한국   대만   중국   일본 
Nha T?ng ? Wikipedia ti?ng Vi?t B??c t?i n?i dung

Nha T?ng

Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin.
Bach khoa toan th? m? Wikipedia
(đ?i h??ng t? Nam T?ng )

"T?ng" đ?i h??ng t?i đay. đ?i v?i cac đ?nh ngh?a khac, xem T?ng (đ?nh h??ng) .
T?ng
宋
960 [1] ?1279
Bản đồ thể hiện lãnh thổ của các nhà Tống, nhà Liêu và Tây Hạ. Nhà Tống chiếm nửa phía đông lãnh thổ Trung Quốc hiện đại, ngoại trừ các khu vực cực bắc (Nội Mông trở lên). Tây Hạ chiếm một dải đất nhỏ bao quanh một con sông ở khu vực ngày nay là Nội Mông và Ninh Hạ, còn nhà Liêu chiếm phần lớn khu vực ngày nay là đông bắc Trung Quốc.
Lanh th? nha T?ng n?m 1111
V? th? đ? qu?c
Th? đo Bi?n Kinh (960?1127)
Giang Ninh (1129?1138)
Lam An (1138?1276)
Ngon ng? thong d?ng Ti?ng Han trung c?
Ton giao chinh
Ph?t giao , đ?o giao , Nho giao , Tin ng??ng dan gian Trung Hoa , H?i giao , C?nh giao
Chinh tr?
Chinh ph? Quan ch? chuyen ch?
Hoang đ?  
? 960?976
Thai T? (sang l?p B?c T?ng)
? 1127?1162
Cao Tong (sang l?p Nam T?ng)
? 1278?1279
Tri?u Binh (cu?i cung)
T? t??ng  
? 960?976
Tri?u Ph?
? 1275?1279
L?c Tu Phu
L?ch s?
Th?i k? H?u c? đ?i
? Ki?n l?p
4 thang 2 n?m 960 [1]
? Hi?p ??c Thi?n Uyen
1005
1115?1125
1127
? Mong C? xam l??c
1235
?  Lam An th?t th?
1276
?  Tr?n Nhai Mon (k?t thuc tri?u đ?i)
19 thang 3 n?m 1279
đ?a ly
Di?n tich  
? 958 [2]
800.000  km 2
(308.882  mi 2 )
? 980 [2]
3.100.000  km 2
(1.196.917  mi 2 )
? 1127 [2]
2.100.000  km 2
(810.815  mi 2 )
? 1204 [2]
1.800.000  km 2
(694.984  mi 2 )
Dan s?  
? Nh?ng n?m 1120
B?c T?ng : 80?110.000.000 [3]
Nam T?ng : 65.000.000 [4]
Kinh t?
GDP   (danh ngh?a) ??c l??ng nh?ng n?m 1100 [5]
? T?ng s?
764 tri?u l??ng b?c ( h?ng 1 )
? Binh quan đ?u ng??i
Tăng 1.204 USD (t? gia 1990)
đ?n v? ti?n t? Giao t?, quan t?, h?i t?, v?n, ti?n đ?ng Trung Qu?c, ti?n xu , v.v
Ti?n than 		K? t?c
H?u Chu
Kinh Nam
H?u Th?c
Nam Han
Nam đ??ng
Ngo Vi?t
B?c Han
Nha Nguyen
Hi?n nay la m?t ph?n c?a   Trung Qu?c
  đai Loan
  Vi?t Nam
T?ng tri?u
"T?ng tri?u" b?ng Han t?
Ti?ng Trung 宋朝
M?t ph?n c?a lo?t bai v?
L?ch s? Trung Qu?c
Lịch sử Trung Quốc viết bằng triện thư và hành thư

Nha T?ng la hoang tri?u cai tr? Trung Qu?c t? n?m 960 đ?n n?m 1279. Tri?u đ?i nay đ??c sang l?p b?i T?ng Thai T? sau khi ong soan ngoi Hoang đ? H?u Chu r?i k?t thuc th?i k? Ng? đ?i Th?p qu?c . Trong su?t th?i gian t?n t?i, nha T?ng th??ng xuyen xung đ?t v?i cac qu?c gia ph??ng b?c la Lieu , Tay H? va Kim . Cu?i cung, nha T?ng b? chinh ph?c b?i nha Nguyen do ng??i Mong C? lanh đ?o.

Chinh quy?n nha T?ng la chinh quy?n đ?u tien trong l?ch s? phat hanh ti?n gi?y tren ph?m vi toan qu?c va c?ng la chinh quy?n Trung Qu?c đ?u tien thanh l?p l?c l??ng h?i quan th??ng tr?c. Vao th?i nha T?ng, con ng??i l?n đ?u s? d?ng thu?c sung va nh?n th?c đ??c h??ng b?c tr?c đ?a thong qua la ban .

Nha T?ng đ??c phan chia thanh hai th?i k? ro r?t: B?c T?ng va Nam T?ng. Trong th?i k? B?c T?ng (960?1127), hoang tri?u co kinh đo đ?t t?i thanh ph? phia b?c Bi?n Kinh (nay la Khai Phong ), ki?m soat ph?n l?n khu v?c ma ngay nay ng??i ta g?i la Hoa đong . Th?i k? Nam T?ng (1127?1279) m? ra sau khi nha T?ng đ? m?t quy?n ki?m soat n?a phia b?c lanh th? vao tay nha Kim c?a ng??i N? Chan trong Chi?n tranh Kim?T?ng . Gi?a giai đo?n giao tranh v?i nha Kim, tri?u đinh nha T?ng ph?i rut lui v? phia nam song D??ng T? va thanh l?p kinh đo m?i t?i Lam An (nay la Hang Chau ). M?c du đ? m?t vung đ?t đ??c xem la "n?i phat tich c?a n?n v?n minh Trung Hoa" n?m d?c theo song Hoang Ha , kinh t? Nam T?ng v?n phat tri?n m?nh m? do đ? qu?c nay đong dan va s? h?u r?t nhi?u đ?t nong nghi?p. Nam T?ng c?ng c? đang k? s?c m?nh h?i quan nh?m b?o v? vung bi?n c?ng nh? bien gi?i đ?t li?n va th?c hi?n cac s? m?nh hang h?i ? n??c ngoai. đ? đ?y lui nha Kim va sau đo la ng??i Mong C?, nha T?ng ti?n hanh phat tri?n nhi?u cong ngh? quan s? m?i mang tinh cach m?ng b?ng cach ap d?ng thu?c sung.

N?m 1234, ng??i Mong C? chinh ph?c hoan toan nha Kim, lam ch? mi?n b?c Trung Qu?c va duy tri m?i quan h? khong m?y hoa h?o v?i Nam T?ng. N?m 1259, Mong Kha , đ?i han th? t? c?a đ? ch? Mong C? , qua đ?i khi đang bao vay phao đai đi?u Ng? ? Trung Khanh . Em trai Mong Kha la H?t T?t Li?t tr? thanh đ?i han m?i, du khong đ??c nhom lanh đ?o Mong C? ? phia tay cong nh?n hoan toan. N?m 1271, H?t T?t Li?t t? x?ng la Hoang đ? Trung Hoa va thanh l?p nha Nguyen . [6] N?m 1279, sau hai th?p k? giao tranh khong li?n m?ch, quan đ?i c?a H?t T?t Li?t cu?i cung c?ng chinh ph?c đ??c nha T?ng khi quan Nam T?ng thua tr?n Nhai Mon . Cu?c xam l??c c?a ng??i Mong C? r?t cu?c đa tai th?ng nh?t toan coi Trung Qu?c d??i quy?n cai tr? c?a nha Nguyen. [7]

T? đ?u th? k? th? 9 đ?n cu?i th? k? 11, dan s? Trung Qu?c đa t?ng g?n g?p đoi. đi?u nay la k?t qu? c?a vi?c m? r?ng ho?t đ?ng tr?ng lua ? mi?n trung va mi?n nam đ? qu?c T?ng, ap d?ng canh tac gi?ng lua chin s?m co ngu?n g?c t? Nam A va đong Nam A , s?n xu?t d? th?a l??ng th?c. [8] [9] đi?u tra dan s? ghi nh?n B?c T?ng co kho?ng 20 tri?u h? gia đinh, g?p đoi nha Han va nha đ??ng . Ng??i ta ??c tinh r?ng dan s? B?c T?ng la 90 tri?u ng??i va dan s? nha Minh la 200 tri?u ng??i. [10] [11] S? gia t?ng dan s? đang k? nay đa thuc đ?y m?t cu?c cach m?ng kinh t? ? Trung Qu?c th?i ti?n hi?n đ?i. Quy mo dan s? m? r?ng, cac thanh ph? xu?t hi?n ngay m?t nhi?u va s? ra đ?i c?a n?n kinh t? qu?c dan đa d?n đ?n vi?c chinh quy?n trung ??ng d?n khong con tham gia tr?c ti?p vao cac v?n đ? kinh t?. T?ng l?p than s? đ?m nh?n vai tro quan tr?ng h?n trong ho?t đ?ng qu?n tr? c? s? va x? ly cong vi?c đ?a ph??ng.

Th?i nha T?ng, đ?i s?ng xa h?i vo cung soi đ?ng. Dan thanh th? t? t?p đ? chiem ng??ng va mua ban cac tac ph?m ngh? thu?t co gia tr?, qu?n chung t? m?i t?ng l?p hoa l?n v?i nhau ? cac l? h?i hay cau l?c b? t? nhan va cac thanh ph? thi co nhi?u khu vui ch?i gi?i tri nao nhi?t. S? khu?ch tr??ng nhanh chong c?a ngh? in kh?c g? va s? ra đ?i c?a k? thu?t in ch? r?i vao th? k? 11 đa giup v?n h?c, tri th?c đ??c ph? bi?n r?ng rai. Su?t tri?u đ?i, cong ngh?, khoa h?c, tri?t h?c, toan h?c va k? thu?t đ?u co nh?ng b??c phat tri?n m?nh m?. Cac tri?t gia nh? Trinh Di va Chu Hi đa th?i ngu?n sinh khi m?i cho Nho giao b?ng nh?ng bai lu?n m?i m?, th?m nhu?n quan ni?m Ph?t giao va nh?n m?nh m?t ki?u t? ch?c v?n b?n c? đi?n m?i truy?n t?i nh?ng đ??ng l?i c?t loi c?a h?c thuy?t Tan Nho giao .

M?c du đa co t? th?i nha Tuy , h? th?ng khoa c? n?i b?t h?n nhi?u vao th?i nha T?ng. Quan ch?c co đ??c quy?n l?c thong qua khoa c?, đong vai tro chinh trong qua trinh s? đ?i phu thay th? ti?t đ? s? tr? thanh t?ng l?p tinh hoa trong xa h?i.  

L?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: L?ch s? nha T?ng
Xem them thong tin: Danh sach hoang đ? nha T?ng

B?c T?ng, 960?1127 [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Sau khi soan ngoi Hoang đ? H?u Chu , T?ng Thai T? ( tr? . 960?976 ) danh 16 n?m đ? chinh ph?c nhi?u ti?u qu?c con l?i tren kh?p Trung Qu?c , th?ng nh?t đ??c ph?n l?n vung lanh th? t?ng thu?c v? hai đ? ch? Han va đ??ng , k?t thuc th?i k? phan li?t Ng? đ?i Th?p qu?c . [1] T?i Khai Phong , T?ng Thai T? xay d?ng m?t chinh quy?n trung ??ng t?p quy?n cao đ? bao trum c? đ? qu?c. đ?nh đo ? Khai Phong đ??c xem nh? d?u m?c kh?i đ?u th?i k? B?c T?ng. T?ng Thai T? đ?m b?o tinh ?n đ?nh hanh chinh b?ng cach thuc đ?y h? th?ng khoa c? , trong đo thi?t l?p ph??ng th?c l?a ch?n quan ch?c nha n??c theo n?ng l?c va thanh tich (thay vi theo đ?a v? quy t?c hay đ?a v? quan s?), đ?ng th?i xuc ti?n cac d? an đ?m b?o thong tin lien l?c hi?u qu? tren kh?p đ?t n??c. Trong m?t d? an nh? v?y, cac h?a s? v? b?n đ? chi ti?t ? t?ng đ?a ph??ng r?i t?p h?p chung l?i v?i nhau thanh m?t t?p b?n đ? l?n. [12] T?ng Thai T? c?ng thuc đ?y nh?ng đ?i m?i khoa h?c va cong ngh? mang tinh đ?t pha, h? tr? cho nhi?u cong trinh nh? thap đ?ng h? thien v?n do k? s? Tr??ng T? Hu?n thi?t k? va xay d?ng. [13]

Painted image of a portly man sitting in a red throne-chair with dragon-head decorations, wearing white silk robes, black shoes, and a black hat, and sporting a black mustache and goatee.
T?ng Thai T? ( tr? . 960?976 ), tranh chan dung cung đinh.

Tri?u đinh nha T?ng duy tri quan h? ngo?i giao v?i Chola ? ?n đ? , Fatima ? Ai C?p , Srivijaya , Han qu?c Khach L?t ? Trung A , V??ng qu?c Cao Ly ? Tri?u Tien va m?t s? qu?c gia khac cung la đ?i tac th??ng m?i v?i Nh?t B?n . [14] [15] [16] [17] [18] T?ng s? th?m chi con đ? c?p t?i s? xu?t hi?n vao n?m 1081 c?a m?t đ?i s? quan đong La Ma th?a m?nh Hoang đ? Michael VII Doukas . Tuy nhien, chinh nh?ng qu?c gia lang gi?ng than c?n m?i tac đ?ng m?nh m? đ?n chinh sach đ?i n?i va đ?i ngo?i c?a nha T?ng. Ngay t? nh?ng n?m đ?u thanh l?p d??i th?i T?ng Thai T?, nha T?ng đa ph?i ti?n hanh xen k? cac bi?n phap chi?n tranh va ngo?i giao v?i nha Lieu c?a ng??i Khi?t đan ? phia đong b?c va Tay H? c?a ng??i đ?ng H?ng ? phia tay b?c. Nha T?ng s? d?ng s?c m?nh quan s? v?i mong mu?n d?p yen nha Lieu va chi?m l?i Yen Van th?p l?c chau , m?t vung đ?t đai do ng??i Khi?t đan ki?m soat, ma theo truy?n th?ng đ??c coi nh? m?t ph?n c?a Trung Qu?c b?n th? (h?u h?t cac ph?n lanh th? B?c Kinh va Thien Tan ngay nay). [19] Quan Lieu đ?y lui quan T?ng, t? ch?c nhi?u chi?n d?ch th??ng nien uy hi?p B?c T?ng mai cho t?i n?m 1005, khi Hi?p ??c Thi?n Uyen ch?m d?t tinh tr?ng giao tranh bien gi?i dai d?ng. Ng??i Han bu?c ph?i tri?u c?ng cho ng??i Khi?t đan , m?c du đi?u nay th?c t? it gay thi?t h?i cho kinh t? B?c T?ng vi chinh nha Lieu l?i ph? thu?c vao vi?c nh?p kh?u m?t l??ng l?n hang hoa t? B?c T?ng. [20] đang chu y h?n, nha T?ng đa ph?i cong nh?n nha Lieu binh đ?ng v?i minh v? m?t ngo?i giao. [21] Nha T?ng ki?n t?o m?t canh r?ng phong th? r?ng l?n d?c theo bien gi?i T?ng?Lieu đ? ng?n ch?n cac đ?t t?n cong ti?m tang c?a k? binh Khi?t đan. [22]

đ?u th? k? 11, nha T?ng gianh đ??c m?t s? chi?n th?ng quan s? tr??c Tay H?, đ?nh cao la chi?n d?ch do nha bac h?c, t??ng l?nh kiem chinh khach Th?m Quat (1031?1095) ch? huy. [23] Tuy nhien, chi?n d?ch tren khong đem l?i thanh cong chung cu?c khi vien s? quan đ?i đ?ch v?i Th?m Quat khong tuan theo m?nh l?nh tr?c ti?p, khi?n nha T?ng đ? m?t ph?n lanh th? v?a gianh đ??c t? Tay H?. [24] Nha T?ng chi?n tranh v?i đ?i Vi?t hai l?n, l?n đ?u vao n?m 981 va l?n th? hai keo dai t? n?m 1075 đ?n n?m 1077, lien quan t?i v?n đ? tranh ch?p bien gi?i va vi?c nha T?ng c?t đ?t quan h? th??ng m?i v?i đ?i Vi?t. [25] Sau khi quan đ?i Vi?t đ?t kich Qu?ng Tay , gay thi?t h?i n?ng n?, ch? huy quan T?ng la Quach Qu? (1022?1088) d?n quan t?i t?n Th?ng Long ( Ha N?i ngay nay). [26] T?n th?t to l?n ma c? hai ben ph?i ganh ch?u đa bu?c t??ng đ?i Vi?t la Ly Th??ng Ki?t (1019?1105) ph?i ch?n gi?i phap hoa binh, cho phep hai qu?c gia cung t? b? n? l?c tham chi?n. N?m 1082, B?c T?ng va đ?i Vi?t ti?n hanh trao tr? lanh th? chi?m đong va tu binh chi?n tranh. [27]

An oval shaped pillow with flat sides. It is made of black cloth with an image of a white bird sitting on a branch stitched into it.
M?t cai g?i lam t? sa th?ch, co nien đ?i t? th?i B?c T?ng, th? k? 12.

Su?t th? k? 11, nhi?u cu?c đ?u chinh tr? đa di?n ra gi?a cac đ?i th?n trong tri?u đinh nha T?ng, xoay quanh cach ti?p c?n, quan đi?m va chinh sach khac nhau v? vi?c x? ly m?t xa h?i ph?c t?p va m?t n?n kinh t? đang phat tri?n m?nh m? c?a đ? qu?c. Pho t? t??ng theo ch? ngh?a ly t??ng hoa Ph?m Tr?ng Yem (989?1052) la ng??i đ?u tien đon nh?n lan song ph?n ?ng chinh tr? d? d?i khi ong c? g?ng ti?n hanh c?i cach "Khanh L?ch tan chinh", bao g?m cac bi?n phap c?i thi?n h? th?ng tuy?n d?ng quan ch?c, t?ng l??ng cho cac ch?c quan nh? va thi?t l?p cac ch??ng trinh tai tr? đ? co them nhi?u ng??i đ??c giao d?c t?t, đ? đi?u ki?n ph?c v? nha n??c. [28]

Sau khi Ph?m Tr?ng Yem b? bu?c ph?i t? ch?c, V??ng An Th?ch (1021?1086) nh?m ch?c t? t??ng. V?i s? h?u thu?n c?a T?ng Th?n Tong (1067?1085), V??ng An Th?ch ch? trich gay g?t h? th?ng giao d?c va b? may quan lieu. Tim cach gi?i quy?t nh?ng gi ma b?n than coi la h? b?i va c?u th?, V??ng An Th?ch th?c hi?n hang lo?t c?i cach g?i la "Tan phap", lien quan t?i vi?c đ?i m?i thu? gia tr? đ?t, thanh l?p m?t s? cong ty đ?c quy?n chinh quy?n, h? tr? dan quan đ?a ph??ng va đ?t ra nh?ng tieu chu?n cao h?n cho k? khoa c? đ? co th? tuy?n d?ng đ??c nh?ng quan ch?c co trinh đ? qu?n tr? nha n??c. [29]

Tan phap đa t?o ra cac phe phai đ?i l?p trong tri?u đinh. Phai "Bi?n phap" c?a V??ng An Th?ch b? ph?n đ?i b?i phai "C?u đ?ng" do s? gia kiem t? t??ng T? Ma Quang (1019?1086) c?m đ?u. [30] Khi ng??i c?a phe nay thay th? phe kia n?m gi? đa s? v? tri quan tr?ng trong tri?u đinh, h? s? giang ch?c va đi?u chuy?n cac quan ch?c đ?i th? t?i vung bien c??ng xa xoi. [29] M?t trong nh?ng n?n nhan quy?n đ?u n?i ti?ng nh?t la nha th?, chinh khach To đong Pha (1037?1101), ng??i b? b? tu r?i m?t ch?c vi dam ch? trich c?i cach c?a V??ng An Th?ch. [29]

A wooden carving of a sitting Buddhist figure in loose fitting, painted robes.
M?t b?c t??ng t?c b?ng g? đa s?c th?i nha Lieu (907?1125), t?nh S?n Tay , Trung Qu?c.

Trong khi tri?u đinh v?n đang lien t?c chia r? chinh tr? va loay hoay v?i cac v?n đ? n?i b?, nha T?ng b?t đ?u chu y t?i nh?ng s? ki?n đang bao đ?ng đang di?n ra ? nha Lieu. Ng??i N? Chan , m?t b? t?c th?n ph?c nha Lieu, đa n?i d?y va tuyen b? khai sinh nha Kim (1115?1234). [31] Ho?n quan đ?ng Quan (1054?1126) khuyen T?ng Huy Tong (1100?1125) nen b?t tay v?i ng??i N? Chan. Lien minh T?ng?Kim đ??c thi?t l?p thong qua H?i th??ng chi minh , ti?n hanh m?t chi?n d?ch quan s? chung chinh ph?c hoan toan nha Lieu vao n?m 1125. Trong qua trinh đo, quan T?ng vi?n chinh đa pha b? canh r?ng phong th? d?c bien gi?i T?ng?Lieu. [22]

Tuy nhien, man trinh di?n t? h?i va n?i l?c y?u kem c?a quan đ?i nha T?ng khong thoat kh?i t?m quan sat c?a ng??i N? Chan, h? l?p t?c pha v? lien minh, phat đ?ng Chi?n tranh Kim?T?ng , cao đi?m trong hai n?m 1125 va 1127. Khong ph?i đ?i m?t v?i canh r?ng phong th?, quan Kim hanh quan nhanh chong qua đ?ng b?ng Hoa B?c ti?n đ?n Khai Phong. [22] Trong S? ki?n T?nh Khang ? l?n xam l??c th? hai, ng??i N? Chan khong ch? chi?m đ??c kinh đo, ma con b?t s?ng c? Th??ng hoang Huy Tong va Hoang đ? Kham Tong cung h?u h?t thanh vien tri?u đinh B?c T?ng. [31]

Cac l?c l??ng tan d? c?a nha T?ng t?p h?p l?i d??i quy?n T?ng Cao Tong (1127?1162), rut v? phia nam song D??ng T? đ? thanh l?p m?t kinh đo m?i t?i Lam An . Cu?c chinh ph?t Hoa B?c c?a ng??i N? Chan va chuy?n d?i đo t? Khai Phong t?i Lam An c?a tri?u đinh nha T?ng chinh la ranh gi?i phan chia hai th?i k? B?c T?ng va Nam T?ng.

S?p đ? tr??c cu?c xam l??c c?a nha Kim, nha T?ng m?t quy?n ki?m soat mi?n b?c Trung Qu?c. Gi? đay, khi đa lam ch? đ??c cai g?i la "Trung Qu?c b?n th?", nha Kim t? coi minh la nh?ng ng??i cai tr? Trung Qu?c chinh danh. H? ch?n "th?" lam nguyen t? đ?i di?n hoang tri?u va mau vang lam mau hoang gia. Theo th? t? trong thuy?t Ng? hanh , "th?" theo sau "h?a", nguyen t? đ?i di?n cho hoang tri?u T?ng. đ?ng thai mang tinh y th?c h? tren cho th?y nha Kim coi nh? thien m?nh c?a nha T?ng đa ch?m d?t va h? s? thay th? nha T?ng tr? thanh nh?ng ng??i cai tr? Trung Qu?c b?n th? h?p phap. [32]

Nam T?ng, 1127?1279 [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nam T?ng vao n?m 1142.

M?c du đa suy y?u va b? đ?y v? phia nam song Hoai , Nam T?ng v?n tim ra nh?ng ph??ng an m?i đ? c?ng c? n?n kinh t? v?ng m?nh va t? v? tr??c nha Kim . Quan đ?i Nam T?ng đ??c ch? huy b?i nh?ng t??ng l?nh co n?ng l?c nh? Nh?c Phi va Han Th? Trung . Chinh quy?n tai tr? cho cac d? an đong tau va c?i thi?n b?n c?ng quy mo, đ?ng th?i ti?n hanh xay d?ng nhi?u m?c hi?u va kho tang c?ng bi?n đ? h? tr? th??ng m?i hang h?i v?i n??c ngoai. Nh?ng c?ng bi?n qu?c t? l?n nh? Tuy?n Chau , Qu?ng Chau va H? Mon , la đi?m t?a c?a nganh th??ng m?i Trung Qu?c. [33] [34] [35]

đ? b?o v? va h? tr? cho vo s? tau thuy?n qua l?i vi l?i ich hang h?i ? Bi?n Hoa đong , Hoang H?i , đong Nam A , ?n đ? D??ng va Bi?n đ? , c?n ph?i co h?i quan th??ng tr?c. [36] Do đo, n?m 1132, tri?u đinh Nam T?ng đa thanh l?p l?c l??ng h?i quan th??ng tr?c đ?u tien trong l?ch s? Trung Qu?c, [35] co tr? s? chinh đ?t t?i đ?nh H?i . [37] V?i h?i quan chuyen nghi?p, n?m 1161, Nam T?ng s?n sang đ?i đ?u v?i nha Kim tren song D??ng T? . Trong tr?n đ??ng đ?o va Thai Th?ch , h?i quan Nam T?ng đa s? d?ng tau chi?n mai gu?ng trang b? may trebuchet phong bom thu?c sung . [37] M?c du co t?i 7 v?n binh s?, h?n 600 tau chi?n, nh?ng h?i quan Kim do Hoan Nhan L??ng (H?i L?ng v??ng) ch? huy v?n nh?n th?t b?i trong c? hai tr?n chi?n v?i h?i quan Nam T?ng ch? co v?n v?n 3 nghin binh s? va 120 tau chi?n, [38] khi ph?i h?ng ch?u nh?ng đ?t t?n cong ch?p nhoang b?ng bom thu?c sung t? cac tau chi?n mai gu?ng. [39] Nam T?ng ti?p t?c phat tri?n s?c m?nh h?i quan. M?t th? k? sau khi thanh l?p, quan ch?ng h?i quan c?a đ? qu?c nay đa co t?i 52 nghin linh th?y đanh b? . [37]

Chinh quy?n Nam T?ng t?ch thu đ?t đai c?a than s? đ? t?ng hue l?i, ph?c v? cho cac d? an qu?c gia k? tren, m?t hanh đ?ng gay ra s? b?t binh va lam m?t đi long trung thanh trong n?i b? t?ng l?p lanh đ?o, nh?ng khong ng?n c?n đ??c tam th? s?n sang phong th? c?a nha T?ng. [40] [41] [42] V?n đ? tai chinh cong tr? nen t?i t? h?n b?i th?c t? la nhi?u gia đinh ch? đ?t giau co ? m?t s? co quan ch?c lam vi?c cho tri?u đinh ? đa s? d?ng m?i quan h? xa h?i v?i nh?ng ng??i đang t?i ch?c đ? đ??c mi?n thu?. [43]

A wooden carving of a slightly overweight Buddha, sitting in a cross legged position. Clothing, including a shirt that covers the shoulders but leaves the chest exposed, and long, baggy pants, are carved into the statue.
T??ng B? Tat b?ng g? trong t? th? ng?i, nha Kim (1115?1234).

M?c du Nam T?ng co th? ki?m ch? đ??c nha Kim, nh?ng h? l?i s?p s?a ph?i đ?i m?t v?i m?t th? l?c m?i th?ng tr? vung th?o nguyen, sa m?c va đ?ng b?ng phia b?c nha Kim. Ng??i Mong C? , do Thanh Cat T? Han ( tr? . 1206?1227 ) lanh đ?o, ban đ?u m?i ch? xam l??c nha Kim vao hai n?m 1205 va 1209 thong qua nhi?u cu?c đ?t kich l?n kh?p bien gi?i, nh?ng t?i n?m 1211, h? quy?t đ?nh t?p h?p m?t l?c l??ng kh?ng l? đ? t?ng l?c chinh ph?t nha Kim. [44] Nha Kim th?t tr?n, bu?c ph?i ph?c tung va c?ng n?p cho Mong C? nh? m?t n??c ch? h?u; khi ng??i N? Chan đ?t ng?t d?i đo t? B?c Kinh đ?n Khai Phong , ng??i Mong C? li?n cho r?ng đay la m?t đ?ng thai n?i lo?n. [45] D??i s? ch? huy c?a Oa Khoat đai ( tr? . 1229?1241 ), ng??i Mong C? chinh ph?c c? nha Kim l?n Tay H? trong hai n?m 1233, 1234. [45] [46]

Mong C? t?ng lien minh v?i Nam T?ng, nh?ng lien minh nay nhanh chong đ? v? khi Nam T?ng chi?m l?i ba c? đo la Khai Phong, L?c D??ng va Tr??ng An ngay khi nha Kim di?t vong. Sau cu?c xam l??c đ?i Vi?t l?n đ?u vao n?m 1258, t??ng Mong C? Ng?t L??ng H?p Thai t?n cong Qu?ng Tay t? Th?ng Long , nh? m?t ph?n chi?n l??c ph?i h?p tac chi?n vao n?m 1259 c?a ng??i Mong C? v?i cac đ?o quan chia lam hai nhom, m?t nhom giap cong T? Xuyen d??i s? lanh đ?o c?a đ?i han Mong Kha , nhom con l?i t?n cong S?n đong va Ha Nam . Ngay 11 thang 8 n?m 1259, Mong Kha qua đ?i gi?a cu?c vay ham phao đai đi?u Ng? ? Trung Khanh . [47]

Cai ch?t c?a Mong Kha va cu?c kh?ng ho?ng k? v? ngay sau đo đa bu?c Huc Li?t Ng?t keo ph?n l?n l?c l??ng Mong C? ra kh?i Trung đong , n?i h? s?n sang chi?n đ?u v?i cac chi?n binh Mamluk (nh?ng ng??i đa ch?n đ?ng nhom quan Mong C? con l?i t?i Ain Jalut ). Du lien minh v?i H?t T?t Li?t , nh?ng ng??i c?a Huc Li?t Ng?t c?ng ch?ng th? giup gi nhi?u trong cu?c chinh ph?t Nam T?ng do v??ng vao cu?c n?i chi?n v?i Han qu?c Kim Tr??ng . [48]

H?t T?t Li?t ti?p t?c n? l?c t?n cong Nam T?ng, gianh đ??c m?t ch? đ?ng t?m th?i ? b? nam song D??ng T?. [49] Mua đong n?m 1259, Ng?t L??ng H?p Thai len phia b?c đ? h?i quan v?i H?t T?t Li?t luc nay đang bao vay Ng?c Chau , H? B?c . Du đa s?n sang đ? gianh l?y Ng?c Chau, nh?ng vi cu?c n?i chi?n đang ch? x? ly v?i ng??i em trai A Ly B?t Ca , H?t T?t Li?t đanh ph?i tr? l?i phia b?c v?i ph?n l?n l?c l??ng c?a minh. [50] Khi H?t T?t Li?t v?ng m?t, quan Nam T?ng th?a l?nh Th?a t??ng Gi? T? đ?o , l?p t?c t? ch?c ph?n kich va đa thanh cong trong vi?c đ?y quan Mong C? quay tr? l?i b? b?c song D??ng T?. [51] Ti?p t?c co nh?ng giao tranh nh? d?c bien gi?i T?ng?Mong cho đ?n n?m 1265, khi H?t T?t Li?t th?ng m?t tr?n quan tr?ng ? T? Xuyen . [52]

T? n?m 1268 đ?n 1273, H?t T?t Li?t tri?n khai h?i quan phong t?a song D??ng T? va bao vay T??ng D??ng , ch??ng ng?i v?t cu?i cung tren con đ??ng xam l??c l?u v?c song D??ng T? tru phu. [52] N?m 1271, H?t T?t Li?t chinh th?c tuyen b? thanh l?p nha Nguyen . N?m 1275, 13 v?n quan Nam T?ng d??i quy?n Gi? T? đ?o b? "t?ng t? l?nh" m?i b? nhi?m c?a H?t T?t Li?t la t??ng Ba Nhan đanh b?i. [53] N?m 1276, quan Nguyen ki?m soat h?u h?t lanh th? Nam T?ng, bao g?m c? kinh đo Lam An . [46]

N?m 1279, trong tr?n Nhai Mon , Tr??ng Ho?ng Ph?m ch? huy quan Nguyen d?p t?t n? l?c khang chi?n cu?i cung c?a Nam T?ng tren đ?ng b?ng Chau Giang . Hoang đ? Nam T?ng cu?i cung, T?ng Thi?u đ? , khi đo m?i 13 tu?i, đa t? sat cung Th?a t??ng L?c Tu Phu va 1.300 thanh vien hoang t?c. [54] Ba Nhan theo l?nh H?t T?t Li?t, khong lam h?i nh?ng thanh vien hoang t?c Nam T?ng con l?i; T?ng Cung đ? b? ph? xu?ng lam "Doanh qu?c cong" nh?ng r?i c?ng b? đay t?i Tay T?ng , n?i ong ch?n con đ??ng xu?t gia. T?ng Cung đ? bu?c ph?i t? sat theo l?nh ch?t n?i c?a H?t T?t Li?t, Cach Kien Han , ng??i s? r?ng c?u hoang Nam T?ng s? lanh đ?o m?t cu?c đ?o chinh. [55] Nhi?u hoang than Nam T?ng v?n ti?p t?c sinh s?ng va lam vi?c d??i th?i nha Nguyen, ch?ng h?n nh? Tri?u M?nh Ph? va Tri?u Ung.

V?n hoa va xa h?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: V?n hoa th?i nha T?ng va Xa h?i th?i nha T?ng
A square painting of a branch with a cluster of white flowers at the end. The branch is superimposed over a red square with rounded edges.
M?t l? hoa đ? , đ?u th? k? 12; Nh?ng b?c tranh nh? d?ng album tron, kh?c h?a khung c?nh thien nhien, đa ph? bi?n r?ng rai vao th?i Nam T?ng.

Trung Qu?c th?i nha T?ng la k? nguyen c?a m?t b? may hanh chinh tinh vi va m?t t? ch?c xa h?i ph?c t?p. [56] Nha T?ng s? h?u nhi?u thanh ph? thu?c vao d?ng l?n nh?t th? gi?i đ??ng th?i ( Khai Phong va Hang Chau co dan s? h?n m?t tri?u ng??i). [57] [58] Trong m?i thanh ph?, ng??i dan co c? h?i tham gia cac ho?t đ?ng gi?i tri va cau l?c b? xa h?i, đ?ng th?i đ??c cung c?p d?ch v? giao d?c va ton giao thong qua nhi?u tr??ng h?c, đ?n th?. [57] Chinh quy?n nha T?ng th?c hi?n nhi?u ch??ng trinh phuc l?i xa h?i , thanh l?p nha h?u tri , phong kham cong c?ng va xay d?ng ngh?a trang cho ng??i ngheo. [57] Nha T?ng h? tr? m?t d?ch v? b?u chinh di?n r?ng mo ph?ng theo h? th?ng b?u chinh th?i nha Han (202 TCN?220), giup thong tin lien l?c đ??c cung c?p nhanh chong tren kh?p đ? qu?c. [59] Chinh quy?n trung ??ng tuy?n d?ng hang nghin nhan vien b?u đi?n ? nhi?u c?p b?c khac nhau đ? tri?n khai d?ch v? t?i cac b?u c?c nh? va tr?m b?u đi?n l?n. [60] ? vung nong thon, nong dan s? h?u m?nh đ?t c?a rieng minh, lam ta đi?n tr? ti?n thue đ?t ho?c lam nong no trong cac đi?n trang l?n. [61]

M?c du ph? n? co đ?a v? xa h?i th?p h?n nam gi?i (theo luan ly Nho giao ), h? v?n đ??c h??ng nhi?u đ?c quy?n v? m?t xa h?i va lu?t phap, đ??c n?m quy?n đang k? trong gia đinh hay cac doanh nghi?p rieng. Khi xa h?i ngay cang th?nh v??ng, cha m? chu c?p c?a h?i mon ngay m?t nhi?u cho con gai xu?t gia, ph? n? đ??ng nhien c?ng co them nhi?u quy?n s? h?u tai s?n h?p phap m?i. [62] Trong m?t s? tr??ng h?p nh?t đ?nh, m?t co con gai ch?a c??i ch?ng, khong co anh em trai ho?c m?t ba m? con s?ng khong co con trai, co th? đ??c h??ng phan n?a gia tai ch?a chia c?a cha minh. [63] [64] Co r?t nhi?u ph? n? t?n t?o va co h?c th?c t?t. đ?i v?i h?, vi?c d?y d? con trai luc con nien thi?u la m?t thoi quen ph? bi?n. [65] [66] M? c?a nha khoa h?c, t??ng l?nh, nha ngo?i giao kiem chinh khach Th?m Quat đa d?y ong nh?ng đi?u c? b?n nh?t v? chi?n l??c quan s?. [66] C?ng khong thi?u nh?ng nha v?n, nha th? la n? gi?i, ch?ng h?n nh? Ly Thanh Chi?u (1084?1151), ng??i n?i danh ngay trong chinh th?i đ?i c?a minh. [62]

A landscape oriented parchment with twenty-one characters written vertically in seven columns.
Th? phap c?a Hoang đinh Kien (1045?1105), m?t nha th? phap n?i ti?ng va la c?ng s? c?a To đong Pha .

Ton giao ? Trung Qu?c trong th?i k? nay co ?nh h??ng to l?n đ?n đ?i s?ng, tin ng??ng va sinh ho?t th??ng nh?t c?a con ng??i, th? lo?i v?n h?c l?y ch? đ? tam linh c?ng đa tr? nen ph? bi?n. [67] Cac v? th?n chinh trong đ?o giao , Ph?t giao , vong linh t? tien, cung nhi?u v? th?n khac trong tin ng??ng dan gian Trung Qu?c đ??c th? cung v?i l? v?t hi?n t?. Th?m đan Sam kh?ng đ?nh r?ng co nhi?u nha s? Ph?t giao t? ?n đ? đ?n Trung Qu?c vao th?i nha T?ng h?n so v?i th?i nha đ??ng (618?907). [68] Vi?c ng??i ngo?i qu?c đ?n Trung Qu?c đ? buon ban ho?c sinh s?ng lau dai đa giup nhi?u ton giao n??c ngoai du nh?p vao n??c nay. Cac ton giao thi?u s? ? Trung Qu?c bao g?m H?i giao Trung đong , Do Thai giao Khai Phong va Mani giao Ba T? . [69] [70]

Dan chung hao h?ng v?i đ?i s?ng gia đinh va xa h?i soi đ?ng, t?n h??ng cac l? h?i c?ng đ?ng nh? T?t Nguyen tieu hay Ti?t Thanh minh . Thanh ph? co nhi?u khu vui ch?i gi?i tri v?i m?t lo?t tro tieu khi?n khong ng?t, co ng??i mua r?i, di?n vien nhao l?n, di?n vien k?ch, ?o thu?t gia nu?t ki?m, ng??i k? chuy?n, ca s?, nh?c s?, gai m?i dam va đ? đ?a đi?m đ? th? gian, ch?ng h?n nh? tra th?t, nha hang hay nh?ng bu?i ti?c tung co t? ch?c. [57] [71] đong đ?o ng??i dan tham gia cac cau l?c b? xa h?i; co cau l?c b? tra, cau l?c b? ?m th?c l?, cau l?c b? s?u t?m đ? c?, tac ph?m ngh? thu?t, cau l?c b? yeu ng?a, cau l?c b? th? ca va cau l?c b? am nh?c. [57] Gi?ng nh? s? phong phu trong ?m th?c va ph??ng th?c n?u ?n theo vung mi?n, phong cach trinh di?n ngh? thu?t th?i nha T?ng c?ng r?t đa d?ng t?i m?i khu v?c khac nhau. [72] M?c du di?n vien kinh k?ch trinh di?n b?ng v?n ngon v?n khong ph?i la th? ngon ng? binh dan , nh?ng lo?i hinh k?ch san kh?u nay v?n r?t ph? bi?n trong c? gi?i tinh hoa l?n qu?n chung noi chung. [73] [74] B?n r?p kinh k?ch b? th? nh?t ? Khai Phong co th? ch?a vai nghin khan gi? m?i r?p. [75] Ngoai ra con co nh?ng tro trieu khi?n trong nha đang chu y nh? c? vay hay c? t??ng , thu hut đ??c nhi?u ng??i tham gia.

Khoa c? va t?ng l?p than s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

A long, portrait oriented painting of a bare-chested, bearded man sitting on a mat under a tree, reading.
Li?u ?m cao s? đ? , tranh Trung Qu?c th? k? 11.

Vao th?i nha T?ng, h? th?ng cong v? tuy?n d?ng quan ch?c đ??c chu tr?ng nhi?u h?n; no d?a tren b?ng c?p ma cac thi sinh gianh đ??c thong qua m?t nhom k? thi giau tinh c?nh tranh g?i la khoa c? , nh? m?t n? l?c nh?m ch?n ra nh?ng ca nhan co n?ng l?c qu?n tr? xu?t s?c nh?t. L?y tai n?ng đa qua ch?ng minh lam tieu chi tuy?n d?ng quan ch?c nam gi?i la m?t y t??ng co l?ch s? lau đ?i ? Trung Qu?c . H? th?ng cong v? t?ng đ??c th? ch? hoa tren quy mo nh? vao th?i Tuy ? đ??ng , nh?ng mai t?i th?i nha T?ng m?i g?n nh? tr? thanh ph??ng ti?n duy nh?t đ? tuy?n d?ng quan ch?c cho chinh quy?n. [76] S? khu?ch tr??ng c?a nganh cong nghi?p in ?n giup giao ly Nho giao đ??c ph? bi?n r?ng rai, gia t?ng s? l??ng thi sinh đ? đi?u ki?n giao d?c đ? tham gia cac k? thi. [77] đi?u nay co th? th?y ro thong qua s? l??ng thi sinh tham gia k? gi?i thi [a] t?ng t? 3 v?n ng??i m?i n?m vao đ?u th? k? 11, len thanh 40 v?n ng??i vao cu?i th? k? 13. [77] H? th?ng cong v? va khoa c? thuc đ?y ch? đ? nhan tai , m?c đ? linh ho?t xa h?i va c? s? binh đ?ng trong c?nh tranh cho nh?ng ng??i mu?n gianh đ??c m?t v? tri chinh th?c trong chinh quy?n. [78] S? d?ng th?ng ke ma tri?u đinh nha T?ng thu th?p, Edward A. Kracke, Yoshiyuki Sudo va Ha B?nh L? ?ng h? gi? thuy?t cho r?ng khong co gi đ?m b?o m?t ng??i s? co cung m?c đ? quy?n l?c v?i cha, ong n?i ho?c ong c? c?a minh, n?u nh?ng ng??i đan ong th? h? tr??c nay t?ng la quan ch?c nha n??c. [78] [79] [80] Robert Hartwell va Robert P. Hymes đa ch? trich mo hinh gi? thuy?t tren, cho la no qua chu tr?ng đ?n vai tro c?a gia đinh h?t nhan, ch? xem xet t?i ba đ?i t? tien đ?ng n?i c?a thi sinh ma b? qua th?c t? nhan kh?u h?c th?i nha T?ng r?ng co m?t t? l? đang k? nam gi?i trong m?i th? h? khong co con trai n?i doi, c?ng nh? b? qua luon vai tro c?a đ?i gia đinh. [79] [80] Nhi?u ng??i c?m th?y nh? minh b? t??c đo?t quy?n l?i b?i h? cho la h? th?ng quan lieu ?ng h? t?ng l?p ch? đ?t, nh?ng ng??i co kh? n?ng chi tr? cho d?ch v? giao d?c v??t tr?i. [78] M?t trong nh?ng nha phe binh v?n h?c n?i ti?ng nh?t ban v? v?n đ? nay la nha th? To đong Pha . Tuy nhien, To đong Pha c?ng ch? la s?n ph?m c?a th?i đ?i ma ong đang s?ng, vi v?i s? chuy?n giao t? th?i nha đ??ng sang th?i nha T?ng, danh tinh, thoi quen hay thai đ? c?a m?t s? đ?i phu đa tr? nen it quy t?c h?n va c?ng quan lieu h?n. [81] Vao đ?u tri?u đ?i, ch?c v? cao trong chinh quy?n do hai nhom tinh hoa n?m gi? m?t cach khong can x?ng: m?t nhom cong th?n co rang bu?c v?i hoang đ? khai qu?c va m?t nhom th? gia, s? d?ng đ?a v? th? t?c truy?n đ?i, cac m?i quan h? gia đinh va lien minh hon nhan đ? đ?m b?o đ??c b? nhi?m. [82] Cu?i th? k? 11, nhom cong th?n m?t ch? đ?ng. Trong khi đo, đ?ng phai chinh tr? va ch? ngh?a be phai trong tri?u đinh đa lam suy y?u chi?n l??c lien minh hon nhan c?a nhom th? gia, đ? r?i nhom nay khong con phan bi?t đ??c trong xa h?i va b? thay th? b?i vo s? gia t?c than s? . [83]

Five pieces of pale green pottery. From left to right, a cylindrical bowl with a large, flat rim, a vase with a long, thin stem and a short, almost spherical body, a tall, thin glass, a wider vase with no stem, and a small opening at the top, and a vase with a long, but wide stem and an almost spherical body.
Men ng?c Long Tuy?n, Chi?t Giang , th? k? 13.
An older woman sits in front of a machine consisting of a vertically aligned wheel composed of about two dozen flat wooden spokes, with a string for an outside rim. The wheel is held up by a simple wooden pole stand. Two other older women watch the first.
Ph??ng xa đ? , m?t b?c tranh c?a h?a s? B?c T?ng V??ng C? Chinh, la m?t trong nh?ng hinh minh h?a s?m nh?t c?a phat minh nay.

Do t?c đ? gia t?ng dan s? chong m?t va b? may hanh chinh thi ch?p nh?n s? l??ng quan ch?c h?n ch? (kho?ng 2 v?n ng??i trong th?i nha T?ng), t?ng l?p than s? đong đ?o h?n s? đ?m nh?n cong vi?c c? s? ? c?p đ?a ph??ng. [84] Khong bao g?m s? đ?i phu t?i ch?c, than s? la cac thi sinh đ? đ?t nh?ng ch?a đ??c b? nhi?m, gia s? đ?a ph??ng va quan ch?c v? h?u. [85] Chinh nh?ng ng??i đan ong co h?c th?c nay đa giam sat cong vi?c đ?a ph??ng va tai tr? c? s? v?t ch?t c?n thi?t cho c?ng đ?ng; b?t k? huy?n l?nh nao đ??c b? nhi?m đ?u ph?i d?a vao s? h?p tac c?a m?t s? it ho?c nhi?u than s? trong khu v?c. [84] Vi d?, chinh quy?n nha T?ng ? tr? giai đo?n c?i cach giao d?c th?i T?ng Huy Tong ? chi r?t it ti?n ngan kh? đ? duy tri cac tr??ng h?c c?p chau va huy?n; thay vao đo, ph?n l?n qu? tr??ng h?c đ??c l?y t? ngu?n tai chinh t? nhan. [86] Vai tro h?n ch? c?a quan ch?c chinh quy?n th?i nha T?ng la m?t đi?m khac bi?t so v?i th?i nha đ??ng (618?907), khi chinh quy?n qu?n ly ch?t ch? th? tr??ng va cong vi?c đ?a ph??ng. Gi? đay, chinh quy?n đa d?n khong con đi?u ti?t ho?t đ?ng th??ng m?i va giao cho than s? t? th?c hi?n cac nhi?m v? thi?t y?u trong c?ng đ?ng ma h? đang c? tru. [84]

T?ng l?p than s? t? lam minh khac bi?t trong xa h?i thong qua ho?t đ?ng theo đu?i tri th?c, s?u t?m c? v?t, [87] [88] [89] trong khi nha c?a nh?ng ch? đ?t ti?ng t?m l?i thu hut đ??c nhi?u th? th?n, bao g?m cac ngh? nhan, ngh? s?, gia s? va ng??i lam tro mua vui. [90] B?t ch?p s? coi th??ng danh cho ngh? buon ban, th??ng m?i va th??ng nhan, đ?n t? gi?i s? đ?i phu ?u tu co trinh đ? v?n hoa cao, ch? ngh?a giao th??ng v?n gi? m?t vai tro n?i b?t trong v?n hoa, xa h?i th?i nha T?ng. M?t s? đ?i phu s? b? đ?ng nghi?p khinh b? n?u tim cach ki?m them thu nh?p ngoai kho?n l??ng nha n??c. Tuy nhien, đi?u nay khong ng?n đ??c nhi?u s? đ?i phu qu?n ly cac m?i quan h? kinh doanh thong qua chi nhanh trung gian. [91]

Lu?t, t? phap va khoa h?c phap y [ s?a | s?a ma ngu?n ]

A painting of a play being staged in a courtyard. In the center, a man in loose black robes appears in mid-bow or mid-dance. To the left, two men dressed as guards are holding a third man, dressed in the same attire as the man in the center. To the right, a heavy set man sits in a throne. Behind him stand three women in white face paint and a man dressed in the same attire as the man in the center.
Chi?t h?m đ? , tranh đ?u th? k? 12.

H? th?ng t? phap nha T?ng gi? l?i h?u h?t phap đi?n c?a nha đ??ng , c? s? cho nhi?u b? lu?t truy?n th?ng ? Trung Qu?c mai cho t?i th?i hi?n đ?i. [92] Huy?n uy duy tri lu?t phap va tr?t t? trong khu v?c phap ly đo th?, đoi khi m?o hi?m đ?n c? vung nong thon. [93] Huy?n l?nh, ng??i giam sat cac phien toa, khong ch? n?m v?ng lu?t thanh v?n ma con ph?i đ? cao đ?o đ?c trong xa h?i. [92] Cac huy?n l?nh nh? Bao Thanh Thien (999?1062) n?i ti?ng la hi?n than c?a s? ngay th?ng, luon duy tri cong ly va khong bao gi? lam trai quy t?c c?a b?n than. Trong m?i phien toa, h? s? ch? ro ng??i ho?c ben co t?i va đ?a ra hinh ph?t thich đang, th??ng la d??i hinh th?c đon roi. [92] [94] M?t ca nhan ho?c m?t ben b? đ?a ra xet x? vi t?i hinh s? ho?c dan s? khong đ??c coi la hoan toan vo t?i cho đ?n khi ch?ng minh đ??c đi?u ng??c l?i, ngay c? ng??i bu?c t?i c?ng b? huy?n l?nh xem xet v?i m?c đ? nghi ng? cao. [94] Do chi phi ki?n cao t?n kem va vi?c ng??i b? bu?c t?i hinh s? s? ph?i ng?i tu ngay l?p t?c, dan chung thich gi?i quy?t tranh ch?p, cai v? m?t cach rieng t? ma khong c?n s? can thi?p c?a chinh quy?n. [94]

Trong cu?n M?ng Khe but đam , Th?m Quat t?ng l?p lu?n ch?ng l?i nhi?u ni?m tin truy?n th?ng c?a ng??i Trung Qu?c v? nganh gi?i ph?u h?c ; đi?u nay co l? đa thuc đ?y m?i quan tam danh cho cong tac kham nghi?m t? thi ? Trung Qu?c trong th? k? 12. [95] [96] Bac s? kiem th?m phan T?ng T? (1186?1249) đa vi?t m?t cong trinh khoa h?c phap y tien phong ban v? vi?c kham nghi?m t? thi đ? xac đ?nh nguyen nhan cai ch?t (do bop c?, đ?u đ?c, đu?i n??c, hay đanh đ?p, v.v). Qua đo, ch?ng minh n?n nhan b? gi?t, t? t? hay g?p tai n?n. [97] T?ng T? nh?n m?nh t?m quan tr?ng v? tieu chu?n hanh vi c?a m?i nhan vien đi?u tra va vi?c th? ky ph?i ghi l?i k?t qu? chinh xac trong qua trinh kham nghi?m t? thi. [98]

Quan đ?i va ph??ng phap tac chi?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: L?ch s? quan đ?i nha T?ng
A long, landscape oriented painting of eight figures. From left to right, the first, third, fifth, sixth, and eighth people are armed, with the first and last men most heavily armed, carrying both a bow and a sword, with the other three carrying either a bow or a sword but not both. Each of the men wears a thin, flat, black cap. The third and sixth figure are also a head shorter than the rest of the figures.
Trung h?ng t? t??ng c?a h?a s? Nam T?ng L?u Tung Nien (1174?1224); danh t??ng Nh?c Phi (1103?1142) đ?ng th? hai t? trai qua.

Quan đ?i nha T?ng ch? y?u đ??c t? ch?c đ? đ?m b?o r?ng no khong th? đe d?a t?i quy?n ki?m soat đ? qu?c. đi?u nay đoi khi lam gi?m đi hi?u qu? chi?n đ?u. Xu m?t vi?n , c? quan chinh quy?n trung ??ng ch?u trach nhi?m v? l?c l??ng quan đ?i, ho?t đ?ng d??i quy?n xu m?t s? , ng??i khong co kh? n?ng ki?m soat hoan toan c?m quan. C?m quan đ??c phan chia cho ba nguyen soai th?ng l?nh, m?i ng??i ch?u trach nhi?m đ?c l?p tr??c hoang đ?. Va c?ng vi hoang đ? hi?m khi đich than d?n binh, quan T?ng thi?u s? th?ng nh?t trong ch? huy. [99] Nhi?u t??ng l?nh thanh đ?t b? coi la m?i đe d?a đ?i v?i hoang quy?n va th??ng b? mi?n nhi?m ho?c th?m chi la x? t? (n?i ti?ng nh?t la Ly C??ng , [100] Nh?c Phi va Han Th? Trung [101] ).

M?c du quan nhan b? s? đ?i phu coi th??ng trong m?t tr?t t? xa h?i co th? b?c, [102] m?t ng??i v?n co th? gianh đ??c đ?a v? va ph?m gia b?ng cach tr? thanh nh?ng s? quan c?p cao v?i thanh tich chi?n tr??ng hi?n hach. [103] Vao th?i c?c th?nh, quan T?ng co m?t tri?u binh s? [29] đ??c chia thanh cac trung đ?i 50 ng??i, cac đ?i đ?i g?m hai trung đ?i va cac ti?u đoan 500 ng??i. [104] [105] Linh dung n? đ??c tach ra kh?i b? binh thong th??ng, t? ch?c thanh đ?n v? rieng, đ??c đanh gia la l?c l??ng tinh nhu? trong chi?n đ?u, cung c?p gi?i phap hi?u qu? ch?ng l?i k? binh. [105] Chinh quy?n mong mu?n đ??c tai tr? cho nh?ng thi?t k? n? tan ti?n co kh? n?ng gia t?ng t?m b?n. Trong khi đo, nh?ng tay n? c? phach r?t co gia tr? khi đ??c s? d?ng trong vai tro linh b?n t?a t?m xa. [106] K? binh T?ng s? d?ng m?t lo?t lo?i v? khi khac nhau bao g?m ph? th??ng, ki?m , cung , giao va h?a th??ng . [107]

Li?u đ?ch thap, thap chua cao nh?t Trung Qu?c th?i ti?n hi?n đ?i, đ??c xay d?ng vao n?m 1055. Ban đ?u đ??c d? đ?nh ch? đ?n thu?n la m?t cong trinh ki?n truc Ph?t giao, nh?ng sau đo d?n đ??c s? d?ng nh? m?t thap canh quan s?. [108]

Chi?n l??c quan s? va hu?n luy?n quan s? đ??c xem xet nh? nh?ng nganh khoa h?c co th? nghien c?u, hoan thi?n. Binh s? đ??c ki?m tra k? n?ng s? d?ng thanh th?o v? khi va n?ng l?c v?n đ?ng th? ch?t. [109] Quan đ?i đ??c hu?n luy?n sao cho bi?t cach ti?n len khi c? hi?u đ??c v?y, d?ng l?i khi co ti?ng chuong va ti?ng tr?ng. [105]

H?i quan T?ng đong vai tro quan tr?ng trong qua trinh c?ng c? đ? qu?c vao th? k? th? 10; trong cu?c chi?n v?i Nam đ??ng , h? đa t?p trung b?o v? nhi?u cay c?u phao l?n b?c qua song D??ng T? đ? b?o đ?m ho?t đ?ng hanh quan va ti?p v?n. [110] H?i quan T?ng s? h?u nh?ng tau chi?n c? l?n co th? ch?a đ??c 1 nghin binh s? tren boong. [111] Tau chi?n mai gu?ng di chuy?n nhanh đ??c xem nh? ph??ng ti?n c? gi?i thi?t y?u trong b?t k? tr?n h?i chi?n thanh cong nao. [111] [112]

Trong tr?n chi?n ngay 23 thang 1 n?m 971, lan m?a ten t? cac tay n? ben phia quan T?ng đa tieu di?t quan đoan voi chi?n c?a Nam Han . [113] Tr?n thua nay khong ch? đanh d?u s? khu?t ph?c c?a Nam Han tr??c nha T?ng, ma con la l?n cu?i cung đ?n v? voi chi?n đ??c s? d?ng nh? m?t s? đoan chinh quy trong quan đ?i Trung Qu?c. [113]

Co t?ng c?ng 347 lu?n thuy?t quan s? đ??c vi?t vao th?i nha T?ng, th?ng ke trong T?ng s? . [114] Tuy nhien, ch? m?t s? it con t?n t?i t?i ngay nay, ch?ng h?n nh? V? kinh t?ng y?u ra đ?i n?m 1044. đay la cu?n sach li?t ke cong th?c thu?c sung đ?u tien đ??c bi?t đ?n, [115] đ?a ra nhi?u cong th?c thich h?p ap d?ng cho m?t s? lo?i bom thu?c sung khac nhau. [116] Ngoai ra, V? kinh t?ng y?u c?ng cung c?p mo t?, thong tin chi ti?t va h??ng d?n b?o tri, s?a ch?a cac b? ph?n, thi?t b? thanh ph?n c?a sung phun l?a b?m pit tong đoi. [117]

Ngh? thu?t, v?n h?c va tri?t h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

A wooden carving of a female human figure, sitting with one knee on the ground and one knee pointing up, with a hand resting on that knee. The carving includes loose fitting clothing, which is covered mainly in gold foil.
T??ng B? Tat b?ng g? t? th?i nha T?ng (960?1279).

Ngh? thu?t th? giac đ??c nang t?m nh? nh?ng ti?n b? m?i trong cac l?nh v?c nh? v? tranh phong c?nh , tranh chan dung. Than s? danh th?i gian r?nh r?i đ? v? tranh, lam th? ho?c vi?t th? phap . [118] Nha th? kiem chinh khach To đong Pha cung c?ng s? M? Ph?t (1051?1107) r?t thich s?u t?m đ? c?, th??ng m??n ho?c mua cac tac ph?m ngh? thu?t v? đ? nghien c?u va sao chep. [28] Th? ca va v?n h?c h??ng l?i nh? s? ph? bi?n, phat tri?n c?a th? th? t? . M?t s? l??ng l?n bach khoa toan th? đa đ??c bien so?n, bao g?m cac tac ph?m s? h?c va hang ch?c chuyen lu?n v? ch? đ? k? thu?t. B? thong s? đ? s? T? tr? thong giam bao g?m 1 nghin t?p, ch?a 9,4 tri?u Han t? . Th? lo?i v?n h?c du ky ph? bi?n v?i cac tac ph?m c?a To đong Pha va nha đ?a ly h?c Ph?m Thanh đ?i (1126?1193). Trong Th?ch chung s?n ky , To đong Pha s? d?ng l?i bai lu?n thuy?t ph?c đ? l?p lu?n cho m?t quan đi?m tri?t h?c. [119] M?c du đa co d?ng s? khai t? th? k? th? nh?t, t?i th?i nha T?ng, m?t lo?i đ?a chi hoan thi?n g?i la ph??ng chi m?i ra đ?i, thay th? cho đ? kinh truy?n th?ng. [120]

Hoang cung co r?t nhi?u h?a s?, nha th? phap, nha th? va ng??i k? chuy?n. T?ng Huy Tong tich c?c b?o tr? ngh? thu?t va la m?t ngh? s? co ti?ng, danh m?c b? s?u t?p c?a ong đ??c li?t ke co h?n 6 nghin b?c tranh. Tr??ng Tr?ch đoan (1085?1145) la vi d? đi?n hinh cho m?t h?a s? cung đinh đ??c tr?ng v?ng, tac gi? c?a b?c tranh toan c?nh quy mo Thanh minh th??ng ha đ? . T?ng Cao Tong kh?i x??ng m?t d? an ngh? thu?t l?n trong th?i tr? vi c?a ong, mang ten H? gia th?p bat phach , l?y c?m h?ng t? cu?c đ?i Thai V?n C? (sinh. 177). H? gia th?p bat phach la c? ch? ngo?i giao ma T?ng Cao Tong danh cho nha Kim trong th?i gian ong th??ng l??ng đ? ng??i N? Chan ch?u th? m? minh. [121]

A portrait of an older, balding man in a half pale green and half sky blue robe. He is sitting on an armchair holding a thin wooden stick, possibally a folded up fan.
Chan dung Thi?n s? Trung Qu?c Vo Chu?n S? Ph?m , đ??c v? vao n?m 1238.

V? tri?t h?c , Ph?t giao Trung Qu?c đa suy gi?m ?nh h??ng nh?ng v?n gi? đ??c v? th? trong l?nh v?c ngh? thu?t va trong ho?t đ?ng t? thi?n ? cac tu vi?n. Ph?t giao tac đ?ng sau s?c đ?n phong trao Tan Nho giao m?i ch?m n?, do Trinh Di (1033?1107) va Chu Hi lanh đ?o. [122] Ph?t giao đ?i th?a ?nh h??ng đ?n Ph?m Tr?ng Yem va V??ng An Th?ch thong qua quan ni?m v? ch? ngh?a ph? quat đ?o đ?c. [123] Trong khi đo, sieu hinh h?c Ph?t giao chi ph?i h?c thuy?t ti?n Tan Nho giao c?a Trinh Di. [122] Chinh cac tac ph?m tri?t h?c c?a Trinh Di đa tac đ?ng t?i Chu Hi. M?c du cac cong trinh c?a Chu Hi khong đ??c đ?ng nghi?p đ??ng th?i ch?p nh?n, vi?c ong binh lu?n va nh?n m?nh b?n tac ph?m Nho h?c kinh đi?n trong b? T? th? nh? tai li?u Nho giao nh?p mon đa hinh thanh nen c? s? c?a h?c thuy?t Tan Nho giao. đ?n n?m 1241, d??i s? b?o tr? c?a T?ng Ly Tong , b? T? th? va l?i binh kem theo c?a Chu Hi tr? thanh h?c li?u tieu chu?n danh cho nh?ng thi sinh mu?n đ? đ?t khoa c?. [124] Hai qu?c gia đong A la Nh?t B?n va Han Qu?c c?ng ap d?ng giao trinh c?a Chu Hi, l?n l??t g?i no v?i cai ten Shushigaku (朱子學) va Jujahak (朱子學). ?nh h??ng lien t?c c?a Ph?t giao co th? th?y trong nhi?u tac ph?m h?i h?a nh? La han t?y sam c?a Lam đinh Khue. Tuy nhien, Ph?t giao b? m?t s? ng??i ch? trich ho?c th?m chi la khinh b?. Chinh khach kiem s? gia Au D??ng Tu (1007?1072) g?i ton giao nay la m?t "l?i nguy?n" ch? co th? đ??c pha gi?i b?ng cach nh? b? kh?i v?n hoa Trung Hoa va thay th? b?ng di?n ngon Nho giao. [125] Ph?t giao s? khong th? nao th?c s? ph?c h?ng n?u nha Nguyen khong cai tr? Trung Qu?c keo theo s? b?o tr? ma H?t T?t Li?t danh cho Ph?t giao Tay T?ng va nha s? Bat T? Ba trong vai tro l?t-ma lanh đ?o. C?nh giao , m?t tong phai C? đ?c giao du nh?p vao Trung Qu?c t? th?i nha đ??ng , c?ng s? đ??c h?i sinh d??i s? cai tr? c?a ng??i Mong C? . [126]

?m th?c va ph?c trang [ s?a | s?a ma ngu?n ]

A red, square tray with cut off corners. Inlaid into the tray in gold foil is a design depicting two birds perched on a branch of a large, lowering plant.
M?t khay đ?ng th?c ?n b?ng s?n mai mau đ? v?i thi?t k? kh?c hinh hoa m?u đ?n va hai con chim đuoi dai, co nien đ?i t? th? k? 12 đ?n đ?u th? k? 13.

Lu?t c?m xa hoa quy đ?nh nh?ng lo?i th?c ph?m đ??c ?n, lo?i trang ph?c đ??c m?c c?a m?i ng??i dan, tuy theo đ?a v? va t?ng l?p xa h?i. Qu?n ao đ??c lam b?ng v?i gai d?u ho?c bong , gi?i h?n hai mau tieu chu?n la đen va tr?ng. Nong dan, binh s?, ngh? nhan va th??ng gia m?c qu?n dai. Th??ng gia giau sang thi co quy?n m?c nhi?u lo?i qu?n ao trang tri cong phu va ao canh dai qua th?t l?ng. Trang ph?c quy chu?n c?a s? đ?i phu đ??c xac đ?nh m?t cach ch?t ch? theo h? th?ng th? h?ng xa h?i. Tuy nhien, theo th?i gian, nh?ng quy t?c v? trang ph?c d?a tren ph?m b?c c?a quan ch?c d?n khong con đ??c ch?p hanh nghiem tuc. Quan ch?c bi?u l? đ?a v? thong qua nh?ng chi?c ao bao truy?n th?ng dai ch?m đ?t, co mau s?c đa d?ng; th? hi?n ph?m b?c thong qua cac lo?i m? mao ho?c đai l?ng c? th?. [127]    

Ph? n? m?c ao dai, ao canh dai đ?n đ?u g?i, vay, ao khoac dai tay, ng?n tay, n?u kha gi? thi con co th? đeo them kh?n quang c? tim quanh vai. S? khac bi?t chinh trong trang ph?c c?a ph? n? so v?i nam gi?i la chung đ??c bu?c thit ? ben trai, thay vi ben ph?i. [128]

Mon ?n chinh trong kh?u ph?n ?n c?a nh?ng ng??i thu?c t?ng l?p th?p v?n la c?m tr?ng, th?t l?n va ca mu?i. [129] N?m 1011, th?i T?ng Chan Tong , V??ng qu?c Ch?m Pa g?i 3 v?n gi? lua gi?ng lam c?ng v?t cho nha T?ng. Lua Ch?m Pa ch?u h?n t?t, phat tri?n đ? nhanh đ? nong dan co th? thu ho?ch hai thay vi ch? m?t v? mua m?i n?m. [130]

Th?c đ?n nha hang va t?u quan th?i nha T?ng đ?u đ??c ghi chep l?i. Nh?ng th?c đ?n nay li?t ke yeu c?u danh cho cac bu?i l? ?n h?i, y?n ti?c, l? h?i. Chung b?t mi m?t ch? đ? ?n u?ng đa d?ng, xa hoa danh cho nh?ng ng??i thu?c t?ng l?p th??ng l?u. [129] [131] [132] Th?i đi?m nay, s?n ph?m t? s?a r?t hi?m xu?t hi?n trong ?m th?c đ??ng th?i. Th?t bo c?ng it khi đ??c tieu th? vi bo đ?c la loai đ?ng v?t co gia tr? s?c keo va th?t cho thi khong co trong ch? đ? ?n u?ng c?a ng??i giau. M?c du dan ngheo co th? ch?n ?n th?t cho khi c?n thi?t, nh?ng đo c?ng khong ph?i la mon ?n trong ch? đ? ?n u?ng thong th??ng c?a h?. [133] Ng??i dan th??ng tieu th? qu? cha la , tao tau , le , m? , m?n h?u , n??c le, n??c v?i ep, đ? u?ng m?t ong tr?n g?ng ; dung nhi?u lo?i gia v? nh? ?t T? Xuyen , g?ng, xi d?u , d?u th?c v?t , d?u me , mu?i va gi?m . [131] [134]  

Kinh t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Kinh t? nha T?ng
A long, horizontally aligned section of painting that details several large trading barges docked along a river. The barges have curved bottomed hull and vertical wooden walls that are topped in a line of roofing tiles, but do not have actual roofs. Only one of the ships has a mast, although all of the ships do have large rudders.
Tau Trung Qu?c trong b?c tranh Thanh minh th??ng ha đ? c?a Tr??ng Tr?ch đoan (1085?1145); Cac tau Trung Qu?c th?i nha T?ng đa co vach ng?n kin n??c ? ph?n than tau.

Nha T?ng co m?t trong nh?ng n?n kinh t? th?nh v??ng va phat tri?n nh?t th? gi?i trung c?. Ng??i Trung Qu?c đ?u t? ti?n vao cac cong ty c? ph?n cung r?t nhi?u tau bu?m , khi ma l?i nhu?n ti?n t? đ??c đ?m b?o t? ho?t đ?ng th??ng m?i trong va ngoai n??c soi đ?ng d?c theo kenh đ?i V?n Ha va song D??ng T? . [135] Doanh nghi?p t? nhan va nh?ng gia đinh th??ng nhan co ti?ng đ??c phep chi?m l?nh cac nganh cong nghi?p ch?a b? nha n??c đ?c quy?n . [29] [136] C? cong nghi?p t? nhan va cong nghi?p do chinh quy?n ki?m soat đ?u đ? s?c theo k?p t?c đ? gia t?ng dan s?. [29] [136] Ngh? nhan, th??ng nhan thanh l?p nhi?u ph??ng h?i , bu?c chinh quy?n ph?i tim cach đ?i pho m?i khi ti?n hanh đanh thu?, tr?ng d?ng hang hoa, đ?t gia c? tieu chu?n va m?c l??ng t?i thi?u cho ng??i lao đ?ng. [135] [137]

Nganh cong nghi?p s?t co s? tham gia c?a cac nha kh?i nghi?p t? nhan v?i lo luy?n c?a rieng h? va cac c? s? n?u luy?n s?t do chinh quy?n giam sat. [138] N?n kinh t? nha T?ng đ? ?n đ?nh đ? s?n xu?t h?n m?t tr?m tri?u kilogam s?n ph?m b?ng s?t m?i n?m. [139] N?n pha r?ng quy mo l?n ? Trung Qu?c s? con ti?p t?c x?y ra n?u khong co s? đ?i m?i t? th? k? 11, khi ng??i ta s? d?ng than đa thay cho than c?i trong cac lo cao n?u gang. [139] S?t đ??c dung ch? y?u đ? ch? t?o v? khi va ao giap cho quan đ?i, m?t ph?n dung đ? đuc nhi?u s?n ph?m thi?t y?u, đap ?ng nhu c?u n?i đ?a ngay cang gia t?ng. Giao th??ng s?n ph?m b?ng s?t phat tri?n nh? h? th?ng kenh đao m?i xay d?ng, t?o đi?u ki?n thu?n l?i đ? dong s?n ph?m t? cac trung tam s?n xu?t co th? ti?p c?n th? tr??ng l?n ? kinh đo. [140]

Three pieces of white porcelain. From left to right, a vase with a grooved, fat body, a short, thin stem, and small opening with a large flat rim extending from it, a simple bowl with a thin brown trim around the outside rim, and a container in the shape of a granary, with several viable support posts, a tiled roof, and a staircase leading to a door, all built into the piece.
Trai : M?t chi?c binh g?m s? th?i B?c T?ng v?i men g?m trong su?t co tong mau xanh lam, t? C?nh đ?c Tr?n , th? k? 11; Gi?a : M?t chi?c bat s? quy th?i B?c ho?c Nam T?ng v?i trang tri hoa sen khia, vi?n kim lo?i va men trang mau xanh lam trong su?t, t? C?nh đ?c Tr?n, th? k? 12 ho?c 13; Ph?i : Mo hinh thu nh? c?a m?t kho thoc th?i Nam T?ng v?i n?p mai va o c?a co th? thao r?i, đ? s? thanh b?ch v?i men xanh lam trong su?t, C?nh đ?c Tr?n, th? k? 13.

N?m 1085, s? l??ng ti?n xu ma nha T?ng đuc th??ng nien đa ch?m m?c sau t? đ?ng. [8] Chinh quy?n nha T?ng la chinh quy?n đ?u tien tren th? gi?i phat hanh ti?n gi?y . [8] đ? ph?c v? ho?t đ?ng in ti?n, tri?u đinh thanh l?p m?t s? cong x??ng do nha n??c đi?u hanh ? Hu? Chau , Thanh đo , Hang Chau va An K?. [141] Co r?t đong lao đ?ng lam vi?c trong cac cong x??ng nay. N?m 1175, ng??i ta ghi nh?n h?n m?t nghin nhan cong lam vi?c trong cong x??ng Hang Chau m?i ngay. [141]

S?c m?nh kinh t? c?a nha T?ng ?nh h??ng m?nh m? t?i n?n kinh t? c?a cac qu?c gia khac. Trong ghi chep c?a minh vao n?m 1154, nha đ?a ly h?c ng??i Ma r?c al-Idrisi t?ng mo t? v? n?ng l?c xu?t chung c?a nh?ng đoan tau buon Trung Qu?c ? ?n đ? D??ng trong cac chuy?n h?i trinh th??ng nien, mang s?t thep, đao ki?m, nhung l?a va nhi?u lo?i hang d?t may khac t?i Aden , song ?n va song Euphartes . [36] ? chi?u ng??c l?i, ng??i n??c ngoai c?ng co nh?ng tac đ?ng nh?t đ?nh t?i n?n kinh t? Trung Qu?c. Nhi?u ng??i H?i giao Tay A va Trung A sang Trung Qu?c buon ban, tr? thanh l?c l??ng ?u vi?t trong nganh xu?t nh?p kh?u, th?m chi con đ??c b? nhi?m lam can b? giam sat cac v?n đ? kinh t?. [70] [142] Giao th??ng đ??ng bi?n v?i đong Nam A , th? gi?i ?n đ? giao , th? gi?i H?i giao va đong Phi đa mang l?i cho cac th??ng gia kho?n tai s?n k?ch xu va thuc đ?y nganh đong tau ? Phuc Ki?n phat tri?n v??t b?c. [143] Tuy nhien, vi?c tham gia vao cac d? an dai h?n ? h?i ngo?i ti?m ?n nhi?u r?i ro. đ? gi?m thi?u nguy c? m?t ti?n oan khi đ?u t? vao th??ng m?i hang h?i v?i n??c ngoai, Ebrey, Walthall va Plais thu?t l?i:

Cac nha đ?u t? [th?i nha T?ng] th??ng chia kho?n đ?u t? c?a h? cho nhi?u con tau va m?i con tau l?i co nhi?u nha đ?u t? đ?ng sau. M?t nha quan sat t?ng cho r?ng chinh s? hao h?c hun v?n vao th??ng m?i n??c ngoai đa t?o nen dong th?t thoat ti?n đ?ng. Ong vi?t, 'Dan ven bi?n bi?t r?t ro th??ng nhan ngo?i qu?c vi la đ?ng h??ng ho?c ng??i quen...H? cho th??ng nhan ti?n đ? mang theo tau, mua r?i đem v? hang hoa n??c ngoai. đ?u t? t? m??i đ?n m?t tr?m quan ti?n, ng??i dan th??ng xuyen thu v? l?i nhu?n vai tr?m ph?n tr?m.' [81]

Khoa h?c va k? thu?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

An ink on paper diagram of a trebuchet. A long arm with a spherical cap rests on top of a large square platform. The square platform is supported by four plain cut square beams, which connect to an open undercarriage. Rope hangs between the end of the pole that does not have the cap to the inside of the undercarriage, as far away from the start of the rope as possible. The assembly moves on four wheels attached to the sides of the undercarriage.
Hinh minh h?a may phong trebuchet t? b?n th?o V? kinh t?ng y?u n?m 1044. Nh?ng chi?c may phong nh? th? nay đ??c s? d?ng đ? phong lo?i bom n? s? khai nh?t.
Bai chi ti?t: Khoa h?c va cong ngh? th?i nha T?ng
Xem them thong tin: Danh sach phat minh c?a Trung Qu?c va Danh sach kham pha c?a Trung Qu?c

Chi?n tranh thu?c sung [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xem them thong tin: L?ch s? thu?c sung

Nh? s? co m?t c?a thu?c sung , nh?ng ti?n b? trong cong ngh? v? khi ? nh? sung phun l?a s? khai, l?u đ?n n?, h?a th??ng , sung th?n cong va min ? đa giup nha T?ng đanh đu?i nhi?u k? thu cho đ?n khi di?t vong vao cu?i th? k? 13. [144] [145] [146] [147] [148] V? kinh t?ng y?u ra đ?i n?m 1044, la cu?n sach đ?u tien trong l?ch s? cung c?p cong th?c thu?c sung va cach ap d?ng c? th? cho t?ng lo?i bom khac nhau. [149] N?m 1259, khi đang giao chi?n v?i quan Mong C? , vien quan Ly T?ng Ba vi?t trong Kh? trai t?p kh?o r?ng thanh Thanh Chau g?i t?i T??ng D??ng va D?nh Chau kho?ng m?t đ?n hai v?n qu? bom v? s?t cung m?t luc, đ?ng th?i v?n đang ti?p t?c ch? t?o t? m?t đ?n hai nghin qu? nh? v?y m?i thang. [150] ? ben kia chi?n tuy?n, quan Mong C? chieu m? binh s? mi?n b?c Trung Qu?c va dung chinh lo?i bom thu?c sung k? tren đ? chi?n đ?u v?i quan T?ng. [151] Mai th? k? 14, sung c?m tay va sung th?n cong m?i đ??c tim th?y ? Chau Au , ?n đ? va Trung đong trong giai đo?n đ?u c?a th?i đ?i chi?n tranh thu?c sung.

đo kho?ng cach va đ?nh h??ng c? h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ngay t? th?i nha Han , khi nha n??c c?n đo chinh xac quang đ??ng đi l?i tren kh?p đ? qu?c, ng??i Trung Qu?c đa bi?t dung d?ng c? đo đ??ng c? h?c. [152] Hanh trinh k? Trung Qu?c la m?t c? xe co b? banh r?ng đ??c d?n đ?ng nh? chuy?n đ?ng xoay c?a banh xe; t?ng đ?n v? ly s? đ??c đanh d?u b?ng ti?ng tr?ng ho?c ti?ng chuong. [153] Cac thong s? k? thu?t c?a hanh trinh k? th? k? 11 đ??c vi?t b?i L? đ?o Long, nhan v?t co kha nhi?u trich d?n trong T?ng s? . [154] Th?i nha T?ng, hanh trinh k? c?ng đ??c k?t h?p v?i m?t thi?t b? c? khi ph?c t?p khac g?i la c? xe ch? nam . [155] C? xe ch? nam, ban đ?u đ??c ch? t?o b?i Ma Quan vao th? k? th? 3, đ?c tr?ng b?i m?t banh r?ng vi sai cho phep hinh n?m g?n tren xe luon ch? v? h??ng nam, b?t k? no chuy?n đ?ng nh? th? nao. [156] Banh r?ng vi sai hi?n nay đa đ??c ?ng d?ng trong o to hi?n đ?i, giup ap m?t l??ng mo-men xo?n b?ng nhau cho b?n banh xe ngay c? khi chung đang quay v?i t?c đ? khac nhau.

Nha bac h?c, phat minh va thien v?n h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xem them thong tin: Thien v?n h?c Trung Qu?c
A diagram of the interior of a clocktower. The clock mechanism has several large gears, however it is not apparent how they would receive stimulus to move.
S? đ? ben trong thap đ?ng h? thien v?n ? Khai Phong , co trong cu?n sach c?a To T?ng, đ??c vi?t vao n?m 1092 va đ??c xu?t b?n d??i d?ng b?n in vao n?m 1094.

Cac ca nhan nh? Th?m Quat (1031?1095) va To T?ng (1020?1101) la hi?n than c?a nh?ng nha bac h?c co ti?n b? ? t?t c? m?i l?nh v?c ma h? nghien c?u, bao g?m th?c v?t h?c , đ?ng v?t h?c , đ?a ch?t h?c , khoang v?t h?c , c? h?c , t? h?c , khi t??ng h?c , k? thu?t đo th?i gian, thien v?n h?c , d??c ph?m , kh?o c? h?c , toan h?c , b?n đ? h?c , quang h?c , phe binh ngh? thu?t , th?y l?c h?c , v.v. [88] [157] [158]

Th?m Quat la ng??i đ?u tien phat hi?n ra đ? l?ch đ?a t? c?a h??ng b?c tr?c đ?a khi th? nghi?m v?i la ban . [159] [160] Ong đ?a ra gi? thuy?t r?ng khi h?u đang bi?n đ?i theo th?i gian. [161] [162] Th?m Quat xay d?ng m?t ly thuy?t v? s? hinh thanh đ?t li?n, lien quan đ?n cac khai ni?m đ??c ch?p nh?n trong nganh đ?a m?o h?c hi?n đ?i. [163] Ong la ng??i th? hai thi nghi?m quang h?c v?i phong t?i , ch? vai th?p k? sau khi ng??i đ?u tien la Ibn al-Haytham th?c hi?n. [164] Th?m Quat c?i ti?n thi?t k? c?a m?t s? d?ng c? thien v?n nh? ?ng ng?m, th? cho phep ong c? đ?nh v? tri sao B?c c?c (v?n đa d?ch chuy?n sau nhi?u th? k?). [165] Nha bac h?c nay c?ng n?i ti?ng ? l?nh v?c đ?ng h? th?y l?c, phat minh ra m?t lo?i đ?ng h? n??c b? tran co ch?c n?ng n?i suy b?c cao ? hi?u qu? h?n so v?i n?i suy tuy?n tinh ? trong vi?c hi?u chu?n th??c đo th?i gian. [165]

To T?ng n?i ti?ng nh?t v?i chuyen lu?n v? phep đo th?i gian vi?t vao n?m 1092, trong đo mo t? va minh h?a chi ti?t thap đ?ng h? thien v?n cao 12 m ch?y nh? th?y l?c c?a ong, đ??c xay d?ng ? Khai Phong . Thap đ?ng h? co m?t h?n thien nghi va m?t thien c?u l?n đ?u đ??c đi?u khi?n b?i m?t c? c?u b? thoat s? khai ho?t đ?ng khong lien t?c (t??ng t? nh? b? thoat verge trong may đ?ng h? trung c? ? ph??ng tay, co ngu?n g?c t? may đ?ng h? th?i c? đ?i Hy?La ). [166] [167] No con đ??c trang b? m?t banh r?ng xoay v?i 133 hinh n?m đ??c h?n gi? đ? quay qua cac canh c?a ch?p đa đong, đ?ng th?i rung chuong, đanh tr?ng va trinh b?ng thong bao. [168] Trong cu?n sach c?a minh, To T?ng xu?t b?n m?t t?p b?n đ? thien th? g?m n?m bi?u đ? chiem tinh . Nh?ng bi?u đ? nay co phep chi?u hinh tr? t??ng t? nh? phep chi?u Mecrator ? phat ki?n đ??c Gerardus Mercator gi?i thi?u trong t?m b?n đ? n?m 1569 c?a ong. [169] [170]

Ng??i Trung Qu?c th?i nha T?ng c?ng danh th?i gian đ? quan sat sieu tan tinh . Binh đ? đ?a c?u To Chau th?ch kh?c thien v?n đ? v?n đ??c chu?n b? vao n?m 1193, đ? ch? d?n thai t? v? nh?ng phat hi?n thien v?n h?c. Vai th?p k? sau, no m?i đ??c kh?c len đa. [171] [172]

Toan h?c va b?n đ? h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xem them thong tin: Toan h?c Trung Qu?c va đ?a ly h?c Trung Qu?c
An image, probably a printout of a photograph, of a map of eastern China, complete with rivers. The area of the map covered by land features a near perfect grid pattern, which because it does not overlap any text, is clearly the work of the original mapmaker.
V? tich đ? đ??c ch?m kh?c len đa vao n?m 1137, n?m trong R?ng bia Tay An. B?n đ? hinh vuong c?nh 0,91 m nay co t? l? chia đ? la 100 ly cho m?i o l??i ch? nh?t. đ??ng b? bi?n va h? th?ng song ngoi c?a Trung Qu?c đ??c xac đ?nh ro rang va chinh xac tren b?n đ?.

Toan h?c Trung Qu?c co r?t nhi?u b??c ti?n đang chu y trong th?i nha T?ng. Tam giac Pascal co hinh minh h?a s?m nh?t ? Trung Qu?c trong m?t cu?n sach xu?t b?n n?m 1261 c?a nha toan h?c D??ng Huy, m?c du t?ng đ??c mo t? tr??c đo b?i Gi? Hi?n, vao kho?ng n?m 1100. [173] D??ng Huy đ?a ra nh?ng quy t?c đ? xay d?ng cac s?p x?p t? h?p trong ma ph??ng , cung c?p b?ng ch?ng ly thuy?t cho m?nh đ? th? b?n m??i ba c?a Euclid v? hinh binh hanh va la ng??i đ?u tien s? d?ng h? s? am c?a 'x' trong ph??ng trinh b?c hai . [174] T?n C?u Thi?u cung th?i v?i D??ng Huy, la ng??i đ?u tien đ?a ky hi?u s? 0 vao toan h?c Trung Qu?c; [175] tr??c đo, v?i b? que tinh, ng??i ta dung kho?ng tr?ng đ? bi?u đ?t gia tr? 0. [176] Ong c?ng đ??c bi?t đ?n v?i vi?c nghien c?u đ?nh ly s? d? Trung Qu?c , cong th?c Heron va d? li?u thien v?n dung đ? xac đ?nh ngay đong chi . Tac ph?m l?n nh?t c?a T?n C?u Thi?u, S? th? c?u ch??ng , phat hanh vao n?m 1247.

Hinh h?c la nhan t? khong th? thi?u trong nganh tr?c đ?a va b?n đ? h?c . B?n đ? Trung Qu?c lau đ?i nh?t con t?n t?i co nien đ?i vao kho?ng th? k? th? 4 tr??c Cong nguyen, [177] nh?ng mai t?i th?i c?a Bui Tu (224?271), đ? cao đ?a hinh, l??i t?a đ? hinh ch? nh?t va t? l? kho?ng cach chia đ? tieu chu?n m?i đ??c đ?a vao b?n đ? đ?a ly. [178] [179] Ti?p n?i nh?ng cong trinh s?n co, Th?m Quat đa ch? t?o nen m?t mo hinh đ?a hinh. Ong s? d?ng t? l? th?ng nh?t 1:900.000 khi v? b?n đ?. [180] [181] M?t t?m b?n đ? hinh vuong co c?nh kho?ng 0,9 m ? đ??c kh?c tren đa vao n?m 1137 ? tuan theo t? l? l??i t?a đ? th?ng nh?t la c? 100 ly cho m?i o vuong, phac th?o chinh xac đ??ng net song ngoi, b? bi?n ? Trung Qu?c, keo dai t?i t?n ?n đ? . [182] B?n đ? đ?a hinh c? nh?t đ??c bi?t đ?n tren th? gi?i ? d?ng b?n in, đ?n t? b? bach khoa toan th? do D??ng Giai bien t?p vao n?m 1155, hi?n th? mi?n tay Trung Qu?c ma khong co l??i t?a đ? ? y?u t? đ?c tr?ng ? nh?ng t?m b?n đ? Trung Qu?c khac đ??c v? chuyen nghi?p h?n. [183] M?c du đ?a chi đa co t? n?m 52 th?i nha Han va đ?a chi kem theo b?n đ? minh h?a (g?i la đ? kinh ) đa xu?t hi?n t? th?i nha Tuy , nh?ng đ?a chi minh h?a ph? bi?n h?n nhi?u vao th?i nha T?ng, khi ng??i ta dung no ch? y?u đ? ph?c v? m?c đinh chinh tr?, hanh chinh va quan s?. [184]

K? thu?t in ch? r?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xem them thong tin: L?ch s? in ?n ? đong A
A rectangular ink on paper diagram with several hundred dots, several of which are organized into constellations, such as a drawn bow (bottom center) and a tree (top left).
M?t bi?u đ? chiem tinh t? cu?n Tan nghi t??ng phap y?u c?a To T?ng xu?t b?n n?m 1092, co phep chi?u hinh tr? t??ng t? nh? phep chi?u Mercator. V? tri sao B?c c?c đa đ??c hi?u ch?nh nh? cac quan sat thien v?n c?a Th?m Quat. [169] [170] T?p b?n đ? thien th? c?a To T?ng th?c s? la b?n in lau đ?i nh?t. [185]

K? thu?t in ch? r?i do T?t Th?ng (990?1051) phat minh, l?n đ?u đ??c mo t? b?i nha khoa h?c kiem chinh khach Th?m Quat trong cu?n M?ng khe but đam n?m 1088 c?a ong. [186] [187] B? phoi ch? b?ng đ?t set nung đ?i đ?u c?a T?t Th?ng đ??c truy?n l?i cho m?t ng??i chau c?a Th?m Quat va đ??c b?o qu?n r?t c?n th?n. [187] [188] S? xu?t hi?n c?a ch? r?i đa khuy?n khich vi?c s? d?ng r?ng rai cac ph??ng phap in am b?n đ? in hang nghin tai li?u va m?t kh?i l??ng l?n v?n h?c vi?t, đ??c tieu th? m?nh m? b?i c?ng đ?ng ng??i đ?c sach đang phat tri?n. Ti?n b? trong nganh in ?nh h??ng sau s?c t?i n?n giao d?c va c? t?ng l?p s? đ?i phu , vi s? l??ng sach ngay cang nhi?u con sach in hang lo?t thi r? h?n so v?i sach chep tay t?n cong. [77] [81] Do đo, s? phat tri?n c?a nganh in va v?n hoa in ?n la ch?t xuc tac tr?c ti?p thuc đ?y tinh linh ho?t xa h?i va m? r?ng quy mo c?a t?ng l?p h?c gi? tinh hoa ? đang k? nh?t la trong kho?ng th? k? 11 đ?n th? k? 13. [77] [189]

Ch? r?i do T?t Th?ng phat minh cu?i cung đa ph?i nh??ng ch? cho m?c b?n, vi nh?ng h?n ch? c?a h? th?ng Han t? đ? s?. Tuy nhien, k? thu?t in ch? r?i v?n ti?p t?c đ??c s? d?ng va c?i ti?n trong nh?ng giai đo?n ti?p theo. S? đ?i phu nha Nguyen V??ng Trinh đa c?i thi?n quy trinh s?p ch? đ??c nhanh h?n, khi thay phoi ch? đ?t set c?a T?t Th?ng b?ng phoi ch? g? va th? nghi?m c? phoi ch? đuc b?ng thi?c. [190] N?m 1490, Hoa To?i (1439?1513) sinh s?ng vao th?i nha Minh , cho ra đ?i b? phoi ch? b?ng kim lo?i đ?u tien (lam t? đ?ng). [191] N?m 1638, t? Kinh bao ap d?ng k? thu?t in ch? r?i thay th? cho in m?c b?n. [192] T?i th?i nha Thanh , cac d? an in ?n l?n b?t đ?u s? d?ng k? thu?t in ch? r?i. N?m 1725, đ? in 66 b?n sao c?a cu?n bach khoa toan th? C? kim đ? th? t?p thanh g?m 5.020 t?p, ng??i ta ph?i ch? tac t?i 250.000 phoi ch? r?i b?ng đ?ng. [193] đ?n th? k? 19, may in ep ki?u chau Au thay th? k? thu?t in ch? r?i c? c?a Trung Qu?c, trong khi k? thu?t in m?c b?n truy?n th?ng ? đong A hi?n t?i ch? con đ??c dung th?a th?t, ch? y?u mang tinh m? h?c .

K? thu?t th?y l?c va hang h?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đi?m đ?i m?i đang chu y nh?t trong l?nh v?c hang h?i Trung Qu?c th?i nha T?ng co l? la s? ra đ?i c?a la ban đi bi?n t? tinh , cho phep đ?nh h??ng chinh xac trong moi tr??ng bi?n kh?i, b?t k? th?i ti?t. [180] Kim ch? nam đ??c mo t? l?n đ?u trong M?ng khe but đam c?a Th?m Quat . Chu Uc la ng??i đ?u tien đ? c?p t?i vi?c th?y th? s? d?ng h?u hi?u kim ch? nam, trong cu?n Binh chau kh? đam phat hanh n?m 1119 c?a minh.

Hinh c?t m?t ben th? hi?n nguyen ly ho?t đ?ng chung c?a au tau.

Ngoai ra, c?ng co nhi?u ti?n b? đang k? khac trong k? thu?t th?y l?c va cong ngh? hang h?i vao th?i nha T?ng. Phat minh au tau vao th? k? th? 10 giup duy tri m?c n??c khac nhau ? m?i đo?n kenh rieng bi?t, h? tr? đang k? cho an toan giao thong kenh đao, nh?t la v?i nh?ng sa lan c? l?n. [194] Sang ki?n vach ng?n kin n??c cho phep tau co th? n?i ngay c? trong tr??ng h?p than tau b? th?ng. [81] [195] Vao th? k? 11, ng??i Trung Qu?c đa dung x??ng c?n đ? s?a ch?a tau thuy?n. [196] H? n?p thanh ngang vao s??n tau đ? t?ng s?c ch?ng ch?u nh? m?t c?u truc d?ng khung x??ng. [197] Banh lai g?n ? đuoi tau xu?t hi?n t?i Trung Qu?c t? th? k? th? 1 v?i b?ng ch?ng la m?t mo hinh tau trong l?ng m? th?i nha Han. Vao th?i nha T?ng, ng??i Trung Qu?c đa ngh? ra cach nang va h? c? h?c banh lai đ? tau co th? di chuy?n ? nh?ng vung n??c co đ? sau khac nhau. [197] H? s? d?ng m? neo co ph?n r?ng đ??c s?p x?p theo hinh tron, thay vi theo m?t h??ng. [197] David Graff va Robin Higham kh?ng đ?nh r?ng s? s?p x?p nay "khi?n m? neo đang tin c?y h?n" khi neo đ?u tau. [197]

K? thu?t k?t c?u va ki?n truc [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Ki?n truc th?i nha T?ng
A wide, octagonal pagoda. It has four tall, functional floors made of brick, and an additional five, short, purely decorative floors made of wood. Each floor is separated by an eave, and the top five floor's eaves look as if they were simply stacked right on top of one another.
L?ng Tieu thap cao 42 m ? Chinh đ?nh , Ha B?c .

Ki?n truc th?i nha T?ng đ?t đ?n t?m cao m?i v? đ? tinh x?o. D? H?o va Th?m Quat đa vi?t nh?ng cu?n sach phac th?o v? l?nh v?c b? c?c ki?n truc, tay ngh? th? cong, k? thu?t k?t c?u l?n l??t vao th? k? th? 10 va 11. Th?m Quat t?ng l?u tr? nh?ng đo?n h?i tho?i b?ng v?n b?n c?a D? H?o mo t? v? cac v?n đ? k? thu?t nh? vi?c l?p đ?t cac thanh gi?ng xien đ? lam thanh h? gi?ng ch?ng gio tren thap chua. [198] Ong c?ng b?o t?n cac kich th??c va đ?n v? đo l??ng c? th? ma D? H?o thi?t l?p cho nhi?u lo?i cong trinh khac nhau. [199] Ki?n truc s? Ly Gi?i (1065?1110), ng??i xu?t b?n cu?n Dinh t?o phap th?c vao n?m 1103, đa m? r?ng đang k? cac tac ph?m c?a D? H?o va bien so?n m?t b? quy t?c xay d?ng chu?n m?c đ??c ap d?ng b?i cac c? quan chinh quy?n va th? th? cong tren kh?p đ? qu?c. [200] Ong đ? c?p t?i cac ph??ng phap xay d?ng, thi?t k? va ?ng d?ng tieu chu?n danh cho hao va cong s?, cong trinh đa, cong trinh g?, cong trinh tre, cong trinh g?ch, k? thu?t c?a, khoan va ti?n, k? thu?t ch?m kh?c g?, k? thu?t lat va trang men g?ch, k? thu?t xay t??ng, s?n va trang hoang; cung c?p t? l? cong th?c v?a phu h?p. [201] [202] Trong Dinh t?o phap th?c , Ly Gi?i đ?a ra nhi?u hinh minh h?a chi ti?t, s?ng đ?ng v? thanh ph?n ki?n truc va m?t c?t c?a cac toa nha. Nh?ng hinh minh h?a nay ti?t l? nhi?u ?ng d?ng khac nhau c?a đ?u c?ng , d?m mut th?a, k?t c?u m?ng am d??ng ? d?m n?i va d?m ngang; trinh bay s? đ? nhi?u ki?u xay d?ng h?i tr??ng khac nhau theo kich th??c phan lo?i. [203] Ong c?ng phac th?o cac đ?n v? va phep đo kich th??c tieu chu?n c?a t?t c? thanh ph?n cong trinh đ??c mo t? va minh h?a trong tac ph?m c?a minh. [204]

A painting of people boating in a lake. There is a small island in the center of the lake, connected to the mainland by an arched bridge. The entire lake is surrounded by a low wall.
Kim Minh tri tranh tieu đ? c?a Tr??ng Tr?ch đoan , kh?c h?a khung c?nh Khai Phong , th?i B?c T?ng.

Chinh quy?n h? tr? cho nhi?u d? an xay d?ng quy mo l?n, ch?ng h?n nh? nh?ng thap chua cao chot vot hay c?u đ??ng b? kh?ng l? (c?u c?n ho?c c?u vom nhi?u nh?p, lam b?ng g? ho?c đa). Vao th?i nha T?ng, ng??i ta d?ng nhi?u thap chua cao h?n m??i t?ng. Hai trong s? nh?ng thap chua n?i ti?ng nh?t la Thi?t thap xay n?m 1049 th?i B?c T?ng va L?c Hoa thap xay n?m 1165 th?i Nam T?ng. Li?u đ?ch thap xay n?m 1055 ? Ha B?c la thap chua cao nh?t v?i t?ng chi?u cao 84 m. R?t nhi?u cay c?u đ? r?ng đ? hai lan ph??ng ti?n co th? l?u thong đ?ng th?i, m?t s? cay c?u dai t?i 1.220 m. [205] Chinh quy?n c?ng t? giam sat xay d?ng cac cong trinh nha n??c nh? v?n phong hanh chinh, cung đi?n, cong s? thanh ph?, đ?n th? t? tien va đ?n th? Ph?t giao. [206]

Ki?n truc s?, th? th? cong, th? m?c va k? s? k?t c?u khong co đ??c đ?a v? nh? s? đ?i phu Nho giao . ? Trung Qu?c, ki?n th?c ki?n truc đ??c truy?n mi?ng t? ng??i nay qua ng??i khac ? trong vai tr??ng h?p la t? cha sang con trai ? su?t hang nghin n?m. Nh?ng ngoi tr??ng đao t?o ki?n truc va k? thu?t k?t c?u đ??c bi?t đ?n la đa t?n t?i vao th?i nha T?ng; t?ng co m?t tr??ng k? thu?t danh ti?ng ? t?nh Phuc Ki?n , do k? s? c?u đ??ng Thai T??ng (1012?1067) lam hi?u tr??ng. [207]

A diagram showing multiple elaborately carved triangular brackets attached to each of the vertical support beams inside of a building.
Hinh minh ho? thanh ph?n cong trinh t? sach h??ng d?n xay d?ng Dinh t?o phap th?c c?a Ly Gi?i, in n?m 1103.

Ben c?nh cac di tich va tai li?u h??ng d?n xay d?ng, cac tac ph?m ngh? thu?t mieu t? cong trinh hay c?nh quan thanh ph? c?ng h? tr? gi?i h?c gi? hi?n đ?i trong n? l?c tai t?o va nh?n di?n s?c thai ki?n truc th?i nha T?ng. Nh?ng ngh? s? nh? Ly Thanh, Ph?m Khoan, Quach Hy, Tr??ng Tr?ch đoan , T?ng Huy Tong đa v? mo ph?ng c?n c?nh cac cong trinh đ?n l? c?ng nh? toan c?nh cac thanh ph? l?n v?i nh?ng c?u vom, đi?n, đinh, thap chua va t??ng thanh Trung Qu?c đ?c tr?ng. Nha khoa h?c kiem chinh khach Th?m Quat n?i ti?ng v?i nh?ng l?i ch? trich danh cho th? lo?i ngh? thu?t lien quan t?i ki?n truc, cho r?ng đi?u quan tr?ng h?n c? v?i m?t ngh? s? la ch?p đ??c cai nhin phong c?nh t?ng th?, ch? khong ph?i t?p trung vao goc c?nh nha c?a. [208] Th?m Quat phe binh tranh c?a Ly Thanh vi khong tuan th? nguyen t?c "nhin đi?m nh? t? goc nhin l?n" khi kh?c h?a cac toa nha. [208]

Kh?o c? h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xem them thong tin: L?ch s? kh?o c? h?c Trung Qu?c
A heavily tarnished bronze bowl adorned with several carvings of squares that curl in on themselves at the bottom. It has three stubby, unadorned legs and two small, square handles coming off from the top rim.
Cac h?c gi? th?i nha T?ng kh?ng đ?nh đa thu th?p đ??c nh?ng b?o v?t co nien đ?i t? th?i nha Th??ng , ch?ng h?n nh? chi?c đ?nh b?ng đ?ng nay.

Ngoai thu s?u t?m đ? c? c?a t?ng l?p than s? , s? đ?i phu th?i nha T?ng đ?c bi?t quan tam t?i vi?c thu th?p c? v?t t? cac đ?a đi?m kh?o c? . M?c đich c?a h? la h?i sinh cac b?o v?t c? trong nghi l? nha n??c. [209] S? đ?i phu nha T?ng tuyen b? r?ng h? đa tim đ??c nh?ng mon b?o v?t đ?ng đi?u , co nien đ?i t? th?i nha Th??ng (1600?1046 TCN), mang ky t? ch? vi?t c?a tri?u đ?i nay. [210] M?t s? c? g?ng tai t?o b?o v?t đ?ng ch? b?ng tri t??ng t??ng, ma khong c?n quan sat hi?n v?t h?u hinh; cach lam vi?c nay b? Th?m Quat ch? trich trong tac ph?m n?m 1088 c?a ong. [209] Th?c t?, Th?m Quat đa ch? ra nhi?u v?n đ? trong nganh kh?o c? h?c đ??ng th?i. Ong ph?n đ?i y ki?n c?a đ?ng nghi?p khi h? cho r?ng cac b?o v?t la s?n ph?m đ??c t?o ra b?i nh?ng "nha hi?n tri?t" trong truy?n thuy?t ho?c t?ng l?p quy t?c c? đ?i; đ?a ra k?t lu?n đung đ?n r?ng đ? th? cong m? ngh? c? đ?i th?c ch?t la tac ph?m c?a ngh? nhan va th??ng dan th?i tr??c. [209] Th?m Quat c?ng khong hai long v?i vi?c đ?ng nghi?p ch? theo đu?i kh?o c? h?c nh?m nang c?p nghi l? nha n??c, vi ong khong nh?ng co cach ti?p c?n kh?o c? h?c lien nganh , ma con nh?n m?nh vi?c nghien c?u ch?c n?ng va đi?u tra quy trinh s?n xu?t ban đ?u c?a c? v?t. [209] Th?m Quat k?t h?p v?n b?n c? v?i mo hinh h?n thien nghi hi?n co, đ? t?o ra m?t phien b?n h?n thien nghi theo tieu chu?n c?. Ong mo t? m?t s? lo?i v? khi c? đ?i, ch?ng h?n nh? n? co ?ng ng?m chia t? l?. Trong qua trinh th? nghi?m ti?t nh?p am nh?c c? đ?i, Th?m Quat đ? xu?t nen treo bien chung [b] b?ng m?t lo?i can r?ng ru?t. [209]

B?t ch?p s? quan tam qua m?c c?a than s? đ?i v?i kh?o c? h?c h?u nh? ch? đ?n thu?n la đ? ph?c sinh nghi l? nha n??c, m?t s? đ?ng nghi?p c?a Th?m Quat co cach lam vi?c t??ng t? ong. Au D??ng Tu (1007?1072) cung th?i v?i Th?m Quat, đa bien so?n m?t danh sach phan tich cac b?n cha n?i tren đa va đ?ng, co th? xem la y t??ng tien phong trong nganh kim th?ch h?c va kh?o c? h?c. [88] Trong th? k? 11, cac s? đ?i phu nha T?ng đa kham pha ra khu mi?u V? L??ng (78?151). H? cha n?i phu đieu va h?a ti?t ch?m kh?c tren cac b?c t??ng l?ng m?, đ? ti?n đem đi n?i khac phan tich. [211] Nh?n xet v? m?c đ? tin c?y c?a nh?ng d?u tich l?ch s? ra đ?i nhi?u n?m sau s? ki?n, Tri?u Minh Thanh kh?ng đ?nh ".. ch? kh?c tren đa va đ?ng đ??c t?o ra cung th?i đi?m v?i s? ki?n ma chung mo t? nen hoan toan đang tin c?y va ng??i ta co th? nh?n ra ? chung nhi?u đi?m khac bi?t." [212] S? gia R.C. Rudolph noi r?ng vi?c Tri?u Minh Thanh (1081?1129) va nhi?u h?c gi? nha T?ng nh?n m?nh cong tac tham kh?o ngu?n tai li?u đ??ng th?i đ? xac đ?nh nien đ?i chinh xac, t??ng t? nh? m?i quan tam c?a s? gia ng??i đ?c Leopold von Ranke (1795?1886). [212] [213] H?ng M?i (1123?1202) ch? trich gay g?t bac c? đ? ? th? ma ong g?i la danh m?c kh?o c? "l? b?ch" c?a tri?u đinh ? đ??c bien so?n gi?a nh?ng n?m Chinh Hoa va Tuyen Hoa (1111?1125) th?i T?ng Huy Tong . [214] H?ng M?i thu l??m b?o v?t c? th?i nha Han r?i đem so sanh v?i cac mo t? đ??c cung c?p trong bac c? đ? va phat hi?n ra nhi?u đi?m sai l?ch t?i m?c ong ph?i "om b?ng ma c??i." [215] Theo H?ng M?i, Th?a t??ng Sai Kinh (1047?1126) la ng??i ph?i ch?u trach nhi?m cho nh?ng sai sot tr?m tr?ng tren khi c?m cac h?c gi? đ?c va tham kh?o s? li?u c?. [215]

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ghi chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ Gi?i thi : k? thi c?p chau.
  2. ^ Bien chung : nh?c c? c? c?a Trung Qu?c, g?m m?t b? chuong đ?ng.

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ a b Lorge 2015 , tr. 4?5.
  2. ^ a b c d Taagepera 1997 , tr. 493.
  3. ^ Chaffee 2015 , tr. 29, 327.
  4. ^ Chaffee 2015 , tr. 625.
  5. ^ Von Glahn (2016) , tr. 356.
  6. ^ Rossabi 1988 , tr. 115.
  7. ^ Rossabi 1988 , tr. 76.
  8. ^ a b c Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 156.
  9. ^ Brook 1998 , tr. 96.
  10. ^ Durand 1960 , tr. 209?256.
  11. ^ Veeck va đ?ng nghi?p 2007 , tr. 103?104.
  12. ^ Needham 1986b , tr. 518.
  13. ^ Needham 1986c , tr. 469?471.
  14. ^ Ebrey 1999 , tr. 138.
  15. ^ Hall 1985 , tr. 23.
  16. ^ Sastri 1984 , tr. 173, 316.
  17. ^ Shen 1996 , tr. 158.
  18. ^ Brose 2008 , tr. 258.
  19. ^ Mote 1999 , tr. 69.
  20. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 154.
  21. ^ Mote 1999 , tr. 70?71.
  22. ^ a b c Chen 2018 .
  23. ^ Sivin 1995 , tr. 8.
  24. ^ Sivin 1995 , tr. 9.
  25. ^ Anderson 2008 , tr. 207.
  26. ^ Anderson 2008 , tr. 208.
  27. ^ Anderson 2008 , tr. 208?209.
  28. ^ a b Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 163.
  29. ^ a b c d e f Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 164.
  30. ^ Sivin 1995 , tr. 3?4.
  31. ^ a b Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 165.
  32. ^ Chen 2014 .
  33. ^ Wang 2000 , tr. 14.
  34. ^ Sivin 1995 , tr. 5.
  35. ^ a b Paludan 1998 , tr. 136.
  36. ^ a b Shen 1996 , tr. 159?161.
  37. ^ a b c Needham 1986d , tr. 476.
  38. ^ Levathes 1994 , tr. 43?47.
  39. ^ Needham 1986a , tr. 134.
  40. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 239.
  41. ^ Embree & Gluck 1997 , tr. 385.
  42. ^ Adshead 2004 , tr. 90?91.
  43. ^ Rossabi 1988 , tr. 80.
  44. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 235.
  45. ^ a b Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 236.
  46. ^ a b Needham 1986a , tr. 139.
  47. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 240.
  48. ^ Rossabi 1988 , tr. 55?56.
  49. ^ Rossabi 1988 , tr. 49.
  50. ^ Rossabi 1988 , tr. 50?51.
  51. ^ Rossabi 1988 , tr. 56.
  52. ^ a b Rossabi 1988 , tr. 82.
  53. ^ Rossabi 1988 , tr. 88.
  54. ^ Rossabi 1988 , tr. 94.
  55. ^ Rossabi 1988 , tr. 90.
  56. ^ Asia for Educators .
  57. ^ a b c d e Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 167.
  58. ^ Fairbank & Goldman 2006 , tr. 89.
  59. ^ Needham 1986d , tr. 35.
  60. ^ Needham 1986d , tr. 36.
  61. ^ Ebrey 1999 , tr. 155.
  62. ^ a b Ebrey 1999 , tr. 158.
  63. ^ Wakefield 1998 , tr. 14.
  64. ^ Li 2001 , tr. 160?62.
  65. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 171.
  66. ^ a b Sivin 1995 , tr. 1.
  67. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 172.
  68. ^ Sen 2003 , tr. 13.
  69. ^ Gernet 1962 , tr. 82?83.
  70. ^ a b Needham 1986d , tr. 465.
  71. ^ Gernet 1962 , tr. 222?225.
  72. ^ West 1997 , tr. 69?70.
  73. ^ Gernet 1962 , tr. 223.
  74. ^ Rossabi 1988 , tr. 162.
  75. ^ West 1997 , tr. 76.
  76. ^ Ebrey 1999 , tr. 145?146.
  77. ^ a b c d Ebrey 1999 , tr. 147.
  78. ^ a b c Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 162.
  79. ^ a b Hartwell 1982 , tr. 417?418.
  80. ^ a b Hymes 1986 , tr. 35?36.
  81. ^ a b c d Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 159.
  82. ^ Hartwell 1982 , tr. 405?413.
  83. ^ Hartwell 1982 , tr. 416?420.
  84. ^ a b c Fairbank & Goldman 2006 , tr. 106.
  85. ^ Fairbank & Goldman 2006 , tr. 101?106.
  86. ^ Yuan 1994 , tr. 196?199.
  87. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 162?163.
  88. ^ a b c Ebrey 1999 , tr. 148.
  89. ^ Fairbank & Goldman 2006 , tr. 104.
  90. ^ Gernet 1962 , tr. 92?93.
  91. ^ Gernet 1962 , tr. 60?61, 68?69.
  92. ^ a b c Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 161.
  93. ^ McKnight 1992 , tr. 155?157.
  94. ^ a b c Gernet 1962 , tr. 107.
  95. ^ Sivin 1995 , tr. 30?31.
  96. ^ Sivin 1995 , tr. 30?31, footnote 27.
  97. ^ Gernet 1962 , tr. 170.
  98. ^ Sung 1981 , tr. 12, 72.
  99. ^ Bai 2002 , tr. 239.
  100. ^ Bai 2002 , tr. 250.
  101. ^ Bai 2002 , tr. 254.
  102. ^ Graff & Higham 2002 , tr. 25?26.
  103. ^ Lorge 2005 , tr. 43.
  104. ^ Lorge 2005 , tr. 45.
  105. ^ a b c Peers 2006 , tr. 130.
  106. ^ Peers 2006 , tr. 130?131.
  107. ^ Peers 2006 , tr. 131.
  108. ^ Cao 2011 , tr. 81-82.
  109. ^ Peers 2006 , tr. 129.
  110. ^ Graff & Higham 2002 , tr. 87.
  111. ^ a b Graff & Higham 2002 , tr. 86?87.
  112. ^ Needham 1986d , tr. 422.
  113. ^ a b Schafer 1957 , tr. 291.
  114. ^ Needham 1986e , tr. 19.
  115. ^ Needham 1986e , tr. 119.
  116. ^ Needham 1986e , tr. 122?124.
  117. ^ Needham 1986e , tr. 82?84.
  118. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 81?83.
  119. ^ Hargett 1985 , tr. 74?76.
  120. ^ Bol 2001 , tr. 44.
  121. ^ Ebrey 1999 , tr. 151.
  122. ^ a b Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 168.
  123. ^ Wright 1959 , tr. 93.
  124. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 169.
  125. ^ Wright 1959 , tr. 88?89.
  126. ^ Gernet 1962 , tr. 215.
  127. ^ Gernet 1962 , tr. 127?30.
  128. ^ Gernet 1962 , tr. 129.
  129. ^ a b Gernet 1962 , tr. 134?137.
  130. ^ Yen-Mah 2008 , tr. 102.
  131. ^ a b Rossabi 1988 , tr. 78.
  132. ^ West 1997 , tr. 73.
  133. ^ Gernet 1962 , tr. 135?136.
  134. ^ West 1997 , tr. 86.
  135. ^ a b Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 157.
  136. ^ a b Needham 1986c , tr. 23.
  137. ^ Gernet 1962 , tr. 88, 94.
  138. ^ Wagner 2001 , tr. 178?179, 181?183.
  139. ^ a b Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 158.
  140. ^ Embree & Gluck 1997 , tr. 339.
  141. ^ a b Needham 1986e , tr. 48.
  142. ^ BBC News 2007 .
  143. ^ Golas 1980 .
  144. ^ Needham 1986e , tr. 80.
  145. ^ Needham 1986e , tr. 82.
  146. ^ Needham 1986e , tr. 220?221.
  147. ^ Needham 1986e , tr. 192.
  148. ^ Rossabi 1988 , tr. 79.
  149. ^ Needham 1986e , tr. 117.
  150. ^ Needham 1986e , tr. 173?174.
  151. ^ Needham 1986e , tr. 174?175.
  152. ^ Needham 1986c , tr. 283.
  153. ^ Needham 1986c , tr. 281?282.
  154. ^ Needham 1986c , tr. 283?284.
  155. ^ Needham 1986c , tr. 291.
  156. ^ Needham 1986c , tr. 287.
  157. ^ Needham 1986a , tr. 136.
  158. ^ Needham 1986c , tr. 446.
  159. ^ Mohn 2003 , tr. 1.
  160. ^ Embree & Gluck 1997 , tr. 843.
  161. ^ Chan, Clancey & Loy 2002 , tr. 15.
  162. ^ Needham 1986b , tr. 614.
  163. ^ Sivin 1995 , tr. 23?24.
  164. ^ Needham 1986c , tr. 98.
  165. ^ a b Sivin 1995 , tr. 17.
  166. ^ Needham 1986c , tr. 445.
  167. ^ Needham 1986c , tr. 448.
  168. ^ Needham 1986c , tr. 165, 445.
  169. ^ a b Needham 1986d , tr. 569.
  170. ^ a b Needham 1986b , tr. 208.
  171. ^ Rufus & Hsing 1947 , tr. 279.
  172. ^ Needham 1986b , tr. 278, 280, 428.
  173. ^ Needham 1986b , tr. 134?137.
  174. ^ Needham 1986b , tr. 46, 59?60, 104.
  175. ^ Needham 1986b , tr. 43.
  176. ^ Needham 1986b , tr. 62?63.
  177. ^ Hsu 1993 , tr. 90?93.
  178. ^ Hsu 1993 , tr. 96?97.
  179. ^ Needham 1986b , tr. 538?540.
  180. ^ a b Sivin 1995 , tr. 22.
  181. ^ Temple 1986 , tr. 179.
  182. ^ Needham 1986b , tr. 547?549, Plate LXXXI.
  183. ^ Needham 1986b , tr. 549, Plate LXXXII.
  184. ^ Hargett 1996 , tr. 406, 409?412.
  185. ^ Sivin 1995b , tr. 32.
  186. ^ Needham 1986e , tr. 201?203.
  187. ^ a b Sivin 1995 , tr. 27.
  188. ^ Needham 1986c , tr. 33.
  189. ^ Ebrey, Walthall & Palais 2006 , tr. 159?160.
  190. ^ Needham 1986e , tr. 206?208, 217.
  191. ^ Needham 1986e , tr. 212?213.
  192. ^ Brook 1998 , tr. xxi.
  193. ^ Needham 1986e , tr. 215?216.
  194. ^ Needham 1986d , tr. 350?351.
  195. ^ Needham 1986d , tr. 463.
  196. ^ Needham 1986d , tr. 660.
  197. ^ a b c d Graff & Higham 2002 , tr. 86.
  198. ^ Needham 1986d , tr. 141.
  199. ^ Needham 1986d , tr. 82?84.
  200. ^ Guo 1998 , tr. 4?6.
  201. ^ Needham 1986d , tr. 85.
  202. ^ Guo 1998 , tr. 5.
  203. ^ Needham 1986d , tr. 96?100, 108?109.
  204. ^ Guo 1998 , tr. 1?6.
  205. ^ Needham 1986d , tr. 151?153.
  206. ^ Needham 1986d , tr. 84.
  207. ^ Needham 1986d , tr. 153.
  208. ^ a b Needham 1986d , tr. 115.
  209. ^ a b c d e Fraser & Haber 1986 , tr. 227.
  210. ^ Fairbank & Goldman 2006 , tr. 33.
  211. ^ Hansen 2000 , tr. 142.
  212. ^ a b Rudolph 1963 , tr. 170.
  213. ^ Rudolph 1963 , tr. 172.
  214. ^ Rudolph 1963 , tr. 170?171.
  215. ^ a b Rudolph 1963 , tr. 171.

Th? m?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ?c them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th? vi?n tai nguyen ngo?i v?n v?
Nha T?ng

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ti?n nhi?m
Ng? đ?i Th?p qu?c 		Tri?u đ?i Trung Qu?c
960?1279 		K? nhi?m
Nha Nguyen

Bài viết chọn lọc " Nha T?ng " la m?t bai vi?t ch?n l?c c?a Wikipedia ti?ng Vi?t.
M?i b?n xem phien b?n đa đ??c binh ch?n vao ngay 25 thang 4 n?m 2021 va so sanh s? khac bi?t v?i phien b?n hi?n t?i.
L?y t? “ https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nha_T?ng&oldid=71263457#L?ch_s?_Nam_T?ng ”