Joseon Krallı?ı
大조선국 (大朝鮮國)
|
|---|
|
|
Kore'nin konumu
|
| Ba?kent
| Hanseong
|
|---|
| Yaygın dil(ler)
| Korece
|
|---|
| Hukumet
| Monar?i
|
|---|
| Kral
|
|
|---|
|
| Tarihce
|
|
|---|
? Kurulu?u
| 1392
|
|---|
? Da?ılı?ı
| 1897
|
|---|
|
| Para birimi
| Mun
(1633?1892)
Yang
(1892?97)
|
|---|
|
|
Joseon Krallı?ı
(
Korece
:
大조선국, 大朝鮮國
[1]
), 1392-1897 yılları arasında var olmu? bir
Kore
krallı?ıdır. Krallık
General Yi Seong-gye
tarafından kurulmu? olup modern Kore'nin bulundu?u yerde yakla?ık be? yuzyıl boyunca hukum surmu?tur. ?lk ba?larda Kore, yeniden adlandırılmı? ve ba?kent gunumuzdeki
Seul
'e ta?ınmı?tır. Krallı?ın do?al sınırları en kuzeydeki
Yalu
ve
Tumen
nehirlerine kadar geni?lemi?tir. En uzun
Konfucyuscu
hukumdarlı?ın ya?andı?ı hanedanlıktır. Krallık, sonraları
Ming
ve
Cing
hanedanlarının birer
vasalı
olarak surdurmu? olup
Birinci Cin-Japon Sava?ı
'nın ardından Ekim 1897 tarihinde
Kore ?mparatorlu?u
haline geldi.
[2]
Joseon, Kore'nin modern yuzune cok onemli bir miras bıraktı; modern Kore'nin sahip oldu?u bircok gorgu kuralı, kulturel normlar, guncel sorunlara toplumsal duru? ve hatta modern Kore dili ve diyalekti?inin kokeninin geleneksel du?unce yapısının bir orne?i olarak bu donemde ortaya cıkmı?tır.
14. yuzyılın sonlarında 918'de
Taejo
tarafından kurulmu? olan
Goryeo Hanedanlı?ı
'nın temelleri, yıllardır suren sava?lar ve parcalanan
Mo?ol ?mparatorlu?u
'nun fiili i?galiyle cokuntuye u?ramı?tır. Goryeo'nun me?rulu?u, saray icinde gittikce tartı?malı bir sorun oluyordu. Hanedanlık, krallı?ı yonetmede ba?arılı olamıyordu; ancak
Yuan Hanedanlı?ı
nesliyle yapılan mecburi evlilikler ve cok sayıdaki aile bolumlerinin rekabeti bahane ediliyordu. (Hatta Kral U'nun annesinin halk tabakasından oldu?u bilinmektedir, boylece Kral Gongmin'den bu yana soyunda anla?mazlıklara neden oluyordu). Krallıktaki guclu aristokratlar, generaller ve hatta ba?bakanlar, kraliyetin kayırmalar yaparak yonetime hakim olmalarına kar?ı mucadele ettiler, sonucta bu durum bircok faktor arasında ciddi fikir ayrılıklarına neden oluyordu. Surekli artan sayıdaki Japon korsan (Wokou) akınları ve
Kızıl Turban ?syanı
'yla kraliyet sarayına egemen olmak icin gelen reform yanlısı Sinjin aristokrasisiyle muhalif Gwonmun aristokrasinin yonetim mucadelesi yanında; aslında yabancı tehditleri geri puskurten,
Yi Seong-gye
adındaki yetenekli general ve rakibi Cheo Yeong'du.
Zhu Yuanzhang
'ın yonetimindeki Ming Hanedanlı?ı'nın ardından Goryeo; General Yi'nin liderlik etti?i grup (Ming Hanedanlı?ı'nı destekleyenler) ve General Choe'nin ordugah grubu (Yuan Hanedanlı?ı'nı destekleyenler) olarak ikiye ayrıldı. 1388'de Ming'den bir ulak Goryeo'ya geldi?inde (14. yuzyıl Kral U donemi) Goryeo'nun kuzeyindeki topra?ının onemli bir bolumunu geri istedi. General Choe, Liaodong Yarımadası'nın istilasını kanıtlamak icin bir ?ans yakalamı?tı. (Goryeo, eski krallık Goguryeo'nun halefi oldu?unu iddia etmi?ti, bu ?ekilde tarih boyunca Kore'nin bir bolumu olan Mancurya'nın iadesi dı? politikanın bir parcasıydı). ?syanı yonetmesi icin secilen Yi'ye sadakatle kar?ı cıkıldı; ancak
Yalu Nehri
'ndeki Wuihwa Adası'nda isyan etti ve Goryeo'nun ba?kenti Gaegyeong (bugunku Gaeseong)'a giderek Kral U'yu o?lu Kral Chang'ın (1388) yardımıyla ba?lattı?ı darbeyle General Choe ve yanda?larını kurtardı. Krallı?ının adını zorla Yo olarak de?i?tirdikten sonra Kral U ve o?lunu oldurdu (Bu olaydan sonra Kral Gongyang oldu). Dolaylı yoldan kraliyet sarayını kukla kralla elinde tuttu. Yi, o sure icinde kendisinin Sinjin aristokrasisiyle Jeong Do-jon ve Jo Jun olarak dostlu?unu ilerletti. Yaptı?ı ilk i?lerden birisi Gwajeon Yasası'ndan fiili olarak Goryeo'nun ba?komutanlı?ını gecirerek toprak zenginlerinin ve muhafazakar Gwonmun aristokratların topraklarına el koyup Sinjin kampında Yi'nin destekleyicileri arasında payla?tırdı. 1392'de (Kral Gongyang'ın 4. yılında), Yi'nin be?inci o?lu Yi Bang-won, Jeong Mong-ju adındaki eski hanedanlı?ı destekleyen onemli bir aristokratı kendi tarafina cekerek yeni saltanata ba?lılık yemini etti ve Jo Yeong-gyu'nun da dahil oldu?u be? suikastciyle Gaegyeong yakınındaki Seonjouk Koprusu'nde oldurdu. Boylece Yi Seonggye'nin yonetiminden bir ki?iyi eksiltmi? oldu. Aynı yıl Yi, Kral Gongyang'i tahttan indirerek Wonju'ya surgune gonderdi ve tahta cıktı. Yakla?ık 500 yıldır hukum suren Goryeo Hanedanlı?ı sona ermi? oldu.
Kral Taejo'nun, o?ullarını do?uran iki e?i vardı. ?lk e?i Kralice Sinui, Goryeo'yu devirme giri?iminde bulunarak kendisinden once olmu? ancak; 6 erkek evlat dunyaya getirmi?ti. Taejo'ya 2 erkek evlat veren di?er e?i Kralice Sindeok da tahta yukselmeye calı?mı?tı. Yeni hanedanlık resmen kuruldu?u ve ilan edildi?i zaman Taejo, halefi olacak o?lunu yeti?tirmi?ti. Bununla beraber Taejo'nun Kralice Sineui'den olan be?inci o?lu Yi Bang-won, babasının yukseli?ine en cok katkıda bulunmu?; aynı zamanda babasının saraydaki iki dostu olan Ba?bakan Jeong Do-jeon ve Nam Eun'a kar?ı derin bir kin barındırmaktaydı. Her iki taraf aralarındaki ortak du?manlıklarının farkındaydı. Yi Bang-won'un tahtı en cok hak eden halef olması acı?a cıkınca Jeong Do-jeon kral uzerindeki nufusunu kullanarak Kral Taejo'nun en cok sevdi?i di?er o?lunun halef olmasının en akıllıca secim olaca?ı konusunda kralı ikna etti. 1392'de Kral Taejo'nun sekizinci o?lu (Kralice Sindeok'tan ikinci o?lu), Buyuk Prens Uian (Yi Bang-seok)'in Kraliyet Prensi, Halef olması kararla?tırıldı. Kralicenin ani olumu ve Kral Taejo'nun ikinci e?inin yasını tuttu?u sırada, Jeong Do-jeon saraydaki yerini sa?lamla?tırmak icin Yi Bang-won ve karde?lerini oldurmek icin komplo kurdu. Bu planın duyulması uzerine Yi Bang-won 1398'de isyan cıkararak sarayı bastı. Jeong Do-jeon ile onun yanda?larıyla beraber Kralice Sindeok'un iki o?lunu oldurdu. Bu olay Prenslerin ?lk Ceki?mesi olarak bilinmeye ba?landı.
O?ullarının veliaht olabilmek icin birbirlerini oldurmeleri ve ikinci e?inin olumu Kral Taejo'yu psikolojik olarak bitkin du?urmesinden dolayı tacını, Kral Jeongjong olan ikinci o?lu Yi Bang-gwa'ya vermi?tir. Daha sonra kuzeydeki Hamhung ?ehrine gitmi?tir. Kral Jeongjong'un hukumdar olarak yaptı?ı ilk i?lerden biri cok daha huzurlu oldu?una inandı?ı Gaeseong'u yeniden ba?kent yapmaktı. Bu arada Yi Bang-won, az da olsa erkek karde?inin tahta oturması gerce?iyle hayal kırıklı?ına u?radı, Kraliyet Varisi'nin Erkek Karde?i Prens olarak gosterilmeye ba?landı. Ancak Taejo'nun guce kavu?mak isteyen dorduncu o?lu Yi Bang-gan, Yi Bang-won'un planlarına kar?ı cıktı. 1400'deki gerilimde Yi Bang-won'un grubuyla Yi Bang-gan'ın ordugahının buyuk bir sava?ı kı?kırtması Prenslerin ?kinci Ceki?mesi olarak bilinmektedir. Bu sava?tan sonra yenilen Yi Bang-gan Tosan'a surgune gonderilirken, kendisini sava?a kı?kırtanları Yi Bang-won idam ettirmi?tir. ?yiden iyiye gozda?ı verince, Kral Jeongjong Yi Bang-won'u olası varis olarak yetkilendirerek tahttan cekildi. Aynı yıl, Yi Bang-won uzun bir aradan sonra tahta Kral Taejong olarak cıktı.
Taejong'un hukumdarlı?ının ba?larında, Onceki Ulu Kral Taejo herhangi bir kralın buyru?unun me?rulu?unu ifade eden kraliyet muhrunu bırakmayı reddetti. Taejong, zekasını ve durustlu?unu kanıtlayaca?ına inandı?ı politikalarla ulkeyi yonetmeye ba?ladı. Kral olarak yaptı?ı ilk i?lerden biri hukumetin ust kademelerindeki ki?ilerin surdukleri sefayı ve ozel ordular uzerindeki soylular yonetimini durdurmaktı. Ba?ımsız kuvvetlerin haklarını elinden alarak olası buyuk olcekli ayaklanmaları onlemek amacıyla fiilen da?ıtarak guclerini azalttı ve ulusal ordunun sayısını etkili bir bicimde artırdı. Taejong'un kral olarak di?er yaptı?ı i? ise, toprak sahiplerinin vergilendirilmesi yasasını yeniden duzenleyip kayıt altına almaktı. Onceleri kapalı topra?ın ke?fiyle, milli gelir cift kayıtla artırıldı.
1399'da Taejong, Goryeo Hanedanlı?ı yonetiminin zayıfladı?ı yıllarda sarayın gucunu kullanarak tekel yarattı?ı Dopyeong Meclisi'ni da?ıtmak icin kilit bir rol oynadı ve merkezi yonetimin yeni bir ?ubesi gibi kralın ve onun emirleri cevresinde olu?an Joseon Devlet Konseyi'ni destekledi. Gecen bu belgeleme ve vergilendirme yasasından sonra Kral Taejong, tum kararların Euijeong Bolumu'nden gecerek kralın kararından sonra yururlu?e girebilece?i yeni bir emir yayınladı. Bu, saray bakanları ve danı?manlarının kendi aralarında tartı?ıp karar almaları ve kralın sadece bir seyirci olması gelene?ini bitirdi ve boylece Kore'nin asıl yonetiminde kraliyet gucunu zirveye yerle?tirdi. Kısa bir sure sonra Kral Taejong, hukumet gorevlileri veya aristokratlar tarafından somurulduklerini ya da adaletsizliklere maruz kalanların haklarını araması icin "Sinmun" adında bir hukumet birimini kurdu.
1418 A?ustos'unda Taejong'un tahtı bırakmasından 2 ay once Sejong tahta cıktı. 1419 Mayıs'ında Kral Sejong, babası Taejong'un tavsiyesi ve yardımıyla Japon korsanları Tsushima'dan temizlemek icin Gihae Do?u Seferi'ne koyuldu. Tsushima Daimyo'su (Tsushima Lordu) Sadamori, Joseon sarayına teslim oldu. 1443'te imzalanan Gyehae Antla?ması'yla Tsushima Lordu, Joseon Kralı'nı tanıyıp ona itaat etti. Buna kar?ılık Joseon sarayı, So kabilesini Japonya ve Kore arasındaki ticaretle ilgili ayrıcalıklı haklar vererek odullendirdi.
Sejong, halkını Mancurya'da ya?ayan du?man Cinli ve Mancuryalı gocebelerden korumak icin kuzey sınırında dort kale ve altı garnizon (hangul: 四郡六鎭 hanja: 四郡六鎭) kurmu?tur. 1433'te Sejong, unlu general Kim Jong-seo'yu Mancuları bozguna u?ratması icin kuzeye gonderdi. Kim'in askeri seferiyle birkac kaleyi ele gecirerek kuzeyi bastırdı ve Kore topraklarını a?a?ı yukarı bugunku Kuzey Kore ve Cin sınırını olu?turacak ?ekilde duzenledi.
Sejong'un hukumdarlı?ı boyunca Kore, do?a bilimleri, tarım, edebiyat ve geleneksel tıp gibi alanlarda teknolojik geli?meler ba?ardı ve bu ba?arılarından dolayı "Buyuk Kral Sejong" olarak ?ereflendirildi. Kral Sejong'un en buyuk katkısı 1443'te Kore alfabesini (Hangeul) yaratmasıdır. Hanja ve Hanmun'un gunluk yazım olarak kullanılması 20. yuzyılın ikinci yarısında yava? yava? sona erdi.
Kore tarihinin ba?ından beri karada ve denizde sık sık korsan saldırıları vardı. Korelilerin tek amacı, Wokou korsanlarına kar?ı deniz ticaretini emniyete almaktı. Kore donanması barut teknolojilerinin ileri turde olanlarını korsanlara kar?ı kullandı.
Japon Akınları (1592-1598) boyunca Japon yerel diktator Toyotomi Hideyoshi, Portekiz silahlarıyla Cin'in Ming Hanedanlı?ı'nı fethetmenin hırsıyla bolgesel lordları ve askerleriyle 1592 ve 1597'de Kore'yi istila etti. Joseon sarayındaki ayrılıkcı goru?ler, Japon askeri yetene?inin de?erlendirilmesindeki yetersizlik ve Joseon'un ba?arısız diplomatik giri?imleri bu sonucu hazırladı. Avrupalı silahların kullanımıyla Japonlar yarımadanın en guneyini, Pyeongyang ve Hanseong (bugunku Seul)'la birlikte ele gecirdi. Joseon Hanedanlı?ı Vakayinamesi'ne gore Japonların, Koreli asilerle Birle?erek Gyeongbokgung sarayı ve kole kayıtlarının tutuldu?u ambarları yaktı?ından bahsedilmektedir.
Yerel direni?lerin Japon ilerleyi?ini yava?latmasının yanında Amiral Yi Sun-sin'in Japon tedarik hattını ?iddetle engelleyip sonuc getiren zaferler elde etmesi, deniz yollarını Korelilerin eline gecirmi?tir. Ustelik Ming hanedanlı?ı Koreliler tarafında yer alarak 1593'te buyuk bir kuvvet gondermi? ve Korelilerle birlikte Japonları geri puskurtmu?tur. sava? sırasında Koreliler, guclu ate?li silahlar ile yuksek kaliteli barut ve kaplumba?a gemilerini geli?tirmi?lerdir. Joseon ve Ming kuvvetleri Japonlara a?ır bir bedel odetmi?lerdir. sava?tan sonra Kore ve Japonya arasındaki ili?kiler butunuyle askıya alınmı?tır.
Sava?tan sonra Kore Krallı?ı gittikce izolasyonist olmaya ba?ladı. Hukumdarları yabancı ulkelerle sınırlı ili?ki icinde olmaları gerekti?ini gordu. Ustelik Ming Hanedanlı?ı, yeni Qing Hanedanlı?ı'nın kurulu?una goturen Kore'nin Japonya'ya kar?ı olan sava?tan dolayı kısmen zayıfladı. Koreliler kar?ılıklı sınır trafi?ini daha fazla kontrol etmeyi ve Ming'in yıkılı?ına neden olan Mancu'nun onceden yarattı?ı karga?ayı durdurmak icin daha sıkı sınırların kurulmasını kararla?tırdı.
Kore, 1627 ve 1637'de Mancular tarafından iki akına maruz kaldı. Kore, Manculara teslim oldu ve bu esnada iki yonlu ticaret misyonlarını icermesine ek olarak yeni Qing Hanedanlı?ı imparatorlarına hanedanlı?ın himayesi altındaki bir devlet olarak vergi odemeyi kabul etti. Qing hukumdarları Cin topraklarında yabancı ticaret bolgelerinin kurulmasını gecersiz kılan bir dı? politika kararı aldı. Bu politika Macau'ya yabancı Canton Fabrikaları'nın geleneksel antrepo varlı?ını sınırladı. Antrepolar yabancı gumu? kar?ılı?ında Cin ipekleri onemli ticaret urunu olarak kullanıldı. yapılan anla?ma yabancıların nufuzlarını sınırlayıcı daha istikrarsız kuzey bolgesini ozenli bir duzenlemeyle bırakarak yabancı ticareti Cin'in guney eyaletlerine sevk etti. Bu karar Kore'nin ana ticari orta?ı olan Cin'in olmasından bu yana Kore'yi etkiledi.
Mancurya'dan gelen akınlardan sonra Joseon yakla?ık 200 yıl barı? donemi ya?adı. Kral Yeongjo ve Kral Jeongjo, Joseon hanedanlı?ında yeni bir reforma onderlik ettiler. Kral Sukjong ve o?lu Kral Yeongjo ayrılıkcı politik goru?lerden ortaya cıkan sonuclarla, problemleri cozmeyi denediler. Tangpyeong'un politikası ise tarafların ceki?melerini uygulamada durdurmaktı. Yeongjo'nun torunu Kral Jeongjo, saltanatının ba?ından sonuna kadar bircok reform yaptı. Ozellikle kraliyet kutuphanesi Kyujanggak'ı in?a etti. amacı Joseon'un kulturel ve politik durumunu ilerletmek ve ulkeyi yetenekli memurlarla yonetmekti. Kral Jeongjo ayrıca yeni sosyal inisiyatiflere onculuk ederek onceden sosyal statuleri yuzunden yasaklanmı? olanlara yeni yonetim pozisyonları actı. Kral Jeongjo'nun bircok Silhak bilginine yardım etmesine ilaveten Silhak bilginleri de Jeongjo'nun kraliyet gucunu desteklemi?lerdir. Kral Jeongjo'nun saltanatı Joseon'un populer kulturunun kalkınmasını ve daha ileri geli?imini gormu?tur.
1863'te Kral Gojong tahta cıkmı?tır. Babası Kral Naibi Heungseon Daewongun, Gojong'un yeti?kinli?ine eri?inceye kadar yerine hukumdarlık etmi?tir. 1860'ların ortaları suresince, 1866'da do?rudan Kore'ye yapılan Fransız Seferi'ne kar?ı izolasyonizm ile yerel ve yabancı Katoliklere zulum yanlısı bir politikayı temel almı?tı. Saltanatının ilk yıllarında saray otoritesinin merkezi olan ve buyuk olcude kohnele?mi? Gyeongbok Sarayı'nın buyuk bir cabayla restore edilmesine tanıklık etmi?tir. Heungseon Daewongun'un saltanatı boyunca ayrılıkcı goru?ler ve Andong Kim boyu tarafından elde edilen guc tamamen ortadan kalkmı?tı.
1873'te Kral Gojong, kraliyeti do?rudan do?ruya yonetti?ini ilan etmi?tir. Heungseon Daewongun'un emeklili?inden sonra Kralice Min (sonraları ?mparatorice Myeongseong olarak hitap edilen) sarayın kontrolunu elde ederek ailesini yuksek saray mevkilerine yerle?tirmi?tir.
19. yuzyılda Qing Hanedanlı?ı ve Japonya arasında tırmanan gerilim 1. Cin-Japon Sava?ı (1894-1895) ile sonuclandı. Sava?ın buyuk bir kısmı Kore yarımadasında gercekle?ti. Japonya, Meiji Restorasyonu'ndan sonra Batı'nın askeri teknolojisini elde ederek 1876'da Joseon'la Ganghwa Antla?ması imzalamak zorunda kaldı.
Bircok Koreli, Japonlarla topraklarındaki yabancı etkisini ve Joseon Hanedanlı?ı'nın zalimce yonetimini hor gormu?tur. 11 Ocak 1894'te Go-bu sava?ında hukumet kuvvetleri koylu lider Jeon Bong-jun tarafından bozguna u?ratıldı ve sava?tan sonra Jo'nun arazileri koylulere dagıtıldı. Bu arada Joseon yonetimi ordusu Jeonju'ya hucum etti ve Joseon hukumeti ile koylu ordusu anla?ma yaptı. Bununla birlikte Joseon yonetimi Qing Hanedanlı?ı yonetiminden isyanı sona erdirmek icin acilen yardım talep etti. Japonlara haber verildikten sonra Tientsin Toplantısı'na gore Qing askerlerini Kore'ye gonderdi. Boylece 1. Cin-Japon sava?ı cıkmı? oldu.
?mparatorice Kore'de Japon mudahalesine kar?ı koymaya kalkı?tı ve destek aramak icin Rusya ya da Cin'e donmeyi du?unuyordu. 1895'te ?mparatorice Myeongseong (Kralice Min olarak da soz edilir) Japon ajanlar tarafından olduruldu. Kore'deki Japon bakan Miura Goro, bu suikastı planlamı?tı. Hullyeondae Ordusu'yla beraber bir grup Japon ajan da ?mparatorice Myeongseong'un oldurulup sarayın kuzey kanadında bedenini yakıldı?ı ve himayelerindeki Seul'deki Kraliyet sarayına girdi.
1894'te Cin'in yenilgisiyle sonuclanan sava? Cin ile Japonya arasında Shimonoseki Antla?masıyla sonuclandı ki; bu antla?ma Kore'nin Cin'den ba?ımsızlı?ını da resmen garanti ediyordu. Bu, Japonya'nın Kore'de bolgesel hegemonya kurmasının bir basama?ıydı. Joseon sarayı, daha buyuk otoritelerin baskısıyla ulusal butunlu?u yeniden guclendirmesi gerekti?ini hissetti ve 1897'de Kore ?mparatorlu?u'nu ilan etti. ?mparator Gojong Kore'nin ba?ımsızlı?ını gostermek icin bu unvanı ustlendi. Ustelik Rusya gibi Japonları kovan di?er yabancı gucler askeri teknolojiyi amacladı. 1897'de imparatorlu?un resmi adının de?i?mesi Joseon doneminin biti?ini gosteriyordu; ancak Japon mudahalesine ra?men Joseon Hanedanlı?ı hala hukumdarlık edecekti.
Karma?ık manevralar ve kar?ı manevralar sırasında Japonya, 1905'teki Port Arthur sava?ı'nda Rus filosunu defetti. 1904-1905 Rus-Japon sava?ı, Portsmouth Antla?ması'yla son buldu ve boylece Japonya'nın Kore'yi ele gecirmesine acık hale geldi. 1905'te Eulsa Antla?ması'nın imzalanmasından sonra Kore, Japonya'nın himayesine girdi. 1909'da Harbin'deki tren istasyonunda Kore ba?ımsızlık gonullusu An Jung-geun tarafından oldurulmesine ra?men Ito Hirobumi Kore'nin ilk yerle?ik-generaliydi. 1910'da bircok Koreli istilaya kar?ı cıktıysa da Japon ?mparatorlu?u Kore'yi zorla i?gal etti.
 |
Wikimedia Commons'ta
Joseon Krallı?ı
ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
|