nh? may đen, khong khi l?nh, gio...

• Th?c hi?n quy t?c nhin-nghe:

Khi set x?y ra, tho?t tien ta th?y tia ch?p loe len va sau đo la co ti?ng s?m kem theo. N?u b?n tinh kho?ng th?i gian t? luc tia ch?p loe len va luc nghe th?y ti?ng s?m thi co th? xac đ?nh đ??c kho?ng cach t?i n?i set x?y ra. Chia s? giay cho 3 ta đ??c kho?ng cach đ?n tia set (do v?n t?c am thanh trong khong khi la 340 m/s, x?p x? b?ng 1/3 km/s). Vi d? đ?m đ??c 3 giay thi set cach v? tri đ?ng la 3/3= 1 km. Nen nh? r?ng n?u nh? kho?ng th?i gian b?n đ?m đ??c t? khi th?y ch?p va nghe ti?ng s?m nh? h?n 30 giay, thi b?n đa n?m trong t?m ng?m c?a tia set r?i va ph?i c?n th?n. N?u th?i gian nay nh? h?n 20 giay thi ph?i di chuy?n đ?n n?i an toan h?n. Khi nghe th?y ti?ng s?m đ?u tien b?t k? la gi c?ng c?n ph?i th?y nguy hi?m đa đ?n. Set co th? đanh cach xa n?i co m?a t?i 15 đ?n 20 km.

• Tranh set trong nha

Khi tr?i s?p x?y ra dong, thi bi?n phap tranh set t?t nh?t la nen v? nha. Ch? an toan đ? tranh set la toa nha, hay cong s? co l?p đ?t h? th?ng ch?ng set (đ?n gi?n nh?t la c?t thu loi Franklin). Khi ? trong nha thi nen đ?ng xa c?a s?, c?a ra vao, cac đ? dung đi?n, tranh cac ch? ?m ??t nh? bu?ng t?m, b? n??c, voi n??c, khong nen dung đi?n tho?i tr? tr??ng h?p r?t c?n thi?t. Nen rut phich c?m cac thi?t b? đi?n tr??c luc co dong g?n x?y ra. V?i cac đ??ng day đi?n tho?i hay day đi?n vi n?i v?i l??i ben ngoai nen r?t co th? b? ?nh h??ng set đanh lan truy?n. Nen tranh xa cac day nay va cac v?t dung đi?n v?i kho?ng cach it nh?t la 1m. Vo tuy?n n?i v?i day anten đ? ngoai tr?i c?ng r?t c?n rut ra khi co dong.

• Tranh set đanh ngoai tr?i

Trong tr??ng h?p khong k?p ch?y tim n?i ?n nau an toan, tuy?t đ?i khong dung cay c?i lam ch? tru m?a, tranh cac khu v?c cao h?n xung quanh, tranh xa cac v?t d?ng kim lo?i nh? xe đ?p, may, hang rao s?t...

Tim ch? kho rao, n?u xung quanh co cay cao h?n thi nen tim ch? th?p, tim v? tri cay th?p.

Ng??i ? v? tri cang th?p cang t?t, tay om c?. Ph?n ti?p xuc c?a ng??i v?i m?t đ?t ph?i la it nh?t. Nhon chan, khong đ??c n?m xu?ng đ?t.

đ?ng xa cac v?t cao, ra ngay kh?i nh?ng n?i ch?a n??c nh? bai bi?n, ao, h?, m??ng. Cac vung đ?nh nui hay s??n nui nho cao c?ng r?t nguy hi?m. N?u ? trong r?ng thi tim nh?ng n?i cay th?p h?n va th?a đ? tranh.

Khong đ?ng thanh nhom ng??i g?n nhau. N?u nh? b?n c?m th?y toc b? d?ng đ?ng len (nh? c?m giac đi?n gi?t nh? khi s? tay tr??c m?t tivi) thi đi?u đo co ngh?a la co th? b? set đanh b?t c? luc nao. L?p t?c cui ng?i xu?ng va l?y tay che tai, khong n?m xu?ng đ?t hay đ?t tay len đ?t.

đ?i v?i cac v?t co b? m?t kim lo?i nh? xe buyt, tau ho?, o to,... n?u khong tho ng??i ra ngoai va khong ch?m đ?n v? b?c thi ? ben trong nh?ng ch? nay la an toan (do tinh ch?t l?ng Faraday ). Ng??c l?i đ?i v?i cac o to, tau th?y đ? h? hay khong co v? b?c kim lo?i thi l?i nguy hi?m.

Sau khi nghe th?y ti?ng set 30 phut thi co th? tr? l?i lam vi?c binh th??ng.

• C?p c?u ng??i b? set đanh:

Ngoai lam chay, b?ng, set gay tac h?i h? th?n kinh, gay x??ng, m?t thinh giac, th? giac, hay tri nh?. Ng??i b? set đanh c?n đ??c c?u tr? ngay t?c kh?c. N?u ng??i b? set đanh b? ng?t (tim ng?ng đ?p, t?t th?) ph?i th?c hi?n kh?n c?p cac đ?ng tac ho h?p, tr? tim nhan t?o. Tim nh?ng n?i b? gay, đ?c bi?t c?n th?n khong di d?i nh?ng n?n nhan n?u nghi ng? b? gay c?t s?ng. đ? nh?ng n?i b? b?ng kho va tim cach nhanh nh?t đ? nhan vien y t? đ?n.

• Khong nen lam gi:

đ?ng g?n v?t cao, g?n n??c, g?n cay, g?n xe c?, g?n nha, t?i cac n?i canh đ?ng tr?ng tr?i, anten, c?t cao, g?n nh?ng đ??ng day d?n.

• Nen lam gi:
  • 1. Nhin d?u hi?u bao c?n dong (may đen, gio l?nh...),
  • 2. Nghe d? bao th?i ti?t khi co y đ?nh đi ra ngoai.
  • 3. H? th?p v? tri đ? hai chan ch?m. Khong n?m tren đ?t.
  • 4. đi vao nha l?n hay vao xe c? co mai kim lo?i (nh? la khong đ??c đ?ng tay len v? kim lo?i).
  • 5. Bi?t tr??c n?i an toan g?n nh?t va th?i gian đi t?i đo.

Thi?t b? ch?ng set [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• C?t ch?ng set đong vai tro quan tr?ng trong h? th?ng ch?ng set, bao g?m: ^[134]
  • Kim thu set : Do cac v?t cao, nh?n thu hut kenh d?n hay tien đ?o t? đam may, no co th? d?n toan b? đi?n tich vao đ?y tr??c khi x?y s? phong đi?n.
  • Day d?n set
  • C?c ti?p đ?a va day n?i đ?t
  • Cac v?t t? khac (đ? va tr? đ? kim, day neo...)

C?t ch?ng set th??ng đ??c đ?t tren mai nha ? v? tri cao va đ??c day thoat set d?n th?ng xu?ng h? th?ng ti?p đ?t.

• Thi?t b? b?o v? dong xung set (SPD) va ?c ch? t?ng ap t?c th?i (TVSS): co th? phat hi?n xung đ?t ng?t t? tia set tren đ??ng đi?n va chuy?n h??ng xung xu?ng đ?t, b?o v? cac thi?t b? đi?n t?.

Nghien c?u khoa h?c v? set [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nganh khoa h?c nghien c?u v? set co ten la fulminology .

Cac thu?c tinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi c??ng đ? đi?n tr??ng trong vung lan c?n v??t qua gi?i h?n đi?n moi c?a khong khi ?m (vao kho?ng 3 megavolt tren met), nh?ng s? phong đi?n trong khong khi s? d?n t?i m?t cu set đanh , theo sau no th??ng la nh?ng đ?t phong đi?n th? c?p t??ng ?ng t? l? co phan nhanh tren cung m?t đ??ng đi. ^{[135] [136] [137]} Cac c? ch? khi?n cac đi?n tich nang m?c đi?n tr??ng va t?o ra set v?n đang la m?t v?n đ? đ??c khoa h?c nghien c?u k? l??ng. Nghien c?u m?i đay xac nh?n r?ng s? đanh th?ng đi?n moi co lien quan đ?n qua trinh nay. Rison 2016 .

Theo nghien c?u, s? l?u thong c?a khong khi ?m va ?m ??t qua cac đi?n tr??ng m?nh co th? kich ho?t s? hinh thanh kenh d?n va gay ra tia set. ^[136] Cac h?t n??c l?ng ho?c n??c đa sau đo s? tich t? đi?n tich, nh? đa quan sat th?y trong thi nghi?m v?i m?t may phat t?nh đi?n Van de Graaff.

Cac nha nghien c?u t?i đ?i h?c Florida đa đo đ??c cac t?c đ? cu?i c?a cac kenh d?n tren m?t chi?u trong 10 l?n tia ch?p đ??c quan sat thu?c kho?ng t? 1.0×10 ⁵ đ?n 1.4×10 ⁶ m/s, trung binh la 4.4×10 ⁵ m/s. ^[138]

H? th?ng phat hi?n va giam sat tia set t? xa [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thi?t b? đ??c phat minh s?m nh?t đ? c?nh bao v? m?t c?n bao s?m set đang ti?p c?n la chuong set . ^{[140] [141]} Benjamin Franklin đa l?p đ?t m?t thi?t b? nh? v?y trong nha c?a minh. May phat hi?n set nay d?a tren m?t thi?t b? do t?nh đi?n đ??c g?i la "chuong đi?n" do Andrew Gordon phat minh n?m 1742. ^{[141] [142]}

S? phong đi?n set t?o ra m?t lo?t cac b?c x? đi?n t? , bao g?m nhi?u xung thu?c t?n s? vo tuy?n , co th? thu nh?n đ??c ? kho?ng cach hang nghin kilomet t? ngu?n c?a chung d??i d?ng cac tin hi?u radio khi quy?n va xung whistler . Th?i gian ma xung tin hi?u t? m?t l?n phong đi?n set nh?t đ?nh t?i m?t s? may thu co th? đ??c s? d?ng đ? xac đ?nh v? tri ngu?n phat, t?c n?i co set. Chinh ph? Lien bang Hoa K? đa cho xay d?ng m?t m?ng l??i cac may do set nh? v?y tren toan qu?c, cho phep theo doi cac đ?t set trong th?i gian th?c tren kh?p l?c đ?a Hoa K?. ^{[143] [144]} Ngoai ra, m?t h? th?ng phat hi?n set toan c?u phi chinh ph? bao g?m h?n 500 tr?m do thu?c s? h?u va v?n hanh b?i cac tinh nguy?n vien va nh?ng ng??i đam me cung c?p m?t b?n đ? set g?n th?i gian th?c t?i trang web blitzortung.org

T?ng đi?n ly c?a Trai đ?t ho?t đ?ng gi?ng nh? m?t ?ng d?n song , trong đo no "b?y" cac lo?i song đi?n t? VLF - va ELF . ^[145] Cac xung đi?n t? do set đanh lan truy?n đi xa trong ?ng d?n song đo, va gay ra cac tin hi?u rit ( hiss ) ma cac may thu đ??c. ?ng d?n song co kh? n?ng phan tan, suy ra v?y co ngh?a la v?n t?c nhom c?a cac song tren ph? thu?c vao t?n s? c?a chung. Hi?u s? c?a đ? tr? th?i gian nhom c?a cac xung set ? cac t?n s? lan c?n t? l? thu?n v?i kho?ng cach gi?a ngu?n phat va may thu. K?t h?p v?i cac ph??ng phap khac đ? tim h??ng c?a song đi?n t?, cho phep ta co th? xac đ?nh v? tri set đanh ? kho?ng cach len t?i 10,000 km t? ngu?n g?c c?a chung. H?n n?a, t?n s? rieng c?a ?ng d?n song đi?n ly Trai đ?t, hi?n t??ng c?ng h??ng Schumann ? kho?ng t?n s? 7.5 Hz c?ng đ??c s? d?ng đ? xac đ?nh ho?t đ?ng dong bao tren toan c?u. ^{[146] [147]}

Ngoai vi?c phat hi?n tia set tren b?ng cac may tren m?t đ?t, m?t s? thi?t b? v? tinh c?ng đa đ??c ch? t?o đ? quan sat s? phan b? set . Ch?ng h?n nh?, đ?u do quang h?c thoang qua ( Optical Transient Detector ? OTD), tren v? tinh OrbView-1 đ??c phong vao ngay 3 thang 4 n?m 1995 va sau đo la B? c?m bi?n hinh ?nh set ( Lightning Imaging Sensor ? LIS) tren tau v? tr? TRMM đ??c phong vao ngay 28 thang 11 n?m 1997. ^{[148] [149] [150]}

T? tinh c?a set [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vi?c phong đi?n trong khong khi c?a set s? t?o ra t? tr??ng. Cac dong đi?n c??ng đ? cao s? t?o ra t? tr??ng thoang qua nhanh chong nh?ng c?c k? m?nh. B?t th? gi b? set đanh trung nh? đa, đ?t ho?c kim lo?i đ?u s? b? t? hoa v?nh vi?n. Hi?n t??ng nay đ??c bi?t đ?n nh? t? tr??ng tan d? c?a set hay LIRM ( lightning-induced remanent magnetism ). ^{[151] [152]} No s? x?y ra tren nh?ng ph?n d? d?n đi?n nh?t va khong b? c?n tr? th??ng la theo chi?u ngang g?n b? m?t, tuy nhien đoi khi no l?i đi theo chi?u d?c nh? cac v?t n?t, than qu?ng, ho?c m?ch n??c ng?m cung c?p m?t đ??ng d?n th?p đi?n tr?.

T? tr??ng tan d? c?a set gay ra co th? đ??c nhin th?y tren m?t đ?t va vi?c phan tich cac m?u v?t b? t? hoa co th? k?t lu?n s?c m?nh c?a set đa đanh vao n?i đo c?ng nh? set la ngu?n g?c c?a cac nam cham t? nhien, va ta co th? đ?a ra ??c tinh v? dong c?c đ?i c?a s? phong đi?n set. ^[153]

Nghien c?u c?a đ?i h?c Innsbruck đa phat hi?n ra r?ng nh?ng t? tr??ng t?o ra b?i plasma, nh? set co th? gay ?o giac tren nh?ng đ?i t??ng thi nghi?m n?m trong ph?m vi 200 m (660 ft) trong m?t c?n dong m?nh. ^[154]

Paleolightning [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ho?t đ?ng set tren Trai đ?t khong ph?i luon luon b?t bi?n trong t?ng th?i k? l?ch s? c?a Trai đ?t ma bi?n đ?i theo s? phat tri?n c?a khi h?u va th?i ti?t chung tren Trai đ?t. Nghien c?u khoa h?c v? tinh ch?t c?ng nh? t?n su?t set tren Trai đ?t qua cac th?i k? đ??c g?i la paleolightning. No d?a tren vi?c phan tich cac khoang v?t fulgurite set đ? l?i trong v? Trai đ?t va cac nghien c?u c?a nganh C? t? h?c v? s? bi?n đ?i t? tr??ng Trai đ?t trong l?ch s?. ^[155] Ng??i ta cho r?ng ho?t đ?ng nui l?a tren Trai đ?t nguyen th?y co th? d?n t?i hinh thanh set , va set la m?t trong nh?ng ngu?n n?ng l??ng chinh đong gop vao s? phat tri?n s? khai c?a s? s?ng. ^[156]

Gio m?t tr?i va tia v? tr? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

M?t s? tia v? tr? mang n?ng l??ng cao đ??c t?o ra b?i cac sieu tan tinh , c?ng nh? cac h?t đi?n tich t? gio m?t tr?i , khi đi vao b?u khi quy?n va gay ion hoa khong khi, co th? gop ph?n m? ra cac con đ??ng cho cac kenh d?n hinh thanh. ^[157]

Set va bi?n đ?i khi h?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Do tinh xac đ?nh th?p c?a cac mo hinh khi h?u toan c?u, vi?c kh?o sat va bi?u di?n set trong nh?ng mo hinh nay la r?t kho, ph?n nhi?u la do khong th? mo ph?ng đung s? đ?i l?u c?c b? va đi?u ki?n hinh thanh b?ng trong đam may, la nh?ng y?u t? c? b?n đ? hinh thanh set. Nghien c?u t? ch??ng trinh Khi h?u T??ng lai cho Chau Phi cho th?y vi?c s? d?ng m?t mo hinh tinh toan đ?n đ?i l?u t?i khu v?c chau Phi co th? n?m b?t chinh xac h?n cac c?n dong đ?i l?u va s? phan b? c?a cac h?t tinh th? b?ng. ^[107] Nghien c?u nay con ch? ra r?ng v?i s? thay đ?i khi h?u trong t??ng lai, t?ng l??ng set s? co th? t?ng len ch? m?t chut. đi?u nay la do t?ng s? cac ngay co set m?i n?m co xu h??ng gi?m, trong khi l??ng b?ng trong may nhi?u h?n va đ?i l?u m?nh h?n d?n đ?n nhi?u tia set s? x?y ra h?n vao nh?ng ngay co set. ^[107]

Trong v?n hoa, ton giao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Set trong cac n?n v?n hoa, ton giao khac nhau đ??c xem la m?t ph?n c?a th?n linh ho?c chinh no la th?n linh. ^[158]

• Tin ng??ng Vi?t Nam va c?a m?t s? dan t?c A đong cho r?ng Thien Loi la v? th?n gay ra s?m set, v?i l??i bua c?a minh, set đanh la đ? tr?ng ph?t nh?ng k? thi?u đ?o đ?c.
• Trong th?n tho?i B?c Au thi Thor la v? th?n s?m set v?i cay bua Mjolnir tren tay ong t?o ra cac tia set va c??i c? xe s?m ngang qua b?u tr?i.
• Trong n?n v?n minh Hy L?p x?a thi Zeus la th?n s?m set va c?ng la chua t? c?a cac v? th?n. D??i tay c?a Zeus con co hai n? th?n Astrape va Bronte l?n l??t giao anh ch?p va ti?ng s?m c?a Zeus t?i kh?p th? gian, cung v?i ng?a th?n Pegasus .
• Trong đ?o Shinto c?a Nh?t B?n thi Raijin la v? th?n c?a s?m va set. Ong trong kha gi?ng m?t con qu? va phong set ra kh?p n?i v?i nh?ng cai tr?ng t?o ra set ma ong th??ng hay mang theo.
• Trong đ?o Hindu thi Indra la v? th?n c?a m?a va s?m set đ?ng th?i c?ng la vua c?a v??ng qu?c Deva trong th?n tho?i Hindu.
• Trong th?n tho?i Aztec thi set la s?c m?nh sieu nhien c?a m?t v? th?n ten Tl?loc . Tl?loc khong ch? la v? th?n c?a m?a ma con la th?n c?a bao, c?a nh?ng tia set gay ch?t ng??i va b?nh t?t.
• Trong th?n tho?i Slavic thi v? th?n co ngoi v? cao nh?t la Perun v? th?n c?a s?m va set.
• Perk?nas la th?n s?m m?t trong nh?ng v? th?n quan tr?ng trong h? th?ng th?n linh c?a vung Baltic . Trong th?n tho?i Latvia va Litva thi ong la v? th?n c?a s?m, m?a, nui, cay s?i va b?u tr?i.
• Trong th?n tho?i Ph?n Lan thi Ukko la v? th?n c?a s?m, b?u tr?i va th?i ti?t. T? s?m set trong ti?ng Ph?n Lan la ukkonen d?a theo ten c?a v? th?n nay.
• Trong Thien Chua giao, s? ki?n chua Jesus tai lam đ??c so sanh v?i ti?ng set (theo Matthew 24:27 , Luke 17:24 ).
• Trong kinh Koran c?a H?i giao đa vi?t: Ng??i la ng??i đa cho cac ng??i th?y anh sang, s? hai va hy v?ng, v?ng ra t? nh?ng đam may n?ng tr?u. Ti?ng s?m la cac l?i r?n d?y. L?i c?a Ng??i vang len cac thien th?n c?ng ph?i kinh s? .
• Trong n?n v?n minh Inca thi co ba v? th?n co kh? n?ng t?o s?m set la hai th?n s?m Apocatequil va Catequil cung Illapa , th?n th?i ti?t.

H?i ch?ng s? s?m ch?p đ??c g?i la astraphobia , v?i ti?n t? c?a no b?t ngu?n t? ti?ng Hy L?p ?στραπ? ( astrape ) co ngh?a la set va c?ng la ten c?a n? th?n giao anh ch?p c?a Zeus. đoi khi no c?ng đ??c g?i la brontophobia , v?i ti?n t? βροντ? ( bronto ) l?y ten c?a n? th?n giao ti?ng s?m.

Trong ti?ng Anh va m?t s? ngon ng? khac co m?t s? thanh ng? lien quan đ?n tia set. Vi d?: a bolt from the blue v?i ngh?a đen la " set t? b?u tr?i xanh " c?ng đ??c dung nh? m?t thanh ng? đ? ch? m?t đi?u b?t ng?, ch?a đ??c l??ng tr??c. Hay thanh ng? "tinh yeu set đanh" co ngu?n g?c t? thanh ng? t??ng ?ng trong ti?ng Phap va ti?ng Y : l?n l??t la cac c?m t? coup de foudre va colpo di fulmine , no co ngh?a đen la "set đanh".

Tia set th??ng đ??c ki hi?u ph? bi?n trong v?n hoa đ?i chung la m?t đ??ng zigzag, no th??ng đ??c dung nh? m?t bi?u t??ng cho t?c đ? va s?c m?nh. Bi?u t??ng tia set đ??c s? d?ng đ? th? hi?n kh? n?ng lien l?c t?c th?i c?a đi?n bao va radio . ^[159]

Hinh ?nh tia set c?ng đ??c dung trong nhi?u phu hi?u, logo va bi?u tr?ng c?a m?t s? đ?ng phai chinh tr?, t? ch?c nh?m th? hi?n quy?n uy. M?t s? vi d? bao g?m: đ?ng Hanh đ?ng Nhan dan Singapore , Hi?p h?i cac đ?ng Phat xit c?a Anh Qu?c vao nh?ng n?m 1930, đ?ng Quy?n l?c cac bang Qu?c gia c?a Hoa K? nh?ng n?m 1950. ^[160] Ten c?a con ng?a đua thu?n ch?ng n?i ti?ng nh?t c?a Uc , Phar Lap , co ngu?n g?c t? m?t t? trong ti?ng Zhuang va ti?ng Thai ch? tia ch?p. ^[161] T? ch?c v? trang Schutzstaffel c?a đ?c Qu?c Xa c?ng dung bi?u t??ng tia set trong logo c?a h?, hay con g?i la bi?u t??ng Sig. M?t chi?n thu?t đ??c quan đ?i đ?c s? d?ng trong Chi?n tranh th? gi?i th? hai mang ten la Blitzkrieg , ngh?a la "chi?n tranh ch?p nhoang". M?t s? h?a s? c?n đ?i va đ??ng đ?i c?ng đa co nh?ng b?c v? n?i ti?ng v? set.

Roy Sullivan la ng??i đang gi? k? l?c Th? gi?i Guinness vi đa s?ng sot sau 7 l?n b? set đanh trong vong 35 n?m. ^[162]

M?t s? nhan v?t trong nhi?u tac ph?m v?n h?c khoa h?c vi?n t??ng, phim ?nh s? h?u n?ng l?c t?o ra va đi?u khi?n tia set, đi?n hinh la trong cac phim va truy?n tranh c?a hang Marvel . Set va bao t? c?ng la m?t trong cac hinh t??ng chinh trong m?t s? th? lo?i ca khuc nh?c rock .

Nh?ng nhi?p ?nh gia chuyen ch?p ?nh dong bao va tia set th??ng đ??c g?i la nh?ng "k? s?n bao".

Ki hi?u c?a tia set trong Unicode la ? U+2607.

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tham kh?o sach:

• Rakov, Vladimir A.; Uman, Martin A. (2003). Lightning: Physics and effects . Cambridge, England: Cambridge University Press. ISBN   978-0521583275 .
• Uman, Martin A. (1986). All About Lightning . Dover Publications, Inc. tr.  103?110 . ISBN   978-0-486-25237-7 .
• Cotton, William R.; Bryan, George H.; Van den Heever, Susan C. (2011). Academic Press (bien t?p). Storm and Cloud Dynamics (Second Edition) . International geophysics series. 99 . Burlington. ISBN   978-0-12-088542-8 .
• Mangold, Vernon L. (1999). Life and Lightning: The Good Things of Lightning (b?ng ti?ng Anh). Universal Publishers. tr. 108. ISBN   1-58112-796-0 . .

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wikimedia Commons co them hinh ?nh va ph??ng ti?n truy?n t?i v? Tia set .

Cac lien k?t web

• Set t?i T? đi?n bach khoa Vi?t Nam
• Lightning (meteorology) t?i Encyclopædia Britannica (ti?ng Anh)
• How Lightning Works at HowStuffWorks
• How to survive in a lightning storm L?u tr? 2011-07-26 t?i Wayback Machine A guide for children and youth
• Lightning Safety Page ? National Weather Service Pueblo Colorado L?u tr? 2010-08-26 t?i Wayback Machine
• Outdoor guide to lightning safety and first-aid
• Map of lightning strikes in USA over last 60 minutes L?u tr? 2007-04-16 t?i Wayback Machine
• Live storm data and sferics for southern England Generated by data recorded by a weather station at Newport, Isle of Wight, UK
• Thunderstorms and Lightning tren DMOZ
• Colorado Lightning Resource Center
• Webarchive: ngay 25 thang 4 n?m 1997 Sandia-led research may zap old beliefs about lightning protection at critical facilities; Triggered lightning tests leading to safer storage bunkers
• 2003-11-06, ScienceDaily: Thunderstorm Research Shocks Conventional Theories; Florida Tech Physicist Throws Open Debate On Lightning's Cause
• European Cooperation for Lightning Detection
• NASA Finds Lightning Clears Safe Zone in Earth's Radiation Belt
• National Geographic Lightning Simulator
• Lightning strikes governed by moving cloud layers ? the first theory to fully explain lightning formation and dynamics, New Scientist , ngay 23 thang 3 n?m 2008
• Social & Economic Costs of Lightning L?u tr? 2008-04-16 t?i Wayback Machine from "NOAA Socioeconomics" website initiative
• Signature of Antimatter Detected in Lightning

Jets, sprites & elves

• Homepage of the Eurosprite campaign, itself part of the CAL (Coupled Atmospheric Layers) research group
• ngay 2 thang 3 n?m 1999, University of Houston: UH Physicists Pursue Lightning-Like Mysteries L?u tr? 2004-04-27 t?i Wayback Machine Quote: "...Red sprites and blue jets are brief but powerful lightning-like flashes that appear at altitudes of 40-100 km (25-60 miles) above thunderstorms..."
• Ground and Balloon-Borne Observations of Sprites and Jets
• Barrington-Leigh, C. P., " Elves L?u tr? 2005-12-17 t?i Wayback Machine : Ionospheric Heating By the Electromagnetic Pulses from Lightning (A primer) ". Space Science Lab, Berkeley.
• " Darwin Sprites '97 ". Space Physics Group, University of Otago.
• Barrington-Leigh, Christopher, " VLF Research at Palmer Station L?u tr? 2007-03-10 t?i Wayback Machine ".
• Sprites, jets and TLE pictures and articles