한국   대만   중국   일본 
Usmon III - Vikipediya Kontent qismiga o?tish

Usmon III

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Usmon III
????? ????
Usmonlilar imperiyasi podshohi, xalifasi, ikki muqaddas masjid xodimi
Hukmronligining boshlanishi: 1754-yil 13-dekabrdan
Hukmronligining tugashi: 1757-yil 30-oktyabrgacha
O?tmishdosh: Mahmud I
Voris: Mustafo III
Tug?ilgan sanasi: 2-yanvar 1699-yil
Tug?ilgan joyi: Adirna , Usmonlilar imperiyasi
Vafot sanasi: 30-oktyabr 1757-yil ( 1757-10-30 )
(58 yoshda)
Vafot joyi: Istanbul , Usmonlilar imperiyasi

Usmon III ( 1699-yil 2-yanvar , Adirna  ? 1757-yil 30-oktyabr , Istanbul ) ? Usmoniylar imperiyasining yigirma beshinchi sultoni , 1754-yildan 1757-yilgacha hukmronlik qilgan [1] .

Sulton Mustafo va Shahsuvar Sultonning o?g?li Usmon, akasi Mahmuddan keyin taxtga o?tirdi. Usmon 50 yildan ortiq shahzoda maqomida bo?lgan va 55 yoshida taxtga o?tirdi. Usmoniylar imperiyasi tarixida eng uzoq vaqt shahzoda maqomida qolgan shaxs hisoblanadi. Umrining katta qismi saroy qafasida o?tdi. Uning taxtga o?tirishdan oldingi hayoti haqida manbalarda ma?lumotlar juda kam [?] .

Usmon III hissiyotga beriluvchan va qat?iyatsiz odam hisoblangan [?] . Bu sulton davrida yetti marta bosh vazir almashtirildi. Bu chora, ehtimol, avvalgi sulton davrida sodir bo?lgan bosh vazir lavozimning nufuzini kamaytirishga qaratilgan bo?lishi mumkin. Bu sohadagi muhim voqea 1756-yilda Koja Mehmed Rag?ip Poshoning bosh vazirlikka tayinlanishi edi. Rag?ip Posho olti yil bu lavozimda ishlagan va Usmoniylar davlatining eng mashhur bosh vazirlaridan biriga aylangan [?] .

Usmon III hukmronligi Mahmud I davrida Belgrad tinchlik kelishuvining yakunlanishi bilan boshlangan tinchlik davriga to?g?ri keldi. Harbiy sohada Sulton faqat mamlakatning chegara viloyatlarida bir qator qo?zg?olonlardan xavotirda edi, ammo ular osongina bostirildi [?] . Usmonning uch yillik hukmronligida ikkita eng muhim voqeasi Istanbul shahri Halic tumanining muzlashi va Istanbulning uchdan ikki qismini vayron qilgan bir qator yong?inlar edi [?] . Sulton ayollar kiyinishiga cheklovlar kiritdi va uning ijrosini qat?iyat bilan amalga oshirdi, bu esa poytaxt aholisining noroziligiga sabab bo?ldi [?] .

Usmon III hukmronligi davrida Nuruosmaniye masjidining 1756-yilda qurib bitkazilgani muhim voqea bo?ldi. Chibalidagi yong?indan keyin Usmon katta qurilish dasturini amalga oshirishni buyurdi, buning natijasida Axirkapi mayoqchasi, Nuruosmaniye masjididagi favvora, Topkapi saroyidagi Usmon III ko?shki va boshqa ko?plab inshootlar qurildi [?] .

Usmon III bir necha xotinli bo?lishiga qaramay, o?zidan keyin avlod qoldirmagan. Uning o?rnini amakivachchasi Mustafo III egalladi [?]

Biografiya [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Shahzoda [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Sulton Mustafo II , Usmonning otasi

Usmon Adirna saroyida tug?ilgan. Onasi Shahsuvar Sulton [2] , asli serb [3] (ba?zi ma?lumotlarga ko?ra, rus ) edi [4] . Umumiy qabul qilingan versiyaga ko?ra, Usmon 1699-yil 2-yanvarda tug?ilgan [5] [6] [7] , ammo Islom ensiklopediyasida boshqa sana ? 1699-yil 3-yanvar ko?rsatilgan [2] . Usmonning 20 dan ortiq aka-uka va opa-singillari bo?lgan, ammo ularning birortasi bo?lajak sulton bilan bir onadan bo?lganligi haqida ma?lumot yo?q [5] . Usmonning dastlabki yillari ham uning katta akasi Mahmud I kabi Adirnada o?tgan [8] [2] .

1703-yilda Usmonning otasi Edirne voqeasi natijasida Ahmad foydasiga taxtdan to?liq voz kechdi [lower-alpha 1] , saroy qafasiga qamaldi va bir necha oydan so?ng vafot etdi [2] [5] . To?rt yoshli Usmonni onasidan ajratib olishdi, Eski saroyga jo?natishdi, keyinroq saroy qafasiga olib ketishdi [6] . 1705-yil 17-aprelda Usmon va boshqa shahzodalarning yashirin sunnat to?y marosimi bo?lib o?tdi. 1712-yil dekabrda Usmon hukmdor amakisi bilan Adirnaga kelgan shahzodalar orasida edi. Hukmdorning shahardagi va shahar tashqarisidagi sayohatlarida tez-tez qatnashgan [2] .

1730-yil 1-oktyabrdagi Homiy Halil qo?zg?oloni natijasida, o?gay ukasi Mahmud taxtga o?tirishi bilan Usmonning o?zi suloladagi eng keksa odamga va vorislik tamoyiliga ko?ra, taxt vorisiga aylandi [lower-alpha 2] [2] .

Bo?lajak sultonning 55 yil davom etgan shahzoda maqomida bo?lgan davridagi shaxsiy hayoti haqida deyarli hech qanday ma?lumot yo?q [10] . Faqat ?peshtahta“ deb nomlangan tortmali kichik yozuv stendlarini yasash bilan shug?ullangani va quyi amaldorlar, bir nechta xizmatkorlar bilan aloqada bo?lgani keltiriladi [6] [2] .

Hukmdor [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Jon Yang tomonidan tayyorlangan Usmon III portreti, 1815-yil

1754-yil 14-dekabrda Mahmud I vafotidan so?ng, 55 yoshli Usmon taxtga o?tirdi. Usmoniyar tarixida shahzoda sifatida qafaslarda eng uzoq vaqt qolgan sulton, shunga mos ravishda taxtga o?tirish payti eng katta yoshda bo?lgan sulton bo?ldi [2] [7] . Yangi sulton o?z nomini va?zlarda ?Sultanu’l-barrayn va?l-bahrayn“ (yerlar va dengizlar hukmdori) so?zlari qo?shib o?qilishini buyurdi [10] . Usmon III taxtga o?tirganining 6-kuni, 19-dekabr sanasida onasi Shahsuvar Eski Saroydan To?pqopi saroyiga olib kelindi va Volida Sulton deb e?lon qilindi. 1754-yil 25-dekabr kuni Sulton Ayyub qabri oldida unga bay’at berish marosimi bo?ldi. G?azna mablag?laridan yig?ilgan 2394 hamyon oltin devonning sobiq va amaldagi xodimlariga tarqatildi [10] . Sultonni taxtga o?tirganligi haqida e?lon qilish uchun zarur bo?lgan barcha marosimlar yakunida Polsha , Rossiya va Avstriyaga elchilar yuborildi [2] .

Hukmronligining ikkinchi yilida, 1756-yil 27-aprel kuni Usmonning onasi, o?ziga xos taqvodorligi bilan ajralib turgan Shahsuvar vafot etdi. Uning ortidan, 1756-yil 22-dekabr Hukmdorning merosxo?ri, marhum Sulton Ahmadning o?g?li Shahzoda Mehmed 42 yoshida kasallikdan vafot etdi [3] . Manbalarga ko?ra, bosh vazir Kose Bahir Mustafa Pa?a [tr] va Shayxulislom Durrizade Mustafa Efendi [tr] tomonidan tashkillashtirilgan dafn marosimiga besh ming kishi tashrif buyurgan. Biroq, ko?p o?tmay, Sehzoda Mehmed Ko?se Mustafo tomonidan zaharlangani haqida mish-mishlar tarqaldi [1] . Islom ensiklopediyasida Usmon III haqidagi maqola muallifi Fikret Sarıcaog?lu ba?zi fikrlarni yozgan. Chorlulu davlatda eng yuqori lavozimni egallab turgani va sulolaning kuyovi bo?lganligining o?zi uning aybsizligini ko?rsatgan [2] .

Usmon III davrida muhim siyosiy voqealar sodir bo?lmadi. 1739-yilda Belgrad tinchlik shartnomasi bilan boshlangan tinchlik davri davom etdi. Mamlakatning chegara viloyatlarida bostirilgan bir qator qo?zg?olonlar saltanatning zaifligini ko?rsatdi [7] [10] .

Ichki siyosat [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Usmon III Anadolu va Rumeliyada jinoyatlarni kamaytirishga harakat qildi. Farmoni bilan Eronda tartibsizliklar uyushtirgani uchun armanlarga, Bozulus turkmanlari [tr] va Jihanbeyli qabilalariga qarshi qurolli otryadlar yuborildi. Erzurum va Sivas atrofidagi qaroqchilarga qarshi ba?zi choralar ko?rildi, mashhur Karaosmano?lu [tr] qabilasidan bo?lgan Hoji Mustafo og?a qo?lga olindi va qatl qilindi. Manbalar Usmonni ziyorat yo?lidagi talonchilik va davlat mablag?lardagi korrupsiyani qat?iy choralar bilan bartaraf etishga harakat qilganini tasdiqlashgan. Makka va Madinaga yo?nalishdagi ziyoratchilar xavfsizligi Hukmdor huzuridagi maxsus maslahat kengashining asosiy kun tartibiga chiqdi [11] [2] .

Oldingi sultonlar davrida xalqqa e?lon qilingan farmonlar Usmon III davrida ham amalda bo?lgan, ammo yangilari ham qabul qilingan. Usmon davridagi asosiy taqiq Rumeli va Anadoludan Istanbulga ko?chirishni taqiqlash edi. Istanbulda ishlaganlar oilasi bir yoki ikki kishidan oshmasligi sharti bilan poytaxtga ko?chib o?tishiga ruxsat berildi [2] . Ayollarga nisbatan ham taqiqlar kiritildi [10] . Yosh ayollar urf bo?lgan kiyim-kechak ( turkcha : tavr-ı cedid ) kiyishlari, behuda bozorga borishlari, sayllarda omma oldida ko?rinishlari mumkin emas edi [2] . O?zboshimchalik bilan qabul qilgan hashamat to?g?risidagi qonunlarini qat?iy amalga oshira boshladi. Masalan, kumush taqinchoqlarni vazirlardan boshqa hech kim otga taqishi mumkin emas, musulmon bo?lmaganlar o?z e?tiqodlariga mos kiyimlarini kiyishlari, ot yoki qayiq minishlari uchun maxsus ruxsat olishlari shart deb belgilandi [10] . Ulamo Hakim Mehmed afandining yozishicha, ?Hukmdor bu taqiqlarga amal qilmagan bir qancha musulmon bo?lmaganlarni osib o?ldirishga hukm qilgan“. Hech qanday rasmiy taqiq bo?lmasa-da, bozorda tamaki chekkani uchun odamlar jazolangani ma?lum [11] . O?sha davr manbalari bu taqiqlarning barchasi unchalik samarali bo?lmaganligini va ularga rioya qilish deyarli imkonsiz bo?lganligini ko?rsatadi [1] [2] .

Davlat boshqaruvidagi islohotlari [ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Yili Usmon III davridagi bosh vazirlar
1754 Chorlulu Kose Bahir Mustafo Posho (1-marta)
1755 Hekimoglu Ali Posho
1755 Noili Abdulloh Posho
1755 Silahdar Bıyıklı Ali Pa?a [tr]
1755 Yirmisekizzade Mehmed Said Posho
1756 Chorlulu Kose Bahir Mustafo Posho (2-marta)
1757 Koja Mehmed Ragip Posho
Yil Usmon III davridagi shayxulislomlar
1755 Seyyid Murtaza Efendi [tr]
1755 Abdullah Vassaf Efendi [tr]
1755 Damadzade Feyzullah Efendi [tr] (1-marta)
1756 Durrizade Mustafa Efendi [tr]
1757 Damadzade Feyzullah Efendi (2-marta)

Usmonning birinchi davlat qarori uning buyrug?ini qiladigan amaldorlarni tanlash edi. Qisqa vaqt oralig?ida yuqori martabali davlat amaldorlari saflarida, vazirlik lavozimlarida amalga oshirgan o?zgarishlari ? avvalgi hukmdor davrida sodir bo?lgan bosh vazir lavozimning ta?sirini kamaytirishga urinish sifatida baholandi [2] .

1755-yil 12-yanvar kuni shayxulislom lavozimiga Abdullah Vassaf Efendi [tr] , 15-fevral kuni bosh vazir lavozimiga Hekimo?lu Ali posho tayinlandi. Ayvonsaroydagi [tr] yong?in tufayli Ali posho lavozimidan bo?shatilgan. Qiz minorasida bir kun hibsda o?tirib, Volida Sultonning yordami bilan o?lim jazosidan qutulib qolgan va Famagustaga surgun qilingan. 1755-yil 18-mayda bosh vazir lavozimiga Noiliy Abdulloh posho [en] tayinlandi, 8-iyun kuni esa yangi shayxulislom ? Damadzade Feyzullah Efendi [tr] tayinlandi.

Silahdar Bıyıklı Ali Pa?a [tr] bosh vazir lavozimida 63 kun ? 1755-yil 24-avgustdan 25-oktyabrgacha ishladi va qatl qilindi. Uning o?rniga Yirmisekizzade Mehmed Said Pa?a [tr] tayinlandi va 1756-yil 1-aprel sanasida lavozimni tark etdi. Bu lavozimga yangi tayinlangan Koca Mehmed Ragıp Pa?a [tr] Halabdan chaqirilgan va 1757-yil 12-yanvar sanasida bosh vazir muhrini olgan. U saltanat tarixidagi eng mashhur vazirlardan biriga aylandi va Usmon III davridagi oxirgi bosh vazir bo?ldi [2] [10] . Bosh vazirlar bilan bir vaqtda shayxulislomlar ham almashgan [2] .

Shunday qilib, Usmon III hukmronligining uch yilida oltita yangi vazir, to?rtta shayxulislom va bir admiral almashdi [lower-alpha 3] . Bosh vazirlarini ishdan bo?shatish sabablari sifatida korrupsiya ayblovlari, yolg?on hisobotlar, yong?in va jamoatchilik shikoyatlari keltirildi. Bu tayinlashlarning tashabbuskori Ebu Kufa (Ebyulvukuf Ahmad Agu) ismli shaxs bo?lib, Sulton uni qafasda o?tgan kunlaridan yaxshi bilardi. Usmon III sulton bo?lgach, Ebu Kufani Misrdan olib keldi. 1755-yil 4-sentyabr kuni Ebu Kufa Sulton haramidagi eng muhim lavozimga tayinlandi. Tarixchi Shemdanizoda Findiklili Sulaymon afandi tez-tez kiritilgan o?zgarishlarni Sultonning g?alati xarakteri va tushunarsiz kayfiyati bilan bog?laydi [2] .

Usmon III hukmronligi davrida Moldova va Valaxiya vassal knyazliklari hukmdorlari lavozimlarida ham o?zgarishlar yuz berdi: Moldaviyada Matej Gika (1753?1756), Konstantin Rakovita (1756?1757) tayinlangan. Valaxiyada Konstantin Mavrocordat (1756?1758) va Matejning akasi Skarlat Gika (1757?1758) tayinlangan. Qrim xonligida Arslan Giray o?rniga Halim Giray tayinlandi. Usmoniylar Jazoirida 1756-yilda qo?zg?olon paytida o?ldirilgan Muhammad posho IV o?rniga Baba Ali posho II tayinlandi [2] .

Iqtisodiyot va tabiiy ofatlar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Usmon III davridagi Usmonli tangasi

Asr boshidan beri saqlanib qolgan byudjet profitsiti bilan bog?liq vaziyat Sulton Usmon III hukmronligi davrida ham o?zgarmadi. Shu bilan birga, 33% ni tashkil etgan kapikullar (Sultonning shaxsiy qo?riqchisi) xarajatlarining ulushi ham saqlanib qoldi [2] .

Bu davrda zarb qilingan oltin tangalarda ?Islombol“ va ?yangi oltin“ ( turkcha : sikke-i cedid ) nomlari saqlanib qolgan [2] , tanganing to?liq nomi ?yangi oltin islambol“ ( turkcha : sikke-i cedid-i zer-i ?slambol ) deyilgan. Bu tangalar tarixi 1696-yilda boshlangan edi. O?shanda pul inqirozini bostirishning iloji bo?lmagan, Istanbulda zarb qilingan oltin va boshqa tangalar qadrsizlangan. Aholi o?rtasida e?tirofga sazovor bo?lgan Venetsiya oltinidan zarb qilingan yangi tangalar chiqarilgan. Bunday tanganing og?irligi 110 dirhamga teng edi. Tanganing cheti zanjir bilan qirralangan, chetida qadimgi slavyan uslubidagi yozuvlar bitilgan, yaltiroq o?zaning bir tomonida Sultonning tug?rasi, ikkinchi tomonida esa ?duribe fi ?slambol“ yozuvi bor edi. 1696-yilda zarb qilingan, har biri 3 kurushdan baholangan oltinning qolgan oltinlardan ajratib ko?rsatish uchun boshqacha nom oldi [13] .

1755-yil yanvarda maxsus farmoni bilan ?brahim Muteferrika [tr] bosmaxonasi faoliyatiga ruxsatnoma muddati uzaytirildi [2] .

Usmon III hukmronligi davrida kichik tabiiy ofatlar sifatida zilzila va qisqa vabo tarqalganini [2] [14] , katta tabiiy ofatlar sifatida yong?inlar va qattiq sovuqni keltirish mumkin [10] . 1755-yil yanvarda Istanbulning Halic tumani shu qadar kuchli muz bilan qoplangan ediki, ko?rfazni piyoda kesib o?tish mumkin edi. Defterdar mahallasidan [tr] Sutluce mahallasigacha [tr] to?liq muz bilan qoplangandi. Shaharning ko?p qismini vayron qilgan to?rtta yirik yong?in yanada halokatli bo?ldi. Ulardan birinchisi 1754-yil 22-dekabr kuni kechqurun Mahmutpa?a [tr] mahallasida boshlanib, 18 soat davom etgan. Ikkinchisi Kadırga [tr] bandargohi yaqinida 1755-yil 12-iyul kuni boshlanib, 15 soat davom etgan. Hocapa?a va Cibalidagi [tr] keyingi yong?inlar Istanbulning ichki shahar devorlari ichida joylashgan binolar uchun falokatga aylandi. Xo?japoshadagi yong?in 1755-yil 29-sentyabr , juma kuni kechqurun boshlanib, qirq soat davom etdi. Sofiya ibodatxonasi , Bahcekapı [tr] va Mahmutpa?a [tr] mahallalari butunlay yonib ketdi. Bir qancha davlat muassasalari, jumladan Pa?akapısı qamoqxonasi [en] ham yondi. Sogukcesme saroyining darvozalari bu yerda mulkini yashira oladigan odamlar uchun birinchi marta ochildi. Yong?in paytida kamida 328 kapikul jarohatlangan, ular yong?inni o?chirishda qatnashgan va keyinchalik Sultondan mukofot sifatida otlar olgan. Oxirgi yong?in eng kattasi bo?ldi: 1756-yil 6-iyul , dushanba kuni kechqurun boshlandi, ikki kun va ikki kecha davom etdi [lower-alpha 4] . Chibali darvozasidan shahar devorining ichki qismiga tarqaldi va 3851 binoni vayron qildi. Oxirgi ikki yong?in Istanbulning uchdan ikki qismini xarobaga aylantirdi. Shaharni qayta tiklash juda katta mablag?larni talab qilardi va Sulton vazirlarining asosiy mas’uliyatli ishiga aylandi [2] [10] [2] .

Tashqi siyosat [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

1755-yilda Konstantinopolda Charles Gravierning Sulton Usmon III tomonidan saroyda kutib olinishi. Rassom: Antoine Favray [fr] , 1755-yil

Yevropa davlatlari bilan solishtirganda, Usmon III hukmronligi Usmoniylar imperiyasining tashqi siyosatida ancha xotirjam davr sifatida ta?riflanadi. Prussiya qiroli Fridrix II Istanbulga norasmiy delegatsiya yuborib, Usmoniylar imperiyasi bilan savdo va do?stlik shartnomasini tuzishga harakat qildi. Prussiya qiirolining maktublarini maxfiy tarzda hukmdor nomiga olib kelgan elchi Karl Adolf von Rexin [pl] , hukmdorning kotibi [tr] bilan uchrashgan [lower-alpha 5] . Bu masala qulayroq vaqtda muhokama qilinishi mumkinligi haqidagi javobni olgan. 1756-yilda boshlangan Yetti yillik urushda Prussiya va Angliyaga qarshi ittifoqi tufayli Fransiya , Rossiya va Avstriyaning Usmoniyar bilan tuzilgan shartnomasi Prussiya uchun ancha katta ahamiyatga ega bo?ldi [2] .

Yetti yillik urush davrida ushbu davlatlarning Istanbuldagi elchixonalari tomonidan Usmoniy hukumatiga turli hisobotlar taqdim etilgan. Hisobotlarda Usmoniy imperiyasini u yoki bu davlat tomonida bo?lishga ko?ndirish uchun turli xil kafolatlar, va?dalar, shikoyatlar va fosh etuvchi ma?lumotlar bor edi. Biroq, Usmonlilar betaraflik pozitsiyasini saqlab qolishni afzal ko?rdilar. Xolislik va ehtiyotkorlik g?oyasi Ragip Poshoning bosh vazir lavozimiga ko?tarilishi bilan yanada mustahkamlandi. 1756-yil 24-oktyabrdagi sultonga taqdim etilgan xatda urushning o?zi bu davlatlarga bir-birlarini sindirish uchun ?yaxshi“ imkoniyat sifatida baholanayotgani aytildi [2] .

Usmon III davrida xorijiy davlat bilan tuzilgan yagona shartnoma Usmoniylar imperiyasi va Daniya qirolligi o?rtasida imzolangan do?stlik, dengizchilik va savdo shartnomasi edi. Daniya qiroli Fridrixning vazirga 1756-yil 24-iyul kungi birinchi murojaatidan keyin masala ochiq qoldi, ammo keyingi muzokaralar davomida, 1756-yil 2-avgust kuni kelishuv tuzildi [2] .

Usmon III taxtga o?tirishi chog?ida Avstriya elchisi an?anaga ko?ra yangi sultonni tabriklab, unga sovg?a topshirdi. Bunga javoban Usmon yevropalik elchilardan saroydagi ziyofatlarga mo?yna o?rniga an?anaviy kaftan kiydirishlarini so?radi. Elchi javob sifatida mo?yna kiyish kerakligini va bu ?qadimgi qonun“ ekanligini ( turkcha : k?nun-ı kadim ) eshitdi [2] .

Usmon III hukmronligi davrida Fransiya elchisi Charles Gravier [en] boshchiligidagi yevropaliklarga Buyukdereda [tr] yashashga ruxsat berilgan [2] .

O?limi [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Usmon III va boshqa sultonlar dafn etilgan Turxon sulton maqbarasi. Bruklin muzeyi arxivi, 1903-yil

Usmon III o?limining aniq sabablari noma?lum. Islom ensiklopediyasida keltirilishicha, hayotining so?nggi oylarida Sultonning qorni qattiq og?rigan. Shu sababli u bir necha bor juma tabriklarini o?tkazib yuborganini yozadi. 1757-yil 28-oktyabrda Usmon saroyga yaqinligi uchun juma namoziga shoshilinch ravishda tayyorlangan Yesilkiremitli masjidiga ham borolmadi. Sulton ikki kundan keyin ? 1757-yil 30-oktyabrda vafot etdi. Ba?zi G?arb manbalari Usmon III son qismidagi o?simtani olib tashlash operatsiyasidan so?ng vafot etganini ta?kidlashgan [2] . Anthony Alderson o?zining ?Usmoniylar sulolasining tuzilishi“ asarida sultonning o?limi sababi sifatida apopleksiyani ko?rsatadi [5] .

Usmon III o?z hukmronligi davrida qurilishi tugallangan Nuruosmaniye masjidiga dafn qilishlarini vasiyat qilgan. Ammo yanichar og?alari , sekbanba?ı [tr] va kethudalar [en] sultonning o?limiga guvoh bo?lgandan so?ng, marhumning jasadi yuvilgan. Qora parda bilan qoplangan tobut Yangi masjiddagi Turxon Sulton maqbarasiga qo?yilgan. Bu ishlar yangi sulton Mustafo III buyrug?i bilan amalga oshirildi [2] .

Xayriya va qurilish ishlari [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Nuruosmaniye masjidi, Usmon III davrida yakunlangan

Usmon III qisqa vaqt hukmronligiga qaramay, ko?plab xayriya tashkilotlari va fondlar tashkil etishga muvaffaq bo?ldi [2] .

1748-1749-yillarda Mahmud I hukmronligi davrida Nuruosmaniye majmuasi qurilishi boshlangan, ammo sulton vafoti tufayli qurilish to?xtab qolgandi. Usmon III amiri orqali shayxulislomdan masjid va boshqa binolarni o?z nomiga qurib bitkazish uchun fatvo oldi. Qurilish 1755-yil oxirida yakunlandi va 5-dekabr kuni tantanali ochilish marosimi va bayram munosabati bilan ziyofat bo?lib o?tdi. Bir muncha vaqt shunchaki ?Usmoniya“ deb atalgan Nuruosmaniye majmuasi tarkibiga uchta maktab , kutubxona, turba , muazzin xonasi, musiqa xonasi, favvora, mehmonxona va do?konlar va madrasa kiradi. Majmua ishini qo?llab-quvvatlovchi jamg?arma ?Usmon III vaqf“ deb atalgan va Sulton vafotidan keyin uning vorislariga o?tishi kerak edi [2] .

1755?1756-yillarda Usmon III Uskudardagi saroy va bog? o?rnida uylar va do?konlardan iborat yangi mahalla qurdirdi. Bu yerda ?Ihsaniye“ deb nomlangan katta-kichik masjidlar qurilgan va ular hozirgacha saqlanib qolgan. Otakcılarda [tr] 1755-yili masjid qurildi, bugun undan faqat minorasi qolgan va ?yongan masjid minorasi“ ( turkcha : Yanık Minare Mescidi ) deb nomlanadi. Pashaliman orolida [ru] favvora qurilgan bo?lib, u hozirgi kungacha saqlanib qolmagan. 1756-yil 6-mayda kapudan posho [tr] Karaba?lı Suleyman Pa?a [tr] boshchiligida Lesbos orolidagi Sigri [en] portida yangi qal’a, masjid va hammom qurilishi boshlandi [2] . 1756-yil 28-sentyabrda Usmon III Misrga yo?l olgan savdo kemasi tunda yomon ob-havo sharoiti tufayli Qumkapi qirg?oqlari yaqinida qolib ketganidan so?ng, Ahirkapi mayog?ini [tr] qurishga buyruq berdi [10] [2] .

Usmon III davridagi qurilishlar asosan saroylar edi. Topkapi saroyidagi Sulton xonalarida, Usmonning buyrug?i bilan Sulton hammomi ro?parasiga yotoqxona qurilgan [2] . Haram binolarining janubida qal’a devori yoniga pavilyon qurilgan bo?lib, bugungi kunda Usmon III pavilyoni nomini olgan [10] . Usmonning buyrug?i bilan qafas joylashgan hovlini o?rab turgan devorning yuqori qismi buzilgan. Qafasning aksariyat derazalari ochilgan, hovlida esa shiyponlar, favvoralar va basseyn qurilgan bog? bor edi [2] .

Shaxsiyati [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Fikret Sarıcaogluning yozishicha, Usmon III poraxo?rlik va yolg?ondan nafratlangan, ko?pincha tez va o?ylamasdan qarorlar chiqargan, lekin keyin qarorlaridan afsuslangan. Sulton tejamkor bo?lishga, odamlarning tashvish va ehtiyojlariga adolatli va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo?lishga harakat qilgan [2] . Usmoniylar imperiyasi ensiklopediyasida Usmon III haqidagi maqola muallifi Kahraman Shakul keltirgan ma?lumotda niderland islomshunosi Kramers, Yoxannes XendrikJohannes Hendrik Kramers ?Sultonning jahldor, asabiy va qat?iyatsiz shaxs“ hisoblanganini yozgan [10] . Sultonning qafasda bo?lgan paytida uning shaxsiyati qanday shakllanganligini xulosa qilish imkonsiz [2] .

Kundalik hayotda Sulton shaharga yashirin tarzda chiqishni yaxshi ko?rardi, shaharda nayza, miltiq va kamon otish bo?yicha mashg?ulotlarni tomosha qilardi. Tarixchilarning ta?kidlashicha, u ko?p marta ulamo kiyimidan foydalangan va odamlarga o?zini Adirnalik Usmon og?a deb tanishtirgan. Usmon xalq bilan doimiy muloqot qildi, elchilarning ishini kuzatdi, safarlarida sotib olingan mevalar va boshqa taomlardan tatib ko?rdi. Shaxsan qurollarni tekshirgan, yangi galleonni ishga tushirish uchun o?qlari tashlangan kemasozlik zavodiga va to'pxonaga [tr] tashrif buyurgan. To?rtta katta yong?in sodir bo?lgan joyning har biriga borib ko?rdi. Usmon Do?ancılarda [tr] zohid bo?lib yashagan va Xalvatiya diniy tariqatiga mansub bo?lgan Shayx Sayyid Ahmad Raufiyni tez-tez ziyorat qilib turardi. Manbalar xabar berishicha, Usmon III yangi meva va qahvani yaxshi ko?rar edi [2] .

Turk tarixchilari Chagatay Ulucay ?Podshohlarning xotinlari va qizlari“ asarida, Necdet Sakaoglu ?Bu mulkning sultonlari“ asarida 55 yoshida hokimiyat tepasiga kelgan va hayotining yarim asrini saroy qafasining ma?yus xonalarida o?tkazgan Usmonning tabiatini ma?naviy hamda jismoniy jihatdan zaif bo?lganini aytishgan [6] [17] . Ulucayning yozishicha, Usmon musiqa va ayollardan nafratlanib, barcha cholg?u asboblarini uloqtirishni buyurgan. Haramda kelganida ayollar uning yaqinlashganini eshitib, Sulton yo?ldan yashirinishga ulgurishi uchun maxsus poyabzal kiygan. Sulton o?z ayollariga haramni tark etishni taqiqlagan va ularga oddiy kiyim kiyishni buyurgan. Sakaoglu yozishicha, musiqachilarni haydab chiqarish va haramni tark etishni taqiqlash qarorlariga uning savodsiz va haddan tashqari dindor onasi Shehsuvar ta?sir qilganligi aytiladi. Usmonning oyog?ida tuzalmas yarasi borligi va balki shu sababli kanizaklardan qochgani yozilgan. Sarıcaoglu aytishicha, Sultonning maxsus qoplamali poyabzal kiygani haqidagi mish-mishlarni asossizdir.

Oilasi [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Usmon III atigi uch yil hukmronlik qilganiga qaramay, kanizaklari ko?p bo?lgan, lekin ular haqida juda kam ma?lumotlar bor [17] . Cagatay Ulucay Usmonning ikki kanizaklari haqida ma?lumotlar keltirgan: Zevki Kadın-afendi va Ferhunde Emine Kadın-afendi. Zevki 1755-yilda Findiklida o?z nomi bilan ayollar favvorasi qurishni buyurgan. Ferxunde 1791-yilda vafot etgan [17] .

Anthony Alderson o?zining ?Usmoniylar sulolasining tuzilishi“ asarida Usmonning ikkita kanizagi ? Leyla ( 1794-yilda vafot etgan) va Zerki haqida ma?lumot beradi [5] . Usmon III vafotidan keyin Leyla Haci Mehmed Emin Beyga ( 1785-yil 16-iyulda vafot etgan) turmushga chiqdi. Undan Feyzullah ( 1792-yil 12-avgust kuni vafot etgan) ismli o?g?li bor edi [5] . Shu bilan birga, Ulucay Alderson Usmonning kanizaklari haqidagi ma?lumotlarni ?Usmoniylarning mufassal tarixi“ asaridan ko?chirib olishini qayd etadi [17] . Usmon III bir necha xotinli bo?lishiga qaramay, o?zidan avlod qoldirmadi [5] .

Turk tarixchisi Nejdet Sakaoglu o?zining ?Bu mulkning sultonlari“ kitobida Usmonning to?rtta kanizagi bo?lganini yozadi: Zevki Kadın-afendi, Leyla Bashkadin-efendi (1794-yilda vafot etgan), Ferhunde Emine (1791-yil avgustda vafot etgan) va noma?lum ismli ayol [6] . Sakaogluning yozishicha, manbalarda ?Zerki“ nomi bilan ham tilga olingan. Zevki rasman Usmonning uchinchi xotini unvonini olgan. Uning shaxsi, tug?ilgan sanasi va kelib chiqishi haqida hech qanday ma?lumot yo?q. Usmonning qisqa hukmronligi davrida Istanbulda qurilish ishlari bilan shug?ullanib, 18-asrda imperiyada mashhur bo?lgan barokko uslubidagi [ru] boshlang?ich maktab va favvoraning o?ziga xos namunasini qurdirgani ma?lum. Maktab eski Findikli saroyi hovlisida joylashgan [lower-alpha 6] . Barokko favvorasi maktab hovlisida joylashgan. Favvoradagi yozuvda qurilish sanasi 1755-yil deb ko?rsatilgan va Zevkining uchinchi xotin maqomida bo?lganini tasdiqlaydi [6] . Zevki Istanbulda vafot etgan, ammo o?lim sanasi ham, dafn etilgan joyi ham ma?lum emas [6] . Leyla Kadın-afendi haqida Sakaoglu Usmonli tarixchisi Mehmed Surey Beyning ?Usmoniylar ma?lumotlari“ asariga ishora qilib, Usmonning asosiy xotini bo?lganligini yozadi. Usmon III vafot etganida, Leyla yosh va farzandsiz edi. Keyinchalik, Hoji Mehmed Emin Beyga turmushga chiqdi va o?g?il tug?di, unga Feyzullah deb ism berdi. 1794-yilda Istanbulda vafot etdi va Kadikoyda Karacaahmet qabristonining davomi bo?lgan Airylik favvorasi yonidagi qabristonga dafn qilindi [6] . Ferhunde Emine haqidagi ma?lumotlar Sureyning ?Usmoniylar ma?lumotlari“ asarida ham, Aldersonning ?Usmoniylar sulolasining tuzilishi“da ham yo?q, lekin Topkapi saroyi muzeyi arxivida mavjud. 1791-yil sentyabrdagi hujjatda ?Ferhunde Emine marhum sulton Usmon uchinchining to?rtinchi xotini bo?lgan“, ? degan jumla bor. Usmon III ning rafiqasi haqida, ismi noma?lum, faqat Sultonning ikkinchi xotini bo?lganligi haqida hech qanday ma?lumot yo?q. Sakaogluning qayd etishicha, Usmon III ham o?zining farzandsiz salafi kabi umrining ko?p qismini o?troq hayot tarzida o?tkazgani uchun jismonan ayol bilan to?shakda bo?lisholmagan bo?lishi mumkin [6] .

Fikret Sarıcaoglu Islom ensiklopediyasida Usmon III haqidagi maqolasida, Yuliy davridan beri Sultonning to?rtta xotini bo?lganligini xabar qiladi: birinchi va asosiy xotini Leyla Bashkadin efendi, ikkinchi xotini Zevki Kadın efendi, uchinchi xotini Ferhunde Emine Kadın efendi va to?rtinchi xotinining ismi noma?lum. Mahmud I davrida soni ortgan musiqachi kanizaklarning bir qismi saroydan haydalgan. Usmonning farzandi bo?lmagani uchun o?ttiz yil davomida saroyda ham, saroy tashqarisida ham sultonlar va shahzodalarning tug?ilishi munosabati bilan bayramlar o?tkazilmagan. Biroq, 1756-yil 10-sentyabr kuni Qoraog?och bog?ida Mirahur o?g?li Sultonzoda Mehmedning sunnat to?y marosimi bo?lib o?tdi. Marosim bayramlarning kamligini o?rnini to?ldirishi kerak bo?lganligi taxmin qilinadi [2] .

Manbalar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Upham, Edward ?Chapter XV: OTHMAN III Twenty Fifth Reign H 1168 A.D. 1754“, . History of the Ottoman Empire from its Establishment till the Year 1828 , Constable's Miscellany . Original from Oxford University: Constable and Co., 1829 — 260 bet.  
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 2,40 2,41 Sarıcao?lu 2007 .
  3. ↑ 3,0 3,1 Meram 1977 .
  4. ↑ Sureyya 1969 .
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Alderson 1956 .
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 Sakao?lu 2015 .
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Kramers 1960 .
  8. ↑ Ozcan 2003 .
  9. ↑ Alderson 1956 , s. 66.
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 ?akul 2009 .
  11. ↑ 11,0 11,1 Finkel, Caroline . Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300-1923 . New York: Basic Books , 2005 — 197 bet. ISBN  978-0-465-02396-7 .  
  12. ↑ Adlı? 2022 .
  13. ↑ Artuk 1993 .
  14. ↑ Somel 2010 .
  15. ↑ ?akul 2009 , s. 447.
  16. ↑ Imber 2002 , s. 169.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Ulucay 2011 .

Izohlar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

  1. ↑ Edirne voqeasi Istanbulda boshlanib, Edirnada tugagan yanicharlar qo?zg?olonidir. Qo?zg?olon Karlovits shartnomasi, ikkinchi Mustafoning sobiq ustozi Shayxulislom Feyzulloh afandining yuksalishi va Usmonlilar imperiyasida amalda bo?lgan dehqonchilik soliq tizimining natijasi edi [9] .
  2. ↑ 17-asrdan boshlab, Fotih qonuni o?z kuchini yo?qotgandan so'ng, Usmoniylar imperiyasida senyorat - oiladagi eng katta erkak sulton bo?lishi tamoyili kuchga kirgan edi. 1876-yilda Usmoniylar imperiyasining Konstitutsiyasi qabul qilindi, unda asrlar davomida mavjud bo?lgan de-fakto senyorat de-yure ( turkcha : ekberiyyet ) etib belgilandi.
  3. ↑ Qorabog?li Sulaymon Posho o?rniga 1757-yilda Kel Ahmedpashazoda Ali Posho tayinlangan [12] .
  4. ↑ Boshqa ma'lumotlarga ko'ra, Istanbul tarixidagi eng yirik yong'inlardan biri bo'lgan Chibalidagi yong'in 1756 yil 4-5-iyulda sodir bo'lgan. [15] .
  5. ↑ Rais-ul kuttab ? dastlab kotiblar boshlig?i, so?ngra Imperiya kengashi [tr] idorasi boshlig?i, boshqa idoralar qatorida Tashqi ishlar vazirligining maqomida edi [16] .
  6. ↑ 19-asrda eski Fındıkli saroyi o?rniga qurilgan qo?shaloq saroy bugungi kunda Mimar Sinan tasviriy san?at universitetini egallaydi [6] .

Adabiyotlar [ tahrir | manbasini tahrirlash ] 

"
https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Usmon_III&oldid=4199873
" dan olindi