Henri x? Bourbon
(
ti?ng Phap
:
Henri de Bourbon
;
13 thang 12
n?m
1553
?
14 thang 5
n?m
1610
), c?ng g?i la
Henri IV c?a Phap
(
ti?ng Phap
:
Henri IV de France
) ho?c
Enrique III c?a Navarra
(
ti?ng Tay Ban Nha
:
Enrique III de Navarra
), la Vua n??c Phap t? n?m
1589
đ?n 1610, t?ng la Vua V??ng qu?c Navarra (Henri III) t? n?m
1572
đ?n 1610. Henri IV la quan v??ng đ?u tien c?a dong
Bourbon
thu?c
V??ng t?c Capet
c?a
V??ng qu?c Phap
. M? c?a ong la
Juana III c?a Navarra
, cha la
Antoine de Bourbon
, Cong t??c x?
Vendome
.
La m?t tin h?u
Khang Cach
(
Huguenot
), Henri tham gia cu?c
Chi?n tranh Ton giao
tr??c khi đ?ng quang lam vua n??c Phap n?m 1589. N?m
1598
, Henri ban
ch? d? Nantes
b?o đ?m quy?n t? do ton giao cho ng??i Khang Cach, nh? đo ma k?t thuc cu?c n?i chi?n. đ? đ??c ngai bau va s? ?ng h? c?a dan Phap, Henri ch?p nh?n c?i đ?o t? Khang Cach (theo
th?n h?c Calvin
) sang
Cong giao
v?i cau noi tr? danh "'Paris vaut bien une messe'" (Paris x?ng đang cho m?t l? Misa). La m?t trong nh?ng quan v??ng đ??c long dan nh?t, Henri luon quan tam đ?n phuc l?i c?a th?n dan, va kien đ?nh v?i l?p tr??ng bao dung ton giao, m?t quan đi?m khac th??ng vao th?i ?y. Henri m?t ngay
14 thang 5
n?m
1610
, nha vua b?
Francois Ravaillac
, m?t ng??i Cong giao cu?ng tin, am sat.
Henri con co bi?t danh
Henri đ?i đ?
(
Henri le Grand
), ? Phap, ng??i ta con g?i ong la
le bon roi Henri
(Vua Henri Nhan ai), ho?c
le Vert galant
(Ong Xanh hao hi?p).
Henri IV la con trai c?a Antoine de Bourbon, Cong t??c x? Vendome va Juana III c?a Navarra. Henri chao đ?i t?i
lau đai Pau
, thu?c t?nh
Pyrenees-Atlantiques
, đong nam n??c Phap (tr??c đay la t?nh
Bearn
). Khi vua n??c Phap la
Henri III
qua đ?i ma khong co con n?i doi, ngai bau đ??c truy?n cho Henri IV, theo
lu?t Salic
, nguyen t?c truy?n ngoi cho h?u du? nam gi?i l?n tu?i nh?t thu?c dong h? Capet. Tuy nhien, tan v??ng b? bu?c ph?i tranh đ?u m?t th?i gian tr??c khi đ??c ng??i Cong giao (đa s? ch?ng đ?c tin Khang Cach) cong nh?n la quan v??ng chinh th?c c?a n??c Phap.
M?c du ch?u l? r?a t?i (
bap tem
) theo nghi th?c
Cong giao La Ma
, Henri đ??c m? giao d??ng trong
đ?c tin
Khang Cach; Juana III cong b?
Th?n h?c Calvin
la qu?c giao c?a
V??ng qu?c Navarra
. T? luc con nien thi?u, Henri đa gia nh?p l?c l??ng Huguenot tham gia
Chi?n tranh Ton giao Phap
. Ngay
9 thang 6
n?m
1572
, khi Jeanne t? th?, c?u tr? thanh Vua Henri III c?a Navarre.
Ngay
18 thang 8
n?m 1572, Henri k?t hon v?i
Marguerite c?a Phap
, em gai c?a
vua Charles IX
. Nhi?u ng??i tin r?ng cu?c hon nhan nay la k?t qu? c?a m?t n? l?c hoa gi?i h?u co th? mang hoa binh đ?n cho đ?t n??c. Tuy nhien, m?t s? ng??i Cong giao (trong đo co
Caterina de' Medici
, m? c?a co dau) bi m?t ho?ch đ?nh m?t v? tan sat ng??i Khang Cach khi h? t? h?p v?
Paris
đ? d? hon l?. Trong v?
th?m sat Ngay l? Thanh Barthelemy
, ngay
24 thang 8
, co vai ngan ng??i Khang Cach thi?t m?ng t?i Paris, va them vai ngan ng??i khac b? sat h?i ? vung que. Nh? gi? v? đ?ng y c?i đ?o ma Henri thoat ch?t, b? c?m tu, nh?ng tr?n thoat vao đ?u n?m
1576
; ngay
5 thang 2
cung n?m, t?i
Tours
Henri bac b? đ?c tin Cong giao va tai gia nh?p l?c l??ng Khang Cach.
N?m
1584
, khi
Francois, Cong t??c x? Alencon
, em trai va la ng??i k? v? nha vua Cong giao
Henri III
(n?m
1574
, Henri III k? v? Charles IX) qua đ?i, Henri Navarre tr? thanh ng??i chinh th?c k? th?a ngai bau n??c Phap. B?i vi Henri la h?u du? c?a
Vua Louis IX
, Henri III bu?c ph?i th?a nh?n Henri la ng??i k? v? h?p phap. Lu?t Salic khong cong nhan quy?n th?a k? c?a ch? em gai nha vua, c?ng nh? m?i ph? n? khac trong hoang t?c. Song, do Henri Navarre thu?c phe Huguenot, nhan t? kh?i phat
Chi?n tranh ba Henri
, m?t ph?n trong Chi?n tranh Ton giao Phap. Henri th? ba, Cong t??c Henri nha Guise, đ?y m?nh cu?c tr?n ap ng??i Huguenot va tri?t đ? ?ng h? phe Cong giao, gay ra m?t lo?t cac chi?n d?ch t?n cong va chi?n d?ch ph?n cong ma cao đi?m la tr?n Coutras. Thang 12 n?m
1588
, Henri III cho am sat Henri nha Guise va ng??i em,
H?ng y
Louis de Guise
, khi?n tinh hinh tr? nen c?ng th?ng, k?t cu?c la Henri III thi?t m?ng b?i tay m?t tu s? cu?ng tin trong m?t v? am sat.
Gabrielle d'Estrees
Khi Henri III b?ng ha n?m 1589, Henri Navarre tr? thanh vua n??c Phap. Nh?ng
Lien minh Cong giao
, v?i h? tr? t? ben ngoai, đ?c bi?t la
Tay Ban Nha
, t?p h?p l?c l??ng đ? m?nh đ? bu?c ong ph?i ch?y xu?ng ph??ng nam, t?i đay Henri kh?i quan chi?m l?i v??ng qu?c v?i s? tr? giup t?
Elizabeth I c?a Anh
. Lien minh Cong giao ton H?ng y
Charles de Bourbon
lam vua Charles X, nh?ng tr??c đo (thang 12 n?m 1588) Charles đa b? Henri b?t giam. Henri th?ng tr?n t?i
Ivry
va
Arques
, nh?ng khong chi?m đ??c Paris.
N?m
1590
, sau khi Charles qua đ?i, Lien minh Cong giao tr? nen b?t hoa. M?t s? ?ng h? cac ?ng vien thu?c nha Guise, trong đo co
Infanta Isabel
, con gai Vua
Felipe II c?a Tay Ban Nha
, m? c?a Isabel la tr??ng n? c?a Henri II c?a Phap. đi?u nay gay t?n h?i cho uy tin c?a Lien minh vi b? xem la m?t cong c? c?a ngo?i bang.
Theo l?i khuyen c?a ng??i tinh chung th?y
Gabrielle d'Estrees
, ngay
25 thang 7
n?m
1593
, Henri tuyen b? "Paris vaut bien une messe" (Paris x?ng đang cho m?t l? Misa) va quy?t đ?nh c?i đ?o, gay b?t binh cho phe Huguenot va đ?ng minh c? c?a ong, N? hoang Elizabeth I. Tuy nhien, vi?c gia nh?p
Giao h?i Cong giao
b?o đ?m cho Henri long trung thanh c?a đa s? th?n dan. Sau đo, l? đ?ng quang đ??c t? ch?c t?i
nha th? đ?c Ba Chartres
vao ngay
27 thang 2
n?m
1594
. N?m
1598
, nha vua ra
Ch? d? Nantes
, ban cho ng??i Huguenot m?t s? quy?n t? do h?n ch?.
Cu?c hon nhan đ?u tien khong mang đ?n cho Henri con cai l?n h?nh phuc. Hai ng??i ly than, t? thang 8 n?m 1589, Marguerite c?a Phap s?ng trong lau đai Usson ?
Auvergne
. Sau khi len ngoi, khi cac c? v?n yeu c?u nha vua ch?n ng??i n?i doi, Henri mu?n h?y b? hon ??c va c??i Gabrielle d'Estrees, luc ?y đa co ba con v?i Henri, nh?ng b? ph?n đ?i d? d?i. V?n đ? đ??c gi?i quy?t ?n th?a khi Gabrielle d'Estrees đ?t ng?t t? tr?n vao thang 4 n?m
1599
khi sinh non ng??i con th? t?. N?m 1599, hon ??c v?i Marguerite b? h?y b?, Henri k?t hon v?i
Maria de' Medici
n?m
1600
.
Henri IV la m?t nha lanh đ?o can đ?m va co t?m nhin. Thay vi m? cac cu?c chi?n t?n kem ch?ng l?i cac nha quy t?c đ?i ngh?ch, Henri ch?n cach tr? ti?n đ? thu ph?c h?. La quan v??ng, Henri theo đu?i nh?ng chinh sach va th?c thi cac đ? an co m?c tieu nang cao m?c s?ng cho ng??i dan, nh? đo ong đ??c xem la m?t trong nh?ng nha cai tr? đ??c long dan nh?t.
M?t tuyen b? đ??c cho la c?a nha vua:
| “
|
Si Dieu me prete vie, je ferai qu'il n'y aura point de laboureur en mon royaume qui n'ait les moyens d'avoir le dimanche une poule dans son pot!
(Theo y Chua, m?i ng??i lao đ?ng trong v??ng qu?c c?a tr?m it nh?t c?ng co đ??c m?t con ga trong n?i vao m?i Ch? nh?t!)
|
”
|
Cau noi nay th? hi?n th?i k? thai binh va t??ng đ?i th?nh v??ng ma Henri đa đem đ?n cho n??c Phap, sau nh?ng th?p k? chi?n tranh, c?ng nh? th? hi?n s? hi?u bi?t c?a nha vua v? hoan c?nh c?a gi?i lao đ?ng va nong dan Phap. Ch?a h? co m?t quan v??ng nao c?a n??c Phap ch?u quan tam xem ng??i nong dan co n?i m?t con ga đ? dung b?a vao m?i ch? nh?t, ho?c bi?t đ?n ganh n?ng s?u thu? o?n vai ng??i dan, cho đ?n khi bung n? cu?c
Cach m?ng Phap
. Sau nh?ng th? h? vua chua nha
Valois
đ?m minh trong cu?c s?ng xa hoa phong tung, khi?n ng??i dan Phap tr? nen thi?u đoi vi ph?i tr? gia cho nh?ng m?u mo tranh quy?n đo?t l?i, va cho cac lo?i chi tieu hoang phi c?a hoang t?c, thi nh?ng đ?c tinh nay c?a Navarre đa khi?n nha vua đ??c th?n dan h?t long m?n yeu.
Henri IV, B?o tang Toulouse
Tinh chinh tr?c, long d?ng c?m, va nh?ng chi?n tich c?a Henri la hinh ?nh đ?i c?c v?i tinh tr?ng b?c nh??c, suy ki?t vi b?nh t?t c?a cac quan v??ng sau cung thu?c nha Valois, nh?t la khi Henri tuyen b? s? "ng?i tren l?ng ng?a, v? khi trong tay" (
on a le bras arme et le cul sur la selle
) ma cai tr? đ?t n??c.
Trong tri?u chinh, Henri IV đ?t long tin vao
Maximilien de Bethune
, Cong t??c c?a
Sully
(
1560
-
1641
), m?t c?n th?n trung thanh v?i nha vua trong n? l?c quy ho?ch n?n tai chinh qu?c gia, phat tri?n nong nghi?p, thoat n??c cac vung đ?m l?y đ? bi?n thanh đ?t canh tac, xay d?ng cac ti?n ich cong, ti?n hanh cac đ? an giao d?c nh? thi?t l?p College Royal Louis-Le-Grand ?
La Fleche
, nay la
Tr??ng Thi?u sinh quan qu?c gia
. Nha vua va Sully ban hanh chinh sach b?o v? r?ng, xay d?ng m?t h? th?ng xa l? co tr?ng cay hai ben đ??ng, c?ng nh? xay c?u va phat tri?n kenh đao. Nha vua đa cho xay d?ng m?t kenh đao dai 1.200 m trong cong vien
lau đai Fontainebleau
, va cho tr?ng thong, du va cac lo?i cay ?n trai ? đo.
Henri b?t tay tai thi?t Paris x?ng t?m m?t đ?i đo th?, cho xay d?ng ti?p
Pont Neuf
n?i hai b?
song Seine
. Nha vua cho xay qu?ng tr??ng Hoang gia (ngay nay la
qu?ng tr??ng Vosgues
), va xay d?ng them
Grande Galerie
cho
cung đi?n Louvre
. V?i chi?u dai 400 m va 35 m chi?u ngang d?c theo b? song Seine, đay cong trinh ki?n truc dai nh?t th? gi?i vao th?i ?y. Vua Henri IV c?ng la nha b?o tr? ngh? thu?t cho t?t c? t?ng l?p dan chung, nha vua cho m?i hang tr?m ngh? s? va ngh? nhan đ?n s?ng va lam vi?c t?i cac t?ng th?p trong toa nha. Truy?n th?ng nay đ??c ti?p n?i trong hai tr?m n?m k? ti?p, tr??c khi b? ch?m d?t d??i tri?u
Hoang đ? Napoleon I
. T? đo, ngh? thu?t va ki?n truc trong th?i k? nha vua tr? vi đ??c m?nh danh phong cach Henri IV.
T?m nhin c?a Henri IV khong ch? gi?i h?n trong lanh th? n??c Phap, nha vua tai tr? cac cu?c tham hi?m c?a
Pierre Dugua
,
Sieur de Monts
va
Samuel de Champlain
đ?n
B?c M?
, c?ng nh? ch?ng ki?n n??c Phap tuyen b? ch? quy?n tren
Canada
.
Henri IV b? am sat
14 thang 5
n?m
1610
Tuy Henri la m?t v? quan v??ng nhan ai, giau long tr?c ?n, hom h?nh va đ??c th?n dan yeu m?n, nh?ng ong c?ng la m?c tieu c?a nhi?u v? m?u sat (ch?ng h?n nh? c?a Pierre Barriere va Jean Chatel). Tr??c đo,ong c?ng đa thoat ch?t nhi?u l?n trong khi Thai h?u Catherine c? m?u h?i ong nh?ng ong đ?u thoat m?t cach th?n ki. Ngay
14 thang 5
n?m
1610
, t?i Paris, Vua Henri IV b? m?u h?i b?i
Francois Ravaillac
, m?t ng??i Cong giao cu?ng tin. Ravaillac đam nha vua đ?n ch?t khi ong đang ng?i tren xe. Henri đ??c an tang t?i
Basilique de Saint-Denis
. Hoang h?u Marie de Medicis, tr? thanh nhi?p chinh cho con trai chin tu?i c?a ba,
Louis XIII
, cho đ?n n?m
1617
.
V?i vi?c ong ch?m d?t cu?c chi?n tranh ton giao thi
ch? đ? quan ch?
Phap c?n đ?i đa đ??c thi?t l?p.
[1]
Tri?u đ?i Henri IV co ?nh h??ng lau dai tren nhi?u th? h? ng??i Phap. N?m
1614
, ng??i ta đuc t??ng đ? t??ng ni?m Henri, b?c t??ng đ??c đ?t t?i Pont Neuf ? Paris. Vao
th? k? 18
, đ?i v?n hao
Voltaire
ca ng?i cong đ?c c?a ong trong b?n
anh hung ca
Henriade
.
[1]
M?c du t??ng Henri IV ? cung chung s? ph?n v?i t?t c? cac t??ng vua chua Phap ? b? pha h?y trong cu?c
Cach m?ng Phap
, đo la b?c t??ng đ?u tien đ??c lam l?i, vao n?m
1818
, v?n con t?i Pont Neuf cho đ?n ngay nay.
Trong th?i k? ph?c h?i v??ng quy?n d??i tri?u Bourbon, xu?t hi?n tinh tr?ng
sung bai ca nhan
danh cho Henri. Nha Bourbon, vi mu?n lam gi?m nh? giai đo?n phan hoa d??i th?i tr? vi c?a
Louis XV
va
Louis XVI
, đa t?p trung vao nh?ng n?m thai hoa d??i quy?n cai tr? c?a v? quan v??ng giau long nhan ai Henri IV. Ca khuc "Vive Henri IV" (
đ?c Vua Henri IV muon n?m
) tr? nen qu?c ca khong chinh th?c c?a n??c Phap trong th?i k? nay, du nha vua đa qua đ?i t? lau.
Khi Cong chua
Maria Carolina
h? sinh m?t con trai đ? n?i ngoi n??c Phap, b?y thang sau khi ch?ng ba,
Charles Ferdinand
, Cong t??c
Berry
, b? am sat b?i m?t ng??i theo ch? tr??ng c?ng hoa cu?ng tin, đ?a be (t?c
Henri c?a Artois
)đ??c đ?t ten Henri v?i g?i y v? t? ph? Henri IV. C?u be ch?u l? r?a t?i theo nghi th?c Navarre, v?i m?t mu?ng vang
Jurancon
va m?t it t?i, theo cach Henri IV t?ng lam khi đ??c r?a t?i t?i
Pau
, m?c du t?p quan nay đa b? nha Bourbon c?m đoan. C?u be nay v? sau tr? thanh
Henri V c?a Phap
, v? vua Phap tren danh ngh?a đa ? ngoi đ??c 5 ngay sau cu?c
Cach m?ng thang 7
l?t đ? vua
Charles X
.
T??ng Henri IV t?i
Pont Neuf
Ngay
18 thang 8
n?m
1572
, Henri k?t hon v?i
Marguerite c?a Phap
, n?m
1599
h?y hon ??c, hai ng??i khong co con.
Ngay
17 thang 12
n?m
1600
, Henri k?t hon v?i
Marie de Medicis
. H? co sau ng??i con:
| Ten
|
Sinh
|
M?t
|
Ghi chu
|
| Louis XIII, Vua Phap
|
27 thang 9
n?m
1601
|
14 thang 5
n?m
1643
|
K?t hon v?i
Ana c?a Tay Ban Nha
(1601 - 1666) n?m 1615. Co con.
|
| Elizabeth, Hoang h?u Tay Ban Nha
|
22 thang 11
n?m
1602
|
6 thang 10
n?m
1644
|
K?t hon v?i
Felipe IV, Vua Tay Ban Nha
(1605 - 1665) n?m 1615. Co con.
|
| Christine Marie, N? Cong t??c c?a Savoy
|
12 thang 2
n?m
1606
|
27 thang 12
n?m
1663
|
K?t hon v?i
Victor Amadeus I, Cong t??c c?a Savoy
(1587 - 1637) n?m 1619. Co con.
|
| Nicholas Henri, Cong t??c c?a Orleans
|
16 thang 4
n?m
1607
|
17 thang 11
n?m
1611
|
Ch?t tr?. Khong con.
|
| Gaston, Cong t??c c?a Orleans
|
25 thang 4
n?m
1608
|
2 thang 2
n?m
1660
|
K?t hon v?i (1)
Marie de Bourbon, N? Cong t??c c?a Montpensier
(1605 - 1627) n?m 1626. Co con.
K?t hon v?i (2) Margaret x? Lorraine (1615 - 1672) n?m 1632. Co con.
|
| Henriette Marie, V??ng h?u Anh
|
25 thang 11
n?m
1609
|
10 thang 9
n?m
1669
|
K?t hon v?i
Charles I, Vua Anh
(1600 - 1649) n?m 1625. Co con.
|
Ng??i ta tin la Henri IV co it nh?t m??i m?t ng??i con ngo?i hon
[2]
.
V?i Gabrielle d'Estree:
V?i
Catherine Henriette de Balzac d'Entragues
, N? H?u t??c c?a Verneuil:
| Ten
|
Sinh
|
đ??c th?a nh?n
|
M?t
|
Ghi chu
|
| Gaston Henri, Cong t??c c?a Verneuil
|
1601
|
1603
|
1682
|
K?t hon v?i Charlotte Seguier, con gai c?a
Pierre Seguier
, Cong t??c Villemor.
|
| Gabrielle Angelique, con g?i la Mademoiselle de Verneuil
|
1603
|
|
1627
|
K?t hon v?i Bernard de Nogaret de Foix, Cong t??c c?a La Valette va Epernon.
|
V?i Jacqueline de Bueil, N? Ba t??c c?a Moret (1580-1651):
| Ten
|
Sinh
|
đ??c th?a nh?n
|
M?t
|
Ghi chu
|
| Antoine, Ba t??c c?a Moret
|
1607
|
1608
|
1632
|
Tu vi?n tr??ng
St. Etienne
|
V?i Charlotte des Essarts, N? Ba t??c c?a Romorantin:
| Ten
|
Sinh
|
đ??c th?a nh?n
|
M?t
|
Ghi chu
|
| Jeanne Baptiste
|
1608
|
1608
|
1670
|
N? tu vi?n tr??ng
Fontevrault
.
|
| Marie Henriette
|
1609
|
|
1629
|
N? tu vi?n tr??ng
Chelles
.
|
T? tien c?a Henri IV c?a Phap
[3]
- Baumgartner, Frederic J.
France vao th? k? XVI.
Luan đon: Macmillan, 1995.
ISBN 0-333-62088-7
.
- Briggs, Robin.
N??c Phap th?i c?n đ?i, 1560?1715.
Oxford: Nha xu?t b?n đ?i h?c Oxford, 1977.
ISBN 0-19-289040-9
.
- Buisseret, David.
Henry IV: Vua c?a Phap.
New York: Routledge, 1990.
ISBN 0-04-445635-2
).
- Cameron, Keith, bien t?p.
T? Valois đ?n Bourbon: V??ng tri?u, Nha n??c & Xa h?i ? n??c Phap th?i k? c?n đ?i.
Exeter: đ?i h?c Exeter, 1989.
ISBN 0-85989-310-3
.
- Finley-Croswhite, S. Annette.
Henry IV va cac th? tr?n: Theo đu?i quy?n h?p phap trong xa h?i đo th? Phap, 1589?1610.
Cambridge: Nha xu?t b?n đ?i h?c Cambridge, 1999.
ISBN 0-521-62017-1
.
- Frieda, Leonie.
Catherine de Medici.
Luan đon: Phoenix, 2005.
ISBN 0173820390
.
- Greengrass, Mark.
N??c Phap trong th?i đ?i Henri IV: Cu?c đ?u tranh cho s? ?n đ?nh.
Luan đon: Longman, 1984.
ISBN 0-582-49251-3
).
- Holt, Mack P.
Cu?c chi?n ton giao ? Phap, 1562?1629.
Cambridge: Nha xu?t b?n đ?i h?c Cambridge, 2005.
ISBN 0-521-54750-4
.
- Ng??i h?u, RJ
Catherine de 'Medici.
London va New York: Longman, 1998.
ISBN 0-582-08241-2
.
- Knecht, RJ
Cac cu?c chi?n tranh ton giao ? Phap, 1562?1598.
Oxford: Osprey, 2002.
ISBN 1-84176-395-0
.
- Knecht, RJ
S? tr?i d?y va s?p đ? c?a n??c Phap th?i Ph?c h?ng, 1483-1610.
Oxford: Blackwell, 2001.
ISBN 0-631-22729-6
.
- Lockyer, Roger.
Habsburg va Bourbon Chau Au, 1470?1720.
Harlow, V??ng qu?c Anh: Longman, 1974. 0582350298.
- C?m ?n, A. Lloyd.
Louis XIII, đ?ng Cong chinh.
Berkeley: Nha xu?t b?n đ?i h?c California, 1991.
ISBN 0-520-07546-3
.
- Anh h?, Roland
.
V? am sat Henry IV: V?n đ? ch? đ? b?o chua va s? c?ng c? ch? đ? quan ch? tuy?t đ?i c?a Phap vao đ?u th? k? th? m??i b?y.
New York: Scribner, 1973.
ISBN 0-684-13357-1
.
- Pettegree, Andrew.
Chau Au vao th? k? XVI.
Oxford: Blackwell, 2002.
ISBN 0-631-20704-X
.
- Ritter, Gerhard
.
Frederick đ?i đ?: m?t h? s? l?ch s?
Nha xu?t b?n đ?i h?c California, 1975.
- Salmon, JHM
Society in Crisis: France in the Six Century.
Luan đon: Ernest Benn, 1975.
ISBN 0-510-26351-8
.
- Sutherland, NM
Henry IV c?a Phap va Chinh tr? v? Ton giao, 1572?1596.
2 von. Bristol: Ngan hang Elm, 2002.
ISBN 1-84150-846-2
.
- Sutherland, NM
V? th?m sat St Bartholomew va Xung đ?t Chau Au, 1559?1572.
Luan đon: Macmillan, 1973. ISBN 333136292.
- Sutherland, NM Cac
hoang t?, Chinh tr? va Ton giao, 1547?1589.
Luan đon: Nha xu?t b?n Hambledon, 1984.
ISBN 0-907628-44-3
.