Tayland
(
tayl.
?????????
),
Tayland Paty?alygy
[1]
(
tayl.
??????????????
[raːt??a ?aːnaːt???k t??j]
) ?
Gunorta-Gundogar Aziyada
dowlet
, ol
Hindi-hytay
yarymadasyny? gunorta-gunbatar boleginde we
Malakka
yarymadasyny? demirgazyk boleginde yerle?yar. Ol gundogarda
Kamboja
we
Laos
, gunbatarda ?
Myanma
we gunortada ?
Malayziya
bilen serhetle?yar.
Tayland gundogarda
Kamboja
we
Laos
, gunbatarda
Myanma
, gunortada
Malayziya
bilen aracakle?yar. Tayland 1939-njy yyla cenli Siam diylip atlandyrylyardy. Ol “thay” sozunden gelip cykyar. Yurdu? dowlet dili bolan tay dilinde “thay” sozi erkinlik diyen manyny beryar. “Tayland” (Thailand) yurdu? i?liscele?dirilen gornu?idir.
Tayland paty?alygy Gunorta-Gundogar Aziyada yerle?ip, yurdu? gunbataryny
Andaman de?zi
yuwyar. Taylandy? territoriyasy demirgazykdan gunorta tarap uzalyp gidyar. Demirgazyk burcundan gunorta burcuna cenli aralyk 1860 kilometre de?dir. Taylandy? howasy durli-durli bolup, sebitde yerle?yan yurtlary? howasyndan tapawutlanyar. Yurdu? howasy oba hojalygy ucin oran yaramlydyr. Yylda iki gezek hasyl yygnalyar. Yurdu? durli howa ?ertleri syyahatcylyk pudagyny? osu?ine hem o?yn tasirini yetiryar. Yurda yyly? her paslyndan da?ary yurtly syyahatcylar yzygiderli gelyarler.
Tokaylar
yurdu? meydanyny? 10 goterimini tutyar. Yurdu? demirgazygynda we gunorta boleginde tokaylyklar bar.
Dowlet gurlu?y
Yurtda dowlet ba?tutany ?
paty?a
. Yurdu?
premyer-ministri
paty?a tarapyndan bellenyar. Iki palataly
parlament
- Milli ge?e?. Ol wekiller palatasy we senata bolunyar. Wekiller palatasynda 480
deputat
, Senatda bolsa 150
deputat
bar. Palatalary? agzalaryny halk saylayar. A?aky palata (wekiller palatasy) her dort yyldan, Senat bolsa 6 yyldan bir gezek saylanyar.
Ilaty
Yurdu? ilatyny? agramly bolegini taylar tutyar. ?eyle hem yurtda Laos, Hytay yaly yurtlary? adamlary hem ya?ayar. Yurdu? ilatyny? 94,6 goterimi buddizm dinine uyyar. Ilaty? 4,6 goterimi musulman. Ilaty? gurlugi ? bir inedordul kilometre 118 adam du?yar. Ilaty? dortden bir bolegi ?aherde ya?ayar.
Tayland paty?asy
yurdu? ba?tutany hasaplanyar. Yurtda paty?a ma?galasyna uly hormat goyulyar. Bu hormat paty?a Phumiphony? halkyny? abadan we parahat durmu?da ya?amagy ucin edyan aladasyndan gelip cykyar. Buddizm we beyleki dinler yurdu? medeniyetinde we durmu?ynda oz ornuny alypdyr. Yurdu? milli heykeltara?lyk sungatynda muny gormek bolyar.
Ykdysadyyeti
Yurdu? ykdysadyyeti sazla?ykly we calt depginlerde osyar. Yurtda
syyahatcylyk pudagy
hem osen. Dunyani? i? iri tuwi we rezin eksport edyan Taylandy? ykdysadyyeti esasan Bangkogy? da?-towereginde jemlenyar.
Tayland tebigy baylyklara bay yurt. Yurtda
galayy
,
wolfram
,
marganes
,
demir
,
sink
,
komur
, gymmat bahaly da?lar yaly gazylyp alynyan peydaly baylyklar bar.
Yurdu? merkezi bolegini? ykdysady gatna?yklary has osen. Bangkok we onu? eteklerinde kop sanly iri senagat karhanalaryna, banklara we sowda kompaniyalaryna du? gelmek bolyar. Yurdu? duzluklerinde ?aly, ?eker ci??irigi, mekgejowen yaly ekinler ekilyar. 1970-nji yyllarda yurdu?
ykdysadyyeti
orta hasap bilen 7 goterim osyardi. So?ky yyllarda bu gorkeziji 13 goterime cenli yokarlandy. Yurdu? ilatyny? i?e yaramly bolegi 34 million adama de?dir. Olary? 57 goterimi oba hojalygynda, 17 goterimi senagatda, 11 goterimi sowdada, 15 goterimi hyzmat we dowlet gullugynda zahmet cekyar. Yurdu? ilatly nokatlaryny? agramly bolegi elektrik energiyasy bilen upjun edilen.
Yurtda maldarcylyga hem uly uns berilyar. Dayhanlary? aglabasy et ucin towuk kopeldyarler. ?onu? hasabyna hem yurtda towukcylyk pudagynda ep-esli osu? gazanyldy. Yurdu? ilaty balykcylyk bilen hem me?gullanyar. Olar durli de?iz jandarlaryny hem tutyarlar. 1990-njy yyllary? ahyrlarynda Tayland de?iz jandarlaryny tutmakda dunyade o?daki orny eyeledi.
Yurdu? gaytadan i?leyan senagaty 1990-njy yyllardan so? calt depginler bilen osdi we i? girdejili pudaklaryny? birine owruldi. 1996-njy yylda bu pudagy? girdejisi umumy icerki onumini? 30 goterimine de? boldy. Bu ugurda elektronika, nebit-himiya, awtoulaglary? yygnalmagy we zergarcilik has-da osdi.
1960-70-nji yyllarda dokma toplumyna we azyk senagatyna degi?li karhanalar guruldy. Yurtda sement, faner, ulag tekerleri onumciligi barha osyar.
So?ky yyllarda yurdu? da?ary sowdasy barha artyar.
Eksport
edyan esasy harytlary: kompyuter, elektrik sazlayjylar, zergarcilik onumleri, tayyar egin-e?ikler, mata, plastikadan yasalan durli onumler, galayy, oba hojalyk onumleri (tuwi, kaucuk) we de?iz onumleri. Import edyan esasy harytlary: ulag, hojalyk harytlar, nebit we nebit onumleri. Tayland eksport edyan onumlerini? aglaba bolegini
AB?
-a iberyar. Ikinji orunda
Yaponiya
dur. Yaponiya oz gezeginde Taylanda icerki bazary ucin zerur bolan harytlary satyar. Yurda esasy maya goyum
AB?
we
Yaponiyadan
gelyar.
Ulag ulgamy: Taylandy? demir yollaryny? umumy uzynlygy 4 mu? kilometr. Ol
Bangkoky
yurdu? demirgazyk we demirgazyk-gundogarynda ?aherler, ?eyle hem
Malayziya
we
Singapur
bilen birle?diryar. Yurdu? osen garayol ulgamy bar. Olary? umumy uzynlygy 70 mu? kilometr. Dowrebap garayol ulgamy bilen yurdu? islendik nokadyna baryp bolyar. Yurdu? oz icindaki gatnawda suw transporty kop ulanylyar. Bangkoky?
halkara aeroportundan
Yewropany?
kop yurduna,
Aziya
,
Amerika
we
Awstraliya
gundelik howa gatnawlary amala a?yrylyar. Esasy de?iz portlary:
Bangkok porty
,
Sattahip porty
,
Phuket porty
,
Songkhla porty
,
Kantang porty
. Sowda gatna?yklarynda
Bangkok porty
ulanylyar.
Pul birligi: Yurdu? pul birligi-
bat
. Yurdu? maliye ulgamyna Taylandy? banky jogap beryar. Ol 1942-nji yylda doredildi. 1975-nji yyldan bari Taylandy? bir?asy dowleti? gozegciliginde hereket edyar.
Oba hojalygy
Tayland dunyani? i? iri tuwi onduryan we eksport edyan yurdy hasaplanyar. Yurt her yyl durli gornu?daki tuwileri? 9 million tonnasyny dunya bazaryna cykaryar. Oba hojalygy pudagy yurdu? umumy icerki onumini? 10 goterimini tutyar. ?eyle hem yurtda
mekgejowen
,
ananas
,
kokos
,
banan
we beyleki miweler yeti?dirilyar. Tayland bu miweleri hem da?ary yurt bazarlaryna yerlap, gowy girdeji gazanyar.
?aherleri
Yurdu? i? iri ?aheri Bangkok hasaplanyar. Metropoliten ?aheri? duzumine birnace ?aher eteklerindaki etraplar giryar. ?aher
Cauphraya deryasyny?
gundogar kenarynda yerle?yar. Deryany? gunbatar kenarynda bolsa
Thonburi ?aheri
yerle?yar. So?ky maglumatlara gora, ?aherde 12 milliondan gowrak adam ya?ayar. Bu gorkeziji hem ?aher ilatyny? 60 goterimi tutyar.
1980-nji yyllardan so?
Conburi ?aheri
calt depginlerde osdi. Ol gara metallurgiya we ?eker senagatyny? merkezi hasaplanyar. ?aher
Siam aylagyny?
kenarynda yerle?yar.
Ciangmay
ilat sany boyunca Bangkokdan so? ikinji kop adamly ?aher bolup, ol demirgazyk Taylandy? syyasy, ykdysady we medeni merkezi hasaplanyar. Ol birwagtlar gadymy Tay paty?alygyny? paytagty bolupdyr.
Nakhonratcasima
,
Korat
ady bilen hem tanalyan ?aher yurdu? gundogar bolegini? iri ykdysady we administratiw merkezi hasaplanyar. Ol demir we gara yollary? esasy uzeli bolup duryar. Gundogardaky Ubonratcathan ?aheri hem osup baryan sowda merkezlerini? biri hasaplanyar.
Taylandy? gunortasynda,
Malayziya
bilen serhetle?yan yerinde
Haytay
?aheri yerle?yar. Ol Bangkogy? demiryol magistralyny? ugrunda yerle?yar.
Haytay ?aherini?
usti bilen
Malayziya
kaucuk
satylyar.
Cepercilik sungaty
Tayland milli cepercilik sungaty bilen me?hurdyr. Yurdu? ahli yerinde, ?ol sanda
Bangkok
we
Ciangmay
yaly iri ?aherlerde cepercilik sungatyna degi?li merkezlere du? gelmek bolyar. Tayland ? Aziyada yupek we dokma toplumyna degi?li onumleri? onumciliginde o?daki orunlarda duryar. Yurdu? ?aherlerindaki dukanlarda durli hilli we arzan bahadan sowgatlyk harytlaryny satyn almak mumkin.
Bayramcylyklary
: Taylandy? milli bayramcylyklary yyly? durli mowsumleri bilen baglany?yklydyr. Songkhran (Taze yyl) bahar paslyny? gelendigini habar beryar. Ol aprel ayyny? 12-14-i aralygyna de? gelyar. Bu bayramcylyk uc gun dowam edyar. Bayramcylygy? caginde adamlar birek-birek bilen suw sepi?yarler.
May ayynda oba hojalyk mowsumini? ba?lanandygyny alamatlandyryan bayramcylyk, Budda bagy?lanan Wisakha-pudja bayramcylygy bellenyar. Sentyabrda Ok-phansa bayramcylygy bellenyar. Ol yagy? mowsumini? tamamlanandygyny alamatlandyryar.
Bilimi
: Yurtda ba?langyc bilim hokmanydyr. Yurtda uniwersitetlerdir, tehniki, mugallymcylyk, oba hojalyk institutlaryny? birnacesi hereket edyar. Bangkokdaky yurdu? bayry yokary okuw mekdeplerini? biri bolan Culalonkorn 1917-nji yylda, Tammarsart bolsa 1933-nji yylda doredildi. Yurtda Ramkamheng, Kasetsat we Mahidon uniwersitetleri hem hereket edyar.
Metbugaty
: Taylandda onlarca gundelik gazetler ne?ir edilyar. Olar tay, hytay we i?lis dillerinde cykyar. Kop tira?ly gazetleri: ?
Tai rat
“, ?
Deyli nyus
“, ?
Siyam rat
“, ?
Sisyan ?ibao
“, ?
Szinhua ?ibao
“, ?
Bangkok post
“, ?
Ney?n
“.
Yurdu? tele we radio yaylymlary dowleti? gozegciliginde saklanyar. Yurdu? dowlet radioyaylymy ?
Radio Tayland
“ geple?iklerini efire tay dilinde beryar. ?eyle hem birnace radio stansiyalar we 11 telestansiyalar i?leyar.
Taryhy
XI asyrda taylar
Hytayy?
gunortasyndan gocup gidyarler. XIII asyrda bu yerde birinji dowlet doredilyar. 1350-nji yylda Ayyuthaya paty?alygy esaslandyrylyar. Paty?alyk dort yuz yyl hokumdarlyk edip, oz territoriyasyny gi?eldyar. So?ra Tayland paty?alygy doreyar. Ol hazir
Birle?en Milletler Guramasyny?
,
Butindunya bankyny?
agzasydyr.
Gozel yerleri
Yurdu? paytagty Bangkokda paty?any? ko?gi, uly kitaphana, muzey,
Cakrini? ko?gi
we kop sanly
ybadathanalar
bar. ?aherde 400-den gowrak ybadathana bar.
Samutprakarnede
dunyani? i? iri krokodil fermasy yerle?yar. Dunya belli de?iz kurortlary: Ca-am we Huahin. Pattaya ? Taylandy? dunya belli kurorty hasaplanyar. Onda pil goraghanasy bar.
Bangkok
Yurdu? i? uly ?aheri we paytagty bolan Bangkokda 6 milliondan gowrak adam ya?ayar. ?aheri? eteklerini hem hasaba alany?da ilatyny? sany 11 milliondan gecyar. ?aheri? meydany 1.565 inedordul kilometre de? bolup, onu? eteklerini go?any?da 7.761 inedordul kilometre de? bolyar. ?aher deryany? kenaryndan yerle?yar.
Bangkok Gunorta-Gundogar Aziyany? i? calt we ykdysady taydan sazla?ykly osyan ?aheri hasaplanyar. Butindunya meteorologiya gullugy Bangkogy dunyani? i? yssy iri ?aheridigini aydyar. ?eyle hem bu ?aher dunyani? i? kop syyahatcy gelyan ?aheri hasaplanyar.
?aheri? halkara derejesindaki ady Bangkok. Yurdu? dowlet dili bolan tay dilinde ?aheri? ady “Krung Thep” diylip atlandyrylyar. Ol “Peri?deler ?aheri” diyen manyny beryar.
Ilaty
2005-nji yyldaky maglumatlara gora, hasaba alnan ilaty? sany 5 million 658 mu? adam. ?aherde
Kamboja
,
Myanma
,
Russiya
,
Ukraina
,
Pakistan
,
Nigeriya
,
Hindistan
,
Banglade?
,
Hytay
yaly kop sanly yurtdan adamlar ya?ayar. Ilaty? agramly bolegini taylar tutyar. Bangkokda 400-den gowrak
ybadathana
, 55
metjit
, 10
kilise
bar.
Doganla?an ?aherleri
Bangkogy? birnace doganla?an ?aherleri bar. Olar ?eylerak:
-
Pekin
(
Hytay
).
-
Wa?ington
(
Amerikany? Birle?en ?tatlary
).
-
Moskwa
(
Russiya Federasiyasy
).
-
Ankara
(
Turkiye
).
-
Manila
(
Filippinler
)
-
Seul
(
Gunorta Koreya
).
-
Milan
(
Italiya
).
Pattaya
Pattaya Taylandy? iri ?aherlerinden biridir. Paytagt Bangkogy? gunorta-gundogarynda, takmynan 165 kilometr uzaklykda Tayland aylagyny? kenarynda yerle?yar. ?aher administratiw taydan Conburi welayatyna degi?li bolandygyna garamazdan, onu? oz-ozuni dolandyry? merkezi bar. Pattaya sozi “gunorta-gunbatar munson ?emaly” diyen manyny beryar. ?aher dunyani? i? owadan dync aly? zolaklaryny? biri hasaplanyar. 2005-nji yyldaky maglumatlara gora, ?aher ?ol yyl 5,4 million syyahatcyny myhman alypdyr. So?ky yyllarda bu ?ahere Gundogar Aziya we Russiya yaly yurtlardan gelyan syyahatcylary? sany barha artyar.
?ahere i?lemage we syyahat etmage gelyan da?ary yurtlulary? sanyny? artmagy netijesinde ?aherde kop gatly jaylar gurlup ulanmaga berlip ba?landy. ?eylelikde ?aher kop gatly jay babatda Bangkokdan so? ikinji orna gecdi. Pattaya o? syyahatcylyk babatda yurtda arzan ?aherleri? biri bolupdyr.
?aheri? esasy kocelerini? biri bolan
Walkin strit
kocesi hemi?e kop adamly bolyar. Kocani? ugrunda durli dukanlar, adamlary? wagtyny ho? gecirmekleri ucin teatrlar, restoranlar bar.
- ↑
Turkmenistan bilen diplomatik gatna?yklary yola goyan dowletler
[
permanent dead link
]