Kırım Hanlı?ı
veya
Taht-i Kırım ve De?t-i Kıpcak
(oz adı ?
Taht-ı Qırım ve De?t-i Qıpcaq
, ??? ???? ? ??? ?????;
[4]
Kırım Tatarcası
:
Qırım Hanlı?ı
), 1441-1783 yılları arasında
Kırım
'da hukum surmu?
Kırım Tatar
devletiydi.
Altın Orda Devleti
'nin yerini alan dort Hanlıkların en uzun sure hukum sureni idi. Bazı kaynaklarda 1475'ten 1774 yılında
Kucuk Kaynarca Antla?ması
'nın imzalanı?ına kadar
Osmanlı ?mparatorlu?u
'na ba?lı kaldı?ı belirtilmektedir.
Buyuk Orda zaferinden sonra, Kırım hanları, Rusya ve
Polonya-Litvanya devletinin
18. yuzyılın ba?ına kadar Kırım'a harac odedi?i onayında Altın Orda ve
De?t-i Kıpcak
'ın ana mirascıları olarak kabul edildi.
[5]
[6]
[7]
Kırım Hanlı?ı hicbir zaman
Osmanlı ?mparatorlu?u
'nun tam bir
vasalı
de?ildi, ancak Kırım hanları
halife
-Sultan'ın ustunlu?unu Musluman dunyanın ba?ı olarak tanıdı.
[8]
[9]
1774'te
Rus ?mparatorlu?u
ve
Osmanlı Devleti
, her iki imparatorlu?un da Kırım'ın ba?ımsızlı?ını ve ici?lerine mudahale etmemeyi garanti etti?i
Kucuk Kaynarca barı?ını
sonuclandırdı, ancak 1783'te Rus ?mparatorlu?u anla?mayı ihlal etti ve Kırım'ı ilhak etti. Buyuk guclerin acık protestolarıyla bu eyleme kar?ı yalnızca Fransa cıktı.
[10]
13. ve 14. yuzyıllarda
Rusya
'nın iclerine ve
Kıpcak Bozkırı
(
De?t-i Kıpcak
)'na ilerleyen
Tatar
kabileleri, gocebe ya?amlarını bırakarak
Kırım
'a yerle?iyordu. Altın Orda'nın yıkılmasından sonra bu bolgede ba?layan hakimiyet kurma yarı?ı
Cengiz Han
'ın o?ullarından
Cuci
'nin kucuk o?lu
Toka Temur
soyundan gelen ve Tatarları yoneten
Hacı Giray
tarafından kazanıldı.
Litvanya
'da; 15. yuzyılın ba?larında bir grup Tatar'ın Kral Vitold'un yonetimindeki Litvanya'ya sı?ındı?ı donemde do?mu?tu. Buyudukten sonra, "?irin" kabilesinin yardımıyla
Kırım
'da hakimiyet kurdu. 1441 tarihinde kendi adına para bastırdı. Hanlı?ın kurulu? tarihi bu yuzden 1441 kabul edilir.
[11]
Hacı Giray'ın o?ulları tahta gecmek icin uzun sure birbirleriyle sava?ınca Osmanlı Devleti sava?ın daha cok surmemesi ve Kırım Tahtında Osmanlı dostu birisinin olabilmesi icin Hacı Girayın o?ullarından biri olan
Mengli Giray
'a, karde?lerine kar?ı olan sava?ında yardım etti ve Kırım Hanı olarak "?ki Kıtanın Koruyucusu ve ?ki Denizin Han'ı" unvanını kazanmasına yardımcı oldu.
Daha sonra
Fatih Sultan Mehmet
'in emriyle
Osmanlı donanmasının
ba?ında
yarımadaya sefere cıkan
Gedik Ahmet Pa?a
Balaklava
, Sudak ve
Kefe
'yi Osmanlı ?mparatorlu?u topraklarına kattı ve Kırım Hanlı?ını himayesi altına aldı. Bununla birlikte Osmanlı Sultanı Kırım Hanlı?ı uzerinde Han secme hakkına ve bo?azları tutma hakkına sahip oldu fakat yine de Kırım Hanı'nın yonetme hakkını elinden almadı ve steplerin yonetiminin Cengiz Hanın soyundan gelenlerde kalmasına izin verdi.
Osmanlı Sultanları co?u zaman Kırım Hanlı?ını ba?lı bir devlet olarak de?il muttefikleri olarak gormu?tur. Kırım Hanları dı? i?lerinde kendileri karar verme haklarına sahipti. Han kendi adına para basıp hutbe okutabiliyordu ki bu iki simge onemli ba?ımsızlık simgelerindendir. Kırım Hanlı?ı Osmanlı'ya vergi odemedi. Bunun yerine Osmanlı Tatarların yetenekli suvarilerini sava?larında kullandı. 1524'te
Mehmed Giray
'ın o?lu
Gazi Giray
'ın zamanında ya?anan kriz yuzunden daha sonraki Hanlar tamamen Osmanlı Sultanı tarafından atanmaya ba?ladı.
II. Bayezid
Bo?dan Seferi (1484)
sırasında Kırım Hanı
I. Mengli Giray
'la
Hacı Giray olunce o?ulları
Mengli
ile
Nur Devlet
arasında taht kavgası ya?andı. 1475'te bolgeyi alan
Gedik Ahmet Pa?a
ile
Osmanlılar
duruma el koydu ve Mengli Giray, han ilan edildi.
Kırım kuvvetleri, bir Osmanlı sava?ına ilk defa, Sultan
II. Bayezid
'in, 1484'teki
Akkerman
Seferi'nde katıldılar. 1502'de ise Mengli Giray
Saray
'a hucum etti ve Altın Orda Hanlı?ı'na son buyuk darbeyi vurdu. Bundan sonra Kırım Hanlı?ı, Altın Orda topraklarında hakimiyet kurmaya ba?ladı,
Kazan
ve
Astrahan
Hanlıkları da ele gecirildi. Bu ise
Moskova Knezli?i
ile rekabete sebep oldu.
1521'de
Mehmed Giray
,
Moskova
'yı ku?atıp, Rusları yenerek onları vergiye ba?ladı. Ruslar, vergiyi,
I. Petro
zamanına kadar odediler.
1502 yılında Kırım Hanı
I. Mengli Giray
,
Altın Orda Devleti
'ne bir sefer duzenleyerek bu devletin Kırım yarımadası uzerine olan arzularına son verdi. Han, Kırk Yer Mevzii yakınlarındaki
Salacık
'ı ba?langıcta ba?kenti olarak atadı. Daha sonra buraya yakın olan
Bahcesaray
1532 yılında
I. Sahib Giray
tarafından ba?kent ilan edildi gunumuzde
Salacık
da Kırk Yer de Bahcesaray topraklarında bulunmaktadır.
Tugay bey
,
Or Kapı
'da buyuk ba?arılar elde eden, daha sonra
Kozaklar
'la birle?ip
Lehlere
kar?ı sava?an unlu Kırım Tatar komutanı.
1551'de tahta gecen
I. Devlet Giray
, 1571'de ba?arılı bir seferle
Moskova
'yı ku?attı.
Cerkesler
,
Nogaylar
ve
Kıpcaklar
gibi halklardan olu?an buyuk ordusuyla Rusları yendi ve Moskova'yı yaktı (
Moskova Yangını
). Bu seferden sonra Devlet Giray, ertesi yıl icin tum
Rusya
'yı icine alan buyuk caplı bir fetih planı hazırladı, ama 1572'de Moskova'nın 60 km guneyinde,
Molodi Muharebesi
'nde u?ranılan buyuk yenilgi uzerine plan iptal oldu.
Bu donemde ayrıca Moskova'ya kar?ı sava?cı ve tampon bolgelerde ya?ayacak nufus olarak bircok Turk boyu hanlık topraklarına yerle?tirildi. Ozellikle 16. yuzyılda Tatar orduları bugunku
Belarus
,
Polonya
ve
Moldova
'nın bulundu?u topraklara cokca sefer duzenledi.Guneyde ise
Don-Volga Projesi
'ne destek olundu.
[11]
Devlet Giray'ın 1577'de olumunden sonra, Kırım'da taht mucadelesi ba?ladı. 1588 tarihinde tahtı "Bora" lakaplı
II. Gazi Giray
ele gecirdi. Gazi Giray Han 1591'de Moskova uzerine yurudu, buyuk ba?arılar kazandı ve Ruslar bir kez daha vergi odemeye mecbur kılındı. Rus milleti ancak bu tarihten sonra guney isteplerinde savunma tedbirleri almaya ba?layabildi. II. Gazi Giray, Osmanlı-Avusturya sava?larında buyuk ba?arılar kazandı, Macaristan seferlerine katıldı ama 1607'de vebadan hayatını kaybetti. 17. yuzyıl ortalarına gelirken de hem Rus Ordularıyla hem de ba?ıbozuk birliklerle ya?malara giri?en
Kozaklarla
mucadele edildi.
Ruslarla
yapılan
1676-81 Sava?ı
sonunda,
Osmanlı Devleti
, Ruslarla goru?me yapma yetkisini Kırım Hanlı?ı'na verdi. Kırım Hanı
Murat Giray
da Ruslarla 20 yıllık bir barı? imzaladı.
[11]
17. yuzyılın sonlarına gelirken Moskova Carlı?ı artık guclu bir devlet olan
Rus ?mparatorlu?u
haline gelmi?ti; Tatarlar icin artık
Moskova
'yı ya?malamak veya vergiye ba?lamak cok zordu. Moskova dı?ında ise
Lehistan
oldukca guclenmi?, Rusya'nın her yerine yayılan
Kozaklar
ise devamlı akınlarda bulunacak konuma gelmi?lerdi.
II. Viyana Ku?atması
'nda da
Murat Giray
ve Kırım Ordusu Osmanlılara yardıma gelmi?tir; ama bazı kaynaklar bu ku?atmada Murat Giray'ın
Viyana
'yı kurtarmaya gelen
Lehlerin
onunu bilerek kesmedi?ini yazar, yani ku?atmanın ba?arısızlı?ı Murat Giray'a mal edilir.
[
kaynak belirtilmeli
]
(Bu bilgi tam olarak do?rulanmı? de?ildir.)
Viyana ba?arısızlı?ından sonra Murat Giray azledildi ve
II. Hacı Giray
tahta gecti. II. Hacı Giray'ın cok kısa suren hanlı?ından sonra, 1684'te tahta gecen ve parlak bir hukumdar olan
I. Selim Giray
,
Kutsal ?ttifak
guclerinin
Osmanlı Devleti
'ne kar?ı giri?ti?i sava?larda onemli rol oynadı; Rusların
Kırım Seferleri
'ni, Lehlerin 1687-1688 seferlerini puskurttu, dort kez gecti?i Kırım tahtında buyuk ba?arılar elde etti.
Selim Giray'ın ba?arılarına ra?men Osmanlı Devleti bu sava?ları kaybedip
Karlofca Antla?ması
'nı imzaladı. Sonraki donemlerde Osmanlı'nın Avrupa kar?ısında gerilemesi ve
Rus Carlı?ı
'nın buyuk yukseli?i Kırım'ı oldukca etkiledi.
1735-1739 Osmanlı-Rus Sava?ı
icerisinde, 1736'da, Ruslar
Bahcesaray
'a kadar inip bolgeyi ya?maladılar.
1768-1774 Osmanlı-Rus Sava?ı
'nda;
Besarabya
1770'lerde, Kırım Yarımadası da 1771'de, Ruslar tarafından i?gal edildi. Bu saldırılara
Kırım Giray
kar?ı koymaya calı?tı. Sava?ı sona erdiren 21 Temmuz 1774 tarihli
Kucuk Kaynarca Antla?ması
ile Kırım, Osmanlı himayesinden cıkartılıp ba?ımsız hale getirildi. Sadece dini i?ler icin Osmanlı halifesinin yetkisi tanındı.
1777'de Rus yanlısı olarak bilinen
?ahin Giray
tahta gecti, Osmanlı yanlısı olan
II. Bahadır Giray
, hanlık mucadelesinde ?ahin Giray'ı yenemedi. Bu donemde Ruslar bolgeye cokca
Slav
gocmen yerle?tirdiler. 1779'da imzalanan
Aynalıkavak Tenkihnamesi
ile, Kırım hanlarının serbestce secilmesi, Rus askerlerinin Kırım'dan cekilmesi, Osmanlı Devletinin ?ahin Giray'ı tanıması maddelerini kabul edildiyse de Ruslar antla?maya uymadı. 1783'te
II. Katerina
'nın emriyle Kırım
ilhak edildi
. Artan Rus etkisine kar?ı halk ayaklandı ve Bahadır Giray tahta gecirildi, ?ahin Giray ise Ruslar'a sı?ındı; 1785'te ?ahin Giray Rus Ordusu'nu arkasına alarak Kırım'a geri geldi. Daha sonra Ruslar'dan istedi?ini bulamayıp
?stanbul
'a sı?ındıysa da onceki hareketlerinin bedeli olarak
Rodos
'a surulup orada idam edildi.
Osmanlı Devleti
Kırım'a giren Rus Ordusu'na kar?ı
yeni bir sava?a
giri?tiyse de ba?arılı olamadı ve 1792'de
Ya? Antla?ması
ile Kırım'ın
Rusya
'ya ilhakını kabul etti.
Tatar Atlı Okcusu
Wacław Pawliszak
Kırım Yarımadası’na yerle?en Tatar kabileleri, yarımada’nın hayat tarzlarına elveri?li bulunan bozkır kesimine yerle?mi?lerdi. ?irin mirzaları ve hanlı?ın ilk merkezi ise Eski Kırım (solhat) idi. Burada XIII. yuzyıldan itibaren buyuk bir koloni faaliyetleri icinde olan Ceneviz sahil kesiminde faaliyet gosteriyordu. Yarımada’nın en buyuk ?ehri ve Ceneviz’in merkezi durumunda olan Kefe’den ba?ka do?uda; Kerc, Taman, Azak. batıyaa do?ru ise Sudak, Balıko?a, biraz ic kesiminde yer alan Mankub ve ve ?nkirman gibi ?ehirler bunyesinde kurulmu? bulunan ticari a?, Ceneviz’in hakimiyet sahasını te?kil etmekte idi.
Sudak, Mankub ve Balıko?a ahalisinin buyuk bir kısmı Ortodoks Rum ahalinden meydana gelmekte olup, Ceneviz’in faaliyetlerini yo?unla?tırdı?ı sırada Mankub ve Balıko?a siyasi bir guc te?kil ediyor ve Ceneviz yayılmasından rahatsızlık duyuyordu. I. Hacı Giray, Ceneviz’e kar?ı mucadelesinde daha guclu durumda olan ve Ceneviz hakimiyetinde bulunan Balko?a’yı alacaktı. I. Hacı Giray'ın Mankub’la aynı etnik yapıya sahip bulunan ve Ceneviz’e ba?lı olan Balıko?a’nun Mankub Knezi’ne ba?lanmasını kabul etmesinin sebebi, sahil kesiminde tesis edilmi? bulunan guclu Ceneviz nufuzunu kırmak ve yine bu guclu rakibe kar?ı ittifak olu?turmaktı. I. Hacı Giray, bu merhaleden sonra Mankub Knezi ve Balıko?a ile beraber butun sahil kesimine hakim olmak niyetindeydi.
Aleksy, 1433 sonbaharında kale halkının da deste?i ile Balıko?a’yı ele gecirdi. bu hadiseden dolayı 1434 yazında Balıko?a’yu (Cembalo) geri almak maksadı ile hazırlıklarına ba?layan Ceneviz, 8 haziran 1434 tarihinde donanma ile Balıko?a’yı ku?atarak zapt etti. Kalede buyuk bir katliam yaptıktan sonra 9 Haziran'da ?nkirman (Kalamit) kalesine yoneldi. Cenevizlilerin karadan yaptıkları ku?atma sırasında kale halkının tamamı firar etmi?, ?ehir bo? kalmı?tı. ?nkirman’ı ya?maladıktan sonra ate?e veren Cenevizliler, geri donerek Balıko?a uzerinden kefe’ye donmeye ba?ladılar. Ceneviz’e kar?ı bu hareketin di?er onemli mihrakını Solhat merkezli Kırım Hanlı?ı oldu?unu bilen Cenevizliler, 14 haziran 1434’te solhat’ı muhasara etmeye karar verdiler. bu maksatla harekete gecip onlerine cıkan kasaba ve koyleri ya?ma ve talandan ile etrafa deh?et sacan Ceneviz ordusu, ani bir baskınla onları imha etmeyi planlayan hacı giray i. tarafından izlenmekte idi. Hava sıcak olup yuruyu? sırasında Cenevizliler techizat ve silahlarını arabalara koymu?lardı.
Cenevizliler Solhat’a 5 mil uzaklıkta bulunan Kastadzon (muhtemelen Kackorak veya Karakoz koyleri) yakınına geldiklerinde I. Hacı Giray'ın ani bir baskınına u?radılar. Hacı Giray, me?hur sahte pusu ve ricat takti?i (Turan takti?i) gere?ince bozguna u?ramı? gibi geri cekilerek Cenevizlileri asıl kuvvetlerinin bulundu?u alana cekti. du?manın 8000, kırımların ise 5000 kuvvetten olu?tu?u muharebede Cenevizliler kesin bir surette ma?lup edildiler. kırım akıncıları ak?ama kadar Ceneviz ordusunu takip ve imha etti.
Kırım kuvvetleri, 27 Haziran 1434 yılında Balıko?a’yu ku?attılar. Asıl birlikleri imha edilmi? bulunan Ceneviz, anla?ma yolunu denedi. ?imdilik Ceneviz’e ustunlu?u kabul ettirmenin yeterli oldu?unu, ayrıca mustahkem surlarla cevrili bulunan kalenin alınmasının zorlu?unu mudrik bulunan I. Hacı Giray, Cenevizlilerle mutarekeyi kabul etti. 13 Temmuz’a kadar suren muzakereler sonucunda yapılan ayrıntıları kesin olarak bilinmeyen antla?ma ile Ceneviz’in kırım yarımadası uzerinde Kırım Hanlı?ı’nın hakimiyetini tanıdı?ı ve hanlık ile sulh icinde bulunmaya ye?ledi?i anla?ılmaktadır. Nitekim, bu tarihlerden 1454 yılına kadar Kırım Hanlı?ı ve Ceneviz arasında sulha mugayir buyuk caplı bir hareket vuku bulmamı?tır. Bu antla?ma ile kırım hanlı?ı kefe dahil butun yarımadanın yuksek hakimi sıfatını kazanıyor, Cenevizliler ise sahil kesimindeki ticaretlerini hanlıkla sulh icinde surdurme hakkını muhafaza ediyorlardı.
Bu mucadelelerin en muhim tarafı, me?ru sınırları bolgenin etkin gucu tarafından tanınmı? bir Kırım Hanlı?ı’nın mevcudiyetimi ortaya koymasıdır. nitekim, I. Hacı Giray'ın, Fatih Sultan Mehmet’e gondermi? bulundu?u 1453 tarihli bitikte Kırım Hanlı?ı’nın sınırlarını "Kırk Yer’de ve Kırım’da, Kefe’de ve Kerc’te ve Taman’da ve Kopa’da ve Kıpcak’da ve benim hukmum yeten her yerde" ifadeleri ile tahdit ederken dayana?ı bu antla?ma olsa gerektir. Bu ifadeler, I. Hacı Giray’ın hakimiyet iddiasının kırım yarımadası ile sınırlı olmadı?ı, Altın Orda Devleti’nin butun hakimiyet sahasına uzandı?ını ortaya koymaktadır.
I. Hacı Giray’ın Kırım Yarımadası uzerinde kurdu?u hanlı?ın Ceneviz kar?ısında etkin bir ?ekilde mucadele edebilmesi icin surları yıkacak teknolojinin elde edilmesi gerekiyordu. Hanlık bu imkandan mahrum idi. ?stanbul’un fethini gercekle?tiren Fatih’in en buyuk gayesi, denizlerdeki Latin ustunlu?une son vermekti. Fatih’in Latinlilerle mucadelesi ile Hacı Giray'ın mucadelesi hemen hemen aynı zamanda vuku bulmu?, bu sayede iki Turk Devleti arasında 1454 yılında anla?ma ile tespit edilen ittifaka gore, Osmanlı ve Kırım Kuvvetleri Kefe’yi ku?atacak, alındı?ı takdirde Kefe Kırım Hanlı?ı’na verilecekti. Osmanlı Kuvvetleri ise ganimetle yetinecekti ayrıca nakliye hususunda donanmaları ile yardımcı olacaktı. Kefe’yi hedef alan bu antla?ma, Ceneviz nezdinde derhal etki yaptı. Kefe Cenevizlileri, Cenova’dan yardım isteyen mektuplar yolladılar. Bu mektuplarda Cenevizliler’in tela?ı acık idi. Zaptedilen kalelerin Kırım Hanlı?ı’na verilece?i, esir edilen Cenevizlilerin satılacakları bildiriliyordu.
Polonyalılara kar?ı sava?an Tatarlar
Anla?ma gere?i hareket eden Kırım ve Osmanlı Kuvvetleri 11 Temmuz’da Kefe’yi muhasara etti. Demir Kahya kumandasında Osmanlı Donanması’nın denizden gercekle?tirdi?i muhasara, karadan 6000 ki?ilik Kırım Kuvveti tarafından yurutuldu. Muhasara sonunda Kefe alınamadıysa da, tela?a du?en Cenevizliler, muttefik guclerin one surdu anla?mayı kabul ettiler. Ceneviz, Kırım Hanı’na da ayrıca vergi vermeyi taahhut etmi?ti.
Bu a?amada iki Turk Devleti’nin Kırım Sahilleri uzerinde birbiriyle catı?an emelleri ortaya cıkmaktadır. Fatih’in usta politikası, Osmanlı ve Kırım menfaatlerinin iki devlet arasında so?uklu?a yol acmasına mani olmu?tur. Fatih’in Latinlilerle cok vusatli bir mucadele icinde bulunması bakımından Kuzey Anadolu limanları ile Ege’deki Venedik ve Ceneviz usleri oncelik ta?ıyor, Kırım Hanlı?ı ile Ceneviz’in mucadelelerinin sonucuna gore Kırım uzerinde politika yurutmek bu stratejiye
[12]
uygun du?uyordu. Kırım vukuatı hususunda Osmanlı diplomasisinin bekleme donemine girmesi Ceneviz’i rahatlatmı?, Hacı Giray I. Marifeti ile guclenen Kırım Hanlı?ı’nın zayıflaması yolundaki politikaları uygulama imkanı bulmasını sa?lamı?tı. Ceneviz, Hacı Giray I. Ve o?lu Haydar arasında 1455’te cereyan eden dahili mucadelede Haydar’ı destekleyip Hacı Giray I.’i uzakla?tırmak sureti ile hanlı?ın zayıflamasına neden olmu?tur. Hanlı?ın yeni serpilmekte olan gucunun bu ?ekilde dı? mudahaleye maruz kalması yerli umera tarafından tehlikeli gorulerek Hacı Giray I. Desteklenmi?, Haydar ise Litvanya’ya sı?ınmak suretiyle tahtını terk etmek zorunda kalmı?tır. Bu hadiseden sonra hakimiyeti ele geciren Hacı Giray I. Duruma hakim olmu?, Kırım Hanlı?ı yukseli?ini surdurmu?tur.
Kırım Sarayı "Hansaray"ın dı?tan gorunu?u.
Kırım Hanlı?ı'nın ilk ba?kenti
Salacık
'tı, 1532'de
I. Sahip Giray
ba?kenti
Bahcesaray
'a ta?ıdı. Hanlık buradaki "
Hansaray
"dan yonetiliyordu.
Osmanlılar
Kırım Yarımadası
'nın kıyılarını
Cenevizliler
'den alıp, buraları
Kefe
Sanca?ı'na ba?larken, Kırım Hanlı?ı da geride kalan bolgeyi; kuzeydeki
bozkırları
ve bugunku
Ukrayna
'daki bazı ?ehirleri yonetiyordu. Kırım Hanı Osmanlı sultanı tarafından atanmıyor, ama ba?a gecmek icin sultandan onay alıyordu.
[11]
Kırım Osmanlılar icin daha cok
muttefik
devlet statusundeydi; Kırım hanları, kendi adlarına para bastırıyor ve kendi adlarına
hutbe
okutuyorlardı. Osmanlılar da Ukrayna bozkırlarının sadece Kırım yonetimine ait oldu?unu kabul ediyordu. Osmanlılar Kırım Hanlı?ı'ndan
vergi
almıyor, hatta seferlerde ba?arılı olurlarsa onlara vergi bile oduyorlardı.
[11]
Kırım Hanlı?ı dı? ili?kilerinde ba?ımsız bir devlet gibi davranabiliyordu; 16. ve 17. yıllarda
Moskova
'ya kar?ı
Lehistan
ve
Kozaklar
ile yapılan ittifaklar bunu do?rular niteliktedir.
Hanlık 18. yuzyıla kadar Osmanlı Devleti'nin herhangi bir etkisi de?erlendirmeye alınmadı?ında bile
Avrupa
'nın en onemli guclerinden biriydi.
[11]
Hansaray
, ic kısım
Kırım Hanlı?ı'nın ekonomisi deniz ticareti ve yapılan seferlerin ba?arısı ile do?rudan alakalıydı.
Hanlık,
Osmanlı Devleti
'nin Avrupa seferlerine cokca asker gonderiyordu, bir sure sonra Kırım
suvarileri
Osmanlılar icin vazgecilemez askerler olmu?lardı. Sava? kazancları ise hem Osmanlı ekonomisine hem de Kırım ekonomisine yarıyordu, bu yuzden Osmanlı orduları Avrupa'da geri cekilmeye ba?layınca Kırım ekonomisi de bozulmaya ba?ladı
[
kaynak belirtilmeli
]
.
Kara ordusu esas olarak
atlılardan
olu?maktaydı. Atlılar; hanın
kapıkulları
, merkez askerleri ve kabile-boy kuvvetleri orduyu olu?turuyordu.
Kapıkulları, maa?ları
Osmanlı
sultanı tarafından verilen hanın
hassa
kuvvetleriydi; ilk defa 1532'de Sahip Giray
?stanbul
'dan gonderilirken, yanına padi?ah tarafından 60 topcu, 300
cebeci
, 1.000
sekbandan
murekkep bir kuvvet ile 40
muteferrika
, 30
cavu?
ve 60
tımar
ve
zeamet
sahibi verilmi? idi.
[13]
Kırım kuvvetlerinin esas kısmını te?kil eden atlılar ise klasik bozkır geleneklerini bozmayan, bu yuzden de ate?li silahlara ra?bet etmeyen askerlerdi. Hanlı?ın
topcu
ordusu ise yoktu, Osmanlılar da, Kefe uzerinde zaman zaman uyanan iddialar sebebi ile, hanlı?ın bir topcu kuvvetine sahip olmasını istememi?lerdi.
[13]
Kırım Orduları'nın aynı Osmanlılar gibi "sefer" dedikleri buyuk askeri harekatlar han tarafından yonetiliyor ve bunlara fazlaca asker katılıyordu. "Capul" denilen kucuk saldırılar ise genelde bir
asilzadenin
askerleri tarafından hanın yabancı devletlerle yaptı?ı anla?malara uyarak dikkatle secilen bolgelerde yapılıyordu. Capullardan cokca
kole
ele geciriliyordu.
Kırım icin bir di?er onemli gelir kayna?ı da kolelikti.
Tatar
askerlerinin "bozkır hasatı" adıyla
Rusya
bozkırlarından ve
Kafkaslardan
topladı?ı insanlar gerek
koylerde
calı?tırılmakta, gerekse satılmaktaydı. Bu kolelerin gelirinden han yuzde 10 ila 20 arasında de?i?sen "sav?a" adlı bir miktar pay alıyordu. Bazı ara?tırmalara gore Kırım Hanlı?ı'nın ya?adı?ı sure icerisinde
Ukraynalı
,
Kafkas
,
Cerkes
,
Rus
,
Leh
gibi bircok milletten toplam 3 milyon ki?i kole pazarında kullanılmı?tı. Bu kolelerden en unlulerinden biri de
Hurrem Sultan
'dı.
Ozellikle
Kefe
en onemli kole pazarlarından biriydi.
Kırım hanlarının geni? kutuphanesi Rusların 1737
Bahcesaray
ku?atmasında yanmı?tır.
[14]
Kırım hanlarının kullandı?ı unvanlar:
Kırım Tatarca
:
Tanrı Tebareke ve Ta’alanın rahimi ve inayeti milen Ulu? Orda ve Ulu? Yurtnın ve taht-ı Qırım ve barca No?aynın ve ta? ara Cerkacnın ve Tat imilen Tav?acnın ve De?t-i Qıpcaqnın ve barca Tatarnın ulu? padi?ahı
, ????? ???? ? ???????? ???? ? ?????? ????? ????? ????? ? ????? ??????? ? ??? ???? ? ????? ???????? ? ??? ??? ???????? ? ??? ?????? ???????? ? ??? ???????? ? ????? ???????? ????? ???????
[15]
[16]
- ^
a
b
Le monde ou La geographie universelle : contenant les descriptions, les cartes, et le blason, des principaux pais du monde. Duval, Pierre. 1676
- ^
a
b
≪Всемирная география≫ Дюваля Д"Абвиля (Ruscaıı)
Kaynak hatası:
Gecersiz
<ref>
etiketi: "heraldicum.ru" adı farklı icerikte birden fazla tanımlanmı? (Bkz:
Kaynak gosterme
)
- ^
Burası
Kırım
yarımadasında yer alır, bolgenin co?unlu?u Rusya ve Ukrayna arasında
bolgesel bir anla?mazlık
konusudur.
Rusya'nın federal bolumlerine
gore, Rusya Federasyonu'nun bolumleri (
Kırım Cumhuriyeti
ve
Sivastopol
federal ?ehri
) yarımadada yer alır.
Ukrayna'nın idari bolumlerine
gore Ukrayna'nın bolumleri (
Kırım Ozerk Cumhuriyeti
ve Sivastopol Ozel statulu ?ehri) yarımadada yer alır.
- ^
Domanovskiy A. M.
Осколок Золотой Орды, или Загадки рождения Крымского ханства
30 Haziran 2020 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
., saife 11
- ^
J. Tyszkiewicz. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejow XIII-XVIII w. Warszawa, 1989. p. 167
- ^
Davies (2007), p. 187; Torke (1997), p. 110
- ^
Kochegarov
29 Temmuz 2020 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
. (2008), p. 230
- ^
Зайцев И.В.
История Крыма
6 Haziran 2020 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
. / А. В. Юрасов. ? Российское историческое общество. Институт российской истории РАН. ? Москва : ≪Кучково поле≫, 2019. ? Т. 1. ? saife 382. ?
ISBN 978-5-9950-0871-2
.
- ^
Крымское ханство: вассалитет или независимость? // Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летию со дня рождения А. С. Тверитиновой (1910?1973). М., 2010. saifeler 288?298
- ^
Г. Л. Кессельбреннер (1994). Крым: страницы истории. М.: SvR-Аргус.
ISBN 5-86949-003-0
.
- ^
a
b
c
d
e
f
"Kırım Hanlı?ı, Dallog"
. 16 Haziran 2015 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 19 Eylul 2007
.
- ^
Genel Turk Tarihi Ansiklopedisi, Cilt 5, Sayfa 151-152
- ^
a
b
"Kırım Hanlı?ı, Ozturkler"
. 30 Ocak 2009 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 19 Eylul 2007
.
- ^
Karman, Gabor (2013).
The European Tributary States of the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries
. BRILL. s. 284.
ISBN
9789004254404
.
- ^
Документы Крымского ханства из собрания Хусейна Фейзханова / сост. и транслит. Р. Р. Абдужемилев; науч. ред. И. Миргалеев. ? Симферополь: ООО ≪Константа≫. ? 2017. ? 816 с.
ISBN 978-5-906952-38-7
- ^
Сагит Фаизов. Письма ханов Ислам-Гирея III и Мухаммед-Гирея IV к царю Алексею Михайловичу и королю Яну Казимиру, 1654-1658: крымскотатар. дипломатика в полит. контексте постпереяслав. времени - Москва : Гуманитарий, 2003. - 166 с.
ISBN 5-89221-075-8
- ^
SUMAR. na?ional al Proiec tului de Istorie Paralel?: NATO Tratatul de la Var?ovia
7 Nisan 2020 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
., страница 66
- ^
"Bursa'dan Kırım tahtına yolculuk"
. 7 Nisan 2020 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
29 Ocak
2020
.
- ^
a
b
c
"Крымские татары на европейской миниатюре"
. 7 Nisan 2020 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
29 Ocak
2020
.
- Magocsi, Paul Robert (2017).
?u Mubarek Topraklar Kırım ve Kırım Tatarları
. ?stanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 176.
ISBN
9789750841224
.
- Ivanics, Maria (2007).
Enslavement, Slave Labour, and the Treatment of Captives in the Crimean Khanate. In David, Geza; Pal Fodor. Ransom Slavery along the Ottoman Borders (Early Fifteenth-Early Eighteenth Centuries)
(?ngilizce). Leiden: Brill. ss. 193-219.
|
|---|
|
|---|
| Afrika
| |
|---|
| Anadolu
| |
|---|
| Avrupa
| |
|---|
| Orta Do?u
| |
|---|
|
|
Vilayetler
|
|---|
| Afrika
| |
|---|
| Anadolu
| |
|---|
| Avrupa
| |
|---|
| Orta Do?u
| |
|---|
|
|
|
|
|
|
|---|
| 15. yuzyıl
| | |
|---|
| 16. yuzyıl
| |
|---|
| 17. yuzyıl
| |
|---|
| 18. yuzyıl
| |
|---|