Th?y hi?u ( ch? Han : 諡號), con g?i la hi?u b?t ho?c th?y danh theo ngon ng? Vi?t Nam, la m?t d?ng ten hi?u sau khi qua đ?i trong v?n hoa đong A đ?ng v?n g?m Trung Qu?c , Vi?t Nam , Nh?t B?n va Tri?u Tien .

Ng??i đ??c đ?t th??ng la quan ch? c?a m?t tri?u đ?i , m?t qu?c gia , nh?ng c?ng co m?t s? ng??i khac co cong tr?ng ho?c nh? trong Ph?t giao . Th?y hi?u cung v?i mi?u hi?u th??ng g?n li?n nhau vi cung chung m?t tinh ch?t la ch? đ??c đ?t ra cho ng??i đa qua đ?i va mang tinh l? nghi cung bai .

Khai ni?m [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vi?c đ?t th?y hi?u co t? lau, kh?i ngu?n t? n?n v?n minh Trung Hoa, va d?n d?n tr? thanh m?t t?c l? hi?n nhien trong v?n hoa cac n??c đ?ng v?n khac. Tuy nhien, tuy cung th?i đi?m nh?ng c?ng vai qu?c gia l?i khong dung, nh? n??c Ngo va n??c Vi?t th?i Xuan Thu . Ngoai cac quan v??ng, th?y hi?u con dung cho cac quan l?i đ?i th?n, quy t?c th?m chi Hoang h?u va phi t?n .

S? th?n Le V?n H?u t?ng ly gi?i đi?u nay, đ??c cac s? gia đ?i H?u Le la Ngo S? Lien ghi l?i trong đ?i Vi?t s? ky toan th? :

" Thien t? va Hoang h?u khi m?i b?ng ha, ch?a chon vao s?n l?ng, thi g?i la đ?i Hanh hoang đ? , đ?i Hanh hoang h?u . đ?n khi l?ng t?m đa yen thi h?p b?y toi ban xem đ?c h?nh hay d? đ? đ?t th?y la M? hoang đ? , M? hoang h?u ^[1] , khong g?i la đ?i Hanh n?a."

Theo gi?i thich c?a nha nghien c?u Thi?u Ch?u (Nguy?n H?u Kha) thi ch? Th?y c?ng co ngh?a nh? sau:

"Ten hem, luc ng??i s?p ch?t ng??i khac đem tinh h?nh c?a ng??i s?p ch?t ?y so sanh r?i đ?t cho m?t ten khac đ? khi cung gi? kh?n đ?n g?i la th?y . Ta g?i la ten cung c?m ."

Vua chua [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B?t đ?u đ??c s? d?ng t? nha Chu , th?y hi?u co l?ch s? 800 n?m lau dai h?n mi?u hi?u . Th?i Tam Hoang Ng? đ? đ?n nha H? , nha Th??ng ch?a co phep đ?t th?y hi?u. Vi th?y hi?u đ??c đ?t cho nh?ng ng??i qua c?, no th??ng đ??c đ?t b?i ng??i k? v? c?a ng??i ch?t. Phep đ?t th?y hi?u th??ng do ng??i sau c?n c? vao hanh tr?ng c?a ng??i tr??c đ? đ?t cho m?t hay nhi?u ch? phu h?p.

M?t s? vua chua khong co th?y hi?u, co th? vi ng??i k? v? khong ch?u hay ch?a co c? h?i đ?t ten. Cac vua co nhi?u vo cong th??ng đ??c đ?t th?y la V? đ? ( Han V? đ? , T?n V? đ? ...), V? V??ng ( Chu V? V??ng , S? V? V??ng ), V? Cong ( T?n V? Cong , Tr?nh V? Cong )...; cac vua n?i v? giao hoa đ??c ton la V?n đ? ( Tuy V?n đ? , Han V?n đ? ), V?n V??ng ( Chu V?n V??ng , S? V?n V??ng ), V?n Cong ( Tr?nh V?n Cong , T?ng V?n Cong ...). Vua đ?c ac th??ng đ??c g?i la L? V??ng, L? Cong ( Chu L? V??ng , M?n L? cong – th?y hi?u c?a vua qu? Le Uy M?c khi m?i m?t, sau nay Le Chieu Tong đ?i la Uy M?c); vua ngu t?i thi đ?t th?y la U v??ng, U cong ( Chu U V??ng , Tr?n U Cong ...)

T? th?i nha Chu đ?n đ?i nha Tuy , cac vua chua th??ng co th?y hi?u ng?n 1–2 ch?, nh? Thanh V??ng, Uy V??ng, Tuyen Hu? cong, Hoan Hu? V??ng,... Nh?ng t? th?i nha đ??ng , cac th?y hi?u đ??c đ?t dai v?i nhi?u ch? va do đo ng??i sau kho nh? h?n. đ??ng Cao T? Ly Uyen đ??c ton th?y hi?u la Th?n Nghieu đ?i Thanh đ?i Quang Hi?u hoang đ? , Tr?n Thai Tong đ??c ton th?y hi?u la Th?ng Thien Ng? C?c Long Cong H?u đ?c Hi?n Cong H?u Thu?n Thanh V?n Th?n V? Nguyen Hi?u hoang đ? , do đo ng??i ta l?i l?y mi?u hi?u đ? g?i v? vua đo cho thu?n ti?n...

? Nh?t B?n t? th?i k? Minh Tr? , vua ch? đ?t m?t nien hi?u, sau khi qua đ?i nien hi?u nay c?ng tr? thanh th?y hi?u c?a ong. Ch?ng nh? vua Mutsuhito , đ?t nien hi?u la Minh Tr?, sau khi qua đ?i n?m 1912 ong đ??c ton th?y hi?u la Minh Tr? Thien hoang .

Cac tr??ng h?p đ?c bi?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac vua m?t n??c th??ng khong co th?y hi?u (va c? mi?u hi?u ), nh? M?c M?u H?p , Nguy?n Quang To?n hay th?y hi?u x?u nh? Ng?a Tri?u c?a vua Le Long đ?nh th?i nha Ti?n Le . Tr??ng h?p nay th??ng x?y ra v?i cac vua cac tri?u đ?i m?t n??c do chi?n tranh tieu di?t l?n nhau, tri?u đ?i sau di?t tri?u đ?i tr??c khong đ?t th?y hi?u cho v? vua ma minh gianh ngoi.

M?t s? tr??ng h?p đ??c đ?t ten th?y b?ng M?t đ?, ngh?a la hoang đ? cu?i cung, nh? H?u L??ng M?t đ? Chu H?u Trinh, đong Ngo M?t đ? Ton H?o . M?t s? tr??ng h?p "nh??ng ngoi" trong hoa binh (th?c ch?t la ep nh??ng), cac vua cu?i cung v?n co th?y hi?u nh? Han Hi?n đ? (L?u Hi?p), Tao Ng?y Nguyen đ? (Tao Hoan), đong T?n Cung đ?, Ly Chieu Hoang , Le Cung Hoang ...

Tr??ng h?p Le Hoan ? Vi?t Nam khong co th?y hi?u. Ten g?i Le đ?i Hanh ngay nay c?a ong khong ph?i th?y hi?u va c?ng khong ph?i la mi?u hi?u. Le V?n H?u ly gi?i:

Thien t?... khi m?i b?ng, ch?a chon vao s?n l?ng, thi g?i la đ?i Hanh hoang đ? (ngh?a la vua s?p đi xa). đ?n khi l?ng t?m đa yen thi h?p b?y toi ban xem đ?c h?nh đ? đ?t th?y la m? hoang đ?..., khong g?i la đ?i Hanh n?a. Le đ?i Hanh thi l?y đ?i Hanh lam th?y hi?u ma truy?n đ?n ngay nay la lam sao? Vi Ng?a Tri?u la con b?t hi?u, l?i khong co b? toi Nho h?c đ? giup đ? ban v? phep đ?t th?y cho nen th?.

Khong dung th?y hi?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tri?u đ?i khong dung th?y hi?u, ngay c? khi phep đ?t th?y đa t?n t?i, la nha T?n . Theo S? ky , T?n Th?y Hoang cho r?ng phep đ?t hi?u b?t c?a nha Chu la "con ban b?c v? cha, b? toi ban lu?n v? vua, th?t la vo phep" . Do đo vua T?n b? phep đ?t hi?u b?t ma tinh theo s?: t? Th?y Hoang t?i Nh? Th?, Tam Th?... t?i V?n Th?.

Trong Ph?t giao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong Ph?t giao, thu? hi?u la ten hi?u c?a ng??i đa m?t, vi c?m ni?m đ?c h?nh c?a h? ma ng??i đ?i sau truy t?ng. đ?i t??ng đ??c t?ng thu? hi?u: Tren t? vua chua, cong khanh, d??i đ?n nh?ng ng??i co đ?c h?nh. Thong th??ng, thu? hi?u đ??c ban t?ng cho cac v? Cao t?ng, đ?i s?, B? Tat, Qu?c s?, Thi?n s?, Hoa th??ng, Phap s?, Th??ng nhan…

Ti?t Bach Tr??ng Hoai H?i Thi?n s? trong C?nh đ?c Truy?n đ?ng l?c q. 6 ghi:

元和九年正月十七日歸寂。壽九十五。長慶元年?諡大智禪師。塔曰大寶勝輪。

Vao ngay 17 thang gieng, nien hi?u Nguyen Hoa th? 9 (814) S? th? t?ch, th? 95 tu?i. Nien hi?u Tr??ng Khanh th? nh?t (821) đ??c vua ban thu? hi?u la đ?i Tri Thi?n s?, thap hi?u đ?i B?o Th?ng Luan.

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Ton hi?u
• Mi?u hi?u
• Nien hi?u
• đ? hi?u

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Fo Guang Ta-tz'u-tien 佛光大辭典. Fo Guang Ta-tz'u-tien pien-hsiu wei-yuan-hui 佛光大辭典編修委員會. Taipei: Fo-kuang ch'u-pan-she, 1988. (Ph?t Quang đ?i T? đi?n. Ph?t Quang đ?i T? đi?n bien tu u? vien h?i. đai B?c: Ph?t Quang xu?t b?n xa, 1988.)
• T? đi?n Thi?n Tong Han Vi?t . Han M?n & Thong Thi?n bien d?ch. TP HCM 2002.
• Dumoulin, Heinrich:

Geschichte des Zen-Buddhismus I. Indien und China, Bern & Munchen 1985.

Geschichte des Zen-Buddhismus II. Japan, Bern & Munchen 1986.