Turkmenistan
merkezi
Aziyada
bir
dowletdir
.
Go??y
dowletler
:
Owganystan
,
Eyran
Yslam Respublikasy,
Gazagystan
we
Ozbegistan
.
Taryh
Oguz han eyyamy
Gorkut ata eyyamy
Gorogly beg eyyamy
Magtymguly Pyragy eyyamy
Beyik Saparmyrat Turkmenba?y eyyamy
Geografiki yerle?i?i
Turkmenistany? sputnikden gorunu?i.
Turkmenistan Merkezi Aziyany? gunbatar boleginde demirgazyk gi?i?ligi? 35,08-nji we 42,48-nji, gundogar uzynlygyny? 52,27-nji we 66,41-nji graduslaryny? aralygynda, Kopetdagy? demirgazygynda, gunbatarynda Hazar de?zi, gundogarynda Amyderya aralygynda yerle?yar. Turkmenistany? cagi gunbatardan gundogara 1110 kilometre we demirgazykdan gunorta 650 kilometre uzalyp gidyar we 491,2 mu? inedordul kilometr meydany tutyar. Turkmenistan demirgazykda Gazagystan Respublikasy bilen, gundogarda we demirgazyk-gundogarda Ozbegistan Respublikasy bilen, gunortada Eyran Yslam Respublikasy bilen we gunorta-gundogarda Owganystan bilen serhetle?yar, gunbatarda bolsa Hazar de?zini? suwy tolkun atyar.
Relyefi
Turkmenistan cagini? yerusti gurlu?y boyunca de? bolmadyk iki bolege bolunyar: uly-duzluk-colluk we kici-dag etek we daglyk. Turkmenistany? ahli duzluk bolegi geografiki gatna?ykda Turan pesligine (oyluklaryna) degi?lidir, onu? caklerinde land?afty? uc topary tapawutlanyar: a) usti tekiz belentlik, b) cage colluk, c) dag etek tokayly duzluk. Birinji topara Krasnowodsk tekiz belentligi, Ustyurdu? we Ma?gy?lagy? yakalary, ikinji topara-Merkezi, Gunorta-Gundogar we Zangunz Garagumy, ucunji topara-Kopetdagy? we Paropamizi? ahli demirgazyk etekleri degi?lidir.
Turkmenistany? cagini? yerustuni? azyndan ba?den bir bolegini daglar eyeleyarler. Onu? gunorta serhedinden Kopetdagy? geri?leri uzayar, ondan demirgazyk-gunbatarda Uly we Kici Balkan daglary yerle?endir. Turkmenistany? gundogar cetinde Koytendag daglary bardyr, olar Gissar dag ulgamyna degi?lidir.
Duzluk yerler esasan tekizlikde go?rumtyl toprak bilen we dag etekleri takyr gornu?li gadymy duzlukler, Garagumy? ymgyr cagi cage-collugine, deryaly julgeler, cemenlik, otluk yerler, ?orluk yerler bilen gur?alandyr.
Klimaty
Turkmenistan ucin
colu?
aram mylayym gornu?li kontinental klimaty hasiyetlidir: dowamly gurak jowzaly tomus, salkyn cygly guyz, az garly o diyen sowuk bolmadyk gy?. Demirgazyk-gundogarda we gunorta-gunbatarda gy? dowruni? dowamlylygy ? bir ay, yurdu? demirgazygynda we demirgazyk-gundogarynda dort aydan gowrak. Yanwar ayyny? ortaca temperaturasy demirgazyk-gundogarda ?6 gradusdan a?ak, gunorta-gundogarda we gunorta-gunbatarda +3 gradusdan +5 gradusa cenli bolyar. Iyulda ol +25+32 gradus caklerinde uytgap duryar. Turkmenistany? duzluk caklerinde ygaly? yyllyk mukdary 150mm,
Aral
yakasynda we
Garabogaz kol
aylagynda 100, daglyk sebitlerinde - 350 mm-den gecmeyar. Arid ?ertlerinde ekerancylygy osdurmek emeli suwary?a esaslanyp alnyp barylyar.
[1]
Archived
2009-08-24 at the
Wayback Machine
Suw resurslary
Ekerancylygy? geografiki yerle?i?i ilkinji nobatda - suwary? suwlaryny? yayray?y, olary? mocberi we peydalanyly? derejesi bilen baglan?yklydyr. Turkmenistanda suwary? maksatlary ucin, esasan, derya we yerasty suwlary peydalanylyar.
Garagum
colunde maldarcylygy? esasy suw upjunciligi guyular arkalydyr. Deryany? suwlaryny suwary? ucin peydalanmak maksady bilen suwary? yaplary gazylyar.
Turkmenistany? i? uly deryasy
Amyderya
bolup, ol yurdumyzy? gundogar-demirgazyk bolegini kesip gecyar. Eki?e yaramly yerleri? we ilaty? kop bolegi bolsa yurdu? gunorta-gunbatar boleginde yerle?yar. Emma ol yerde suw upjunciligi oran yetmezcilik edyar. Yone suwary? suwuny? gaty cakli yerlerinde suw bilen upjun etmek maksady bilen,
Amyderyany?
suwuny? bir bolegini gunorta-gunbatara Garagum deryasy bilen gonukdirildi.
Turkmenistany? dolandyry?-cak boluni?i
Paytagt A?gabady? gornu?i.
Turkmenistany? paytagty A?gabat ?aheri, ol welayat hukukly administratiw-territorial gurlu?ly birlikdir. A?gabady? duzumine dort etrap ? Bagtyyarlyk, Berkararlyk, Kopetdag we Buzmeyin etraplary giryar.
Turkmenistanda ba? sany welayat ? Ahal, Balkan, Da?oguz, Lebap we Mary welayatlarydyr. Her welayat etraplara bolunyar. Turkmenistanda 37 etrap, 5 ?aherlerdaki etraplar, 47 etrapdaky ?aher, olardan 6-sy etrap hukukly ?aher, 68 ?aherce, 469 ge?e?lik (oba yerli duzumler) we 1690 sany oba ilatly yerlerdir.
[1]
Rayon emele getiriji tasirleri? esasynda, Turkmenistan a?akdaky rayonlara bolunyar:
- Turkmenistan-bir butewi halk hojalyk toplumy;
- Welayat tipli uly ykdysady rayonlara bolunyar (olar 5 sany);
- A?gabat - Gara?syz, baky Bitarap Turkmenistany? paytagty, A?gabat ?aheri oz derejesi boyunca welayat hukukly ?aher statusyna eyedir;
- Uly ykdysady rayonlar kici rayonlara bolunyarler. (olar 15 sany);
- Kici rayonlar oz gezeginde hojalyk-adminstratiw etraplara bolunyar (49 sany);
- Ykdysady rayonlary? esasy bolegi ?aherlerdir (olar 20 sany);
- ?onca ?ahercelere bolunyar (68 sany);
- Ge?e?likler ykdysady rayonlary? oba yerlerindaki bolumidir (469 sany);
- Oba ykdysady rayonlar kici ilatly punktlara bolunyar (1690 sany).
?eylelikde, Turkmenistanda rayonla?dyrmagy? 9 basgancagy emele geldi. Olary? birinjisi we ikinjisi dowlet ahmiyetli mikrayonlardyr. Ucinjisi kici rayonlardyr. Dordunji, ba?inji, altynjy, yedinji, sekizinji we dokuzynjy basgancaklar - mikrayonlardyr. Bu sistema giryan birlikleri? 8-si (kici rayonlardan ba?gasy) adminstratiw organlary tarapyndan edara edilyar. Munu? ozi ykdysady-durmu? rayonla?dyrma bilen adminstratiw-territoriyal bolun?igi? bir butewi sistemasyny yene-de bir gezek subut edyar.
Turkmenistany? ykdysadyyeti
"Gulistan" sowda merkezi
,
A?gabatda
bazary bar
Gara?syz we baky Bitarap Turkmenistan dowleti Gundogary? we Gunbatary? kop yurtlaryna tarap gidyan gadymy “Beyik Yupek” sowda yollaryny? catrygynda, geografik taydan i??an amatly yerde yerle?yar. ?o?a gora-de, Turkmenistany? territoriyasyny? usti bilen Gadymy we Orta asyr dowurlerinde hem dunya bazarlaryna tarap kerwen yollary, yodalary gecipdir. Uzaklarda ba?lanan kerwen yoluny? bir ?ahsy oz dowrunde gadymy siwilizasiya merkezlerini? biri bolan Merwi? usti bilen gecipdir. Gundogardan Yewropa tarap uzalyp gidyan kerwen yoluny? sowda merkezlerini? biri bolan gadymy Koneurgenc hem “Turkustany? derwezesi” diylip atlandyrylypdyr. Beyik yupek yoluny? yene bir ?ahasy ilki Murgap deryasyny? boyy bilen, so?ra Owganystany? ustunden Hindistana cenli baryp yetipdir.Gundogary? we Gunbatary? gadymy sowda aragatna?yklaryny Turkmenistany? caklerini? usti bilen amala a?yrmakda uly orny bolan Beyik yupek yoly indi bizi? taze dowrumizde-Gara?syzlyk zamanamyzda yene-de dikeldilip ba?landy. Yone bu gezek usul kerwen yollary boyunca dal-de, polat reysleri arkaly dikeldilyar. Tejen-Sarags-Ma?at demir yoluny? gurulmagy bilen Turkmenistany? ustunden Transaziya kontinentara demir yol magistraly acyldy we ol Beyik Yupek yoluny? ugry bilen gidyar. Ol Pekinden (Hytay) Yewropany? bosagasynda yerle?en Ystambula (
Turkiya
) cenli yetyar, Pars aylagyna hem yeter. Gara?syz Turkmenistan dowletini? Yewropa bilen Aziyany? catrygynda yerle?megi, onu? geosyyasy yagdayynda oran uly amatlyklyklar doredyar. Gara?syz we baky Bitarap Turkmenistan Hazar de?zini? gundogar kenarynda Amyderya cenli yarym million kwadrat kilometre golay (491,2 mu? kw.km) demirgazykdan gunorta bolsa 650 km, uzylyp gidyyar. Merkezi Aziyany? ahli meydanyny? 12,2%-I Turkmenistany? payyna du?yar. ?eyle-de bolsa, Merkezi Aziya gar?syz dowletleri? arasynda Turkmenistan Gazagystandan so?rf umumy meydany boyunca i? iri dowlet hasaplanyar. Ilaty 24 million adama golayla?an go??y Ozbegistany? hem tutyan meydany Turkmenistany?kydan az.
Ozbegistan
gundogarda Owganystan duwleti bilen Turkmenistany? aracak serhetlerini? uzynlygy 864 km, Eyran Yslam Respublikasy bilen bolsa 1,5 mu? kilometr golayla?yar. Turkmenistan demirgazyk gunbatarda Gazagystan dowleti bilen hem aracakle?yar. Merkezi Aziyany? dowletlerine garanda Turkmenistan Russiya Federasiyasyny? Yewropa bolegine yerle?en ykdysady-geografik rayonlaryna, Kawkazy? gara?syz dowletlerine has yakyn we amatly yerle?megi bilen tapawutlanyar. Ol dowletler Merkezi Aziya dowletlerine ozlerini? transit yuklerini Turkmenistany? usti bilen da?ayarlar. Hazar de?zini? kenaryna Turkmenba?y porty Merkezi Aziyany? “Gunbatar derwezesi” hasaplansa, “Turkmenabat-Go?rat-Beynew” demir yoly derwezesi. Merkezi Aziyany? beyleki dowletlerine garanda Turkmenistany? duzluk territoriyalary has agdyklyk edyar. Bu bolsa yurdumyzyn dunya bazarlaryna tarao cykalgalaryn has kop bolmagyna amatly shertler doredyar. Mysal ucin, Turkmenabat-Hayraton aralygynda Amyderya-Hyrat we Atamyrat-Ymamnazar awtomobil yollary arkaly Lyutfabat, Etrek-Gurgen, A?gabat-Gowdan-Bajygyran awtomobil yollaryndan bashga-da, Eyran Yslam Respublikasyna tarap Tejen-Sarahs-Mashat demir yolunyn gurulmagy dunya bazaryna taze cykalgadyr. Turkmenistan land?aftynyn esasy bolegini meydany boyunca Sahara we Gobi colluklerinden son dunyade ucunji orny eyeleyan
Garagum
coli tutyar. Ol hojalyk taydan heniz az ozle?dirilen. Ol ya?ay?yn seyrekligi, juda az orumla?anlygy, yssylygy bilen tapawutlanyar. Emma yerasty tebigy baylyklaryn kopdurliligi bilen Turkmenistan indi dunya bellidir. Turkmenistany? gi? meydanyny? 7%-gur ilatly obalary?, suwarymly ekerancylyk massiwlerini?, iri ?aherlerini?, gur gatnaw yollary?, oazisleri? payyna du?yar. Derya julgelerini?, suwary? kanallaryny?, dag eteklerini? ozle?dirilen yerleri-oazisler Turkmenistany? koplenc cetki kunjeklerinde yerle?yarler. Garagum deryasyny? zonasy Turkmenistany? gunorta bolegini? ululy-kicili kop oazislerini yeke-tak suwary? sistemasyna birikdiryar.
Garagum coli
Uzynlygy 1300 kilometr Garagum deryasy Turkmenistanda ykdysady we durmu? ozgeri?klerini? ba? zonasydyr. Geografik taydan has gunortada yerle?i?i boyunca Garagum deryasyny? zonasy go??y
Ozbekistany?
Murzecol, Gar?y kanallary? zonalaryndan ozuni? agroklimatik resurslary boyunca has amatlylygy bilen tapawutlanyar. Garagum deryasyny? zonasynda yagtylygy we yylylygy has kop talap edyan ince suyumli gowaca we beyleki oba hojalyk ekinleri osdurilip yeti?dirilyar. Garagum deryasyny? zonasynda yurdumyzy? ilatyny? de? yarsyndan kopusi ya?ayar. Halkara Ykdysady Hyzmatda?lyk Guramasyny? (EKO-ny?) agzasy bolmak bilen, Turkmenistany? geosyyasy ahmiyeti barha rowaclanyar. EKO giryan 10 dowleti? ahlisini? 300 million adamdanam gowrak ilaty bolup, olary? umumy meydany 7960 mu? kwadrat kilometrdir. Turkmenistan EKO-ny? geografik gi?i?ligini? merkezinde yerle?yar. Onu? usti bilen esasy halkara demir yol magistrallary? (“Transaziya”, “Demirgazyk-gunorta”) we turbaprowodlary? gecirilmegi barada birnace iri mocberli taslamalar i?lenip duzulyar. Turkmenistany? klimat resurslary, gun radiyasyny? yokary derejeli oba hojalygyna yaramly gunleri? kop bolmagy, klimaty? gurak we kontinentallygy bilen hasiyetlendirilyar. Tutu?lygyna alanynda Turkmenistany? agroklimat resurslary oba hojalygyny, onun esasy ugry suwarymly ekerancylygy alyp barmak ucin amatlydyr. Yurdumyzyn mineral-cig mal resurslary boyunca dunyade bay yurtlary? hatarynda duryar. Mundan ba?ga-da, Turkmenistany? territoriyasy himiki cig mallary?, gurlu?yk materyallary? zapasyna hem bay yurt hasaplanylyar.
Gaz we nebit
Dokma senagaty
Danecilik we Pagtacylyk
Oba hojalygyny? umumy hasiyetnamasy
Yurdumyzy? ykdysady oba hojalygy oran mohum ahmiyete eyedir. Turkmenistanda ondurilyan onumleri? 40%-den gowragy oba hojalyk onumleridir.
Turkmenistany? oba hojalygy, esasan, iki pudakdan: ekerancylykdan we maldarcylykdan ybaratdyr. Ekerancylyk oba-hojalykda ondurilyan umumy onumi? 67%-ini we maldarcylyk 33%-ini onduryar. ?eylelikde yurdumyzda oba hojalygy? esasy ugry ekerancylykdyr. Turkmenistany? Prezidenti Saparmyrat Turkmenba?yny? “Taze oba” syyasatyna layklykda, oba hojalygynda hususy eyeciligi? osmegine gi? yol acyldy. 1998-nji yylda oba hojalygyny? umumy onumini? 62%-ini ilaty? hususy hojalyklary ondurdi. Geljekde onu? tutyan orny has artar. Turkmenistanda azyk bolculygyny doretmekde oba hojalygy? uly orny bardyr. Oba hojalygy? umumy onumini? yarysyndan gowragy azyk onumleri? payyna du?yar.
Himiya senagaty
Yurdumyzda himiya senagatyny? ilkinji karhanasy Merkezi
Garagumda
yerle?en
Derweze
kukurt zawodydyr. Ol 1928-nji yylda guruldy we jowzaly klimat ?ertlerinde, transport taydan amatsyz bolany ucin, bu zawod di?e
1961
-nji yyla cenli i?ledildi.
Gowurdakdaky
kukurdi? kani acylandan so?, ol yerde
1932
-nji yylda kukurt zawody i?e girizildi.
Himiya senagaty has kop pudakly senagat. Ol dag-magdan himiya, esasy himiya, nebit himiya, durmu? himiyasy we farmasewtika yaly himiya senagaty kop pudaklary oz icine alyar.
Ekerancylygy
Yurdumyzda ekerancylygy? a?akdaky pudaklary osdurilyar
Yokardaky ekinlerin tutyan meydany 1 mln. 700 mu? gektardan (
1999
-njy yylda) gowrak bolup, olarda esasy orun
danecilik
we
pagtacylyga
degi?li. Dane ekinlerini? we gowacany? ekin meydanlary ahli suwarma ekerancylygy? 80% -ne barabardyr.
Syyahatcylyk
Awaza milli syyahatcylyk zolagy
,
MSZ
Awaza -
Turkmenistany? Milli Syyahatcylyk Zolagy
(
Awaza-MSZ
). Hazar de?zini? gundogar kenarynda, Turkmenba?y ?aherinden 12 km gunbatar tarapynda yerle?yar. 15 iyunda 2009 ? birinji 3 oteller girizildi.Hazar de?zini? Turkmenistana degi?li kenaryakasy oran tasin jana ?ypaly yum?ak howasy we bay tebigy mumkincilikleri bilen tapawutlanyan ekologik taydan arassa zolakdyr. Bu taslama Turkmenistany? di?e ozunden 1 milliarddan gowrak $-ny, da?ary yurt maya goyujylary? 4 milliard $-ny gonukdirmek goz o?unde tutuldy. Hazirki wagtda Awazany? meydany 1,700 gektar mocberinde kesgitlenildi.
Turkmenistany? ilaty we zahmet resurslary
20 manat
Ilaty? sanyny? arty?y, esasan, iki sany usul bilen kesgitlenilyar. Birinji usul, bu o? ygtybarly we umumy Kabul edilen usul-ilaty? ucdantutma yazuwyny? gecirmekden, ikinji usul bolsa, hey ilaty? kopeli?ini hasaplamakdan we o?a baha bermekden ybaratdyr. Ilaty? ucdantutma yazuwyny? materiallaryny? ylmy we praktiki ahmiyeti ulydyr.
Gara?syz Turkmenistan dowletini? taryyhynda ilkinji gezek ilaty? ucdantutma yazuwy GDA dowletlerini? arasynda ilkinji bolup 1995-nji yyly? 10-njy yanwaryndan 20-nji yanwaryna cenli gecirildi.
Turkmenistany? Birle?en Milletler Guramasyny? 1995-204-nji yyllar dowrunde yer ?aryny? ilat yazuwyny? nobatdaky tapgyryny gecirmegi yglan edenden son, bu mohum i?i amala a?yran ilkinji dowletdir:
Turkmenistany? ilat sanyny? kopeli?ini? tablisasy
?u yerde
[
permanent dead link
]
Awtomobil ulaglary
Awtomobil ulaglary dowleti? ykdysadyyetini? i? wajyp bagla?dyryjy bolegidir.
Her yylda awtomobil ulaglary bilen 500 million tonna golay yuk da?alyar we 1 milliard yolagcy gatnadylyar.
Gara?syzlyk yyllarynda yurtda awtoulag seri?delerini? sany 3 esseden hem artdy. Awtoulaglar parky ?u a?akdaky yaly bolunyar: 77% ? ye?il awtomobiller, 19% ? yuk we yoritele?dirilen awtomobiller we 4% ? awtobuslar.
Hazirki wagtda dowlet ahmiyetli awtoyollary? uzynlygy 13,7 mu? km barabardyr. Mundan ba?ga-da ?aherici we yerli ahmiyetli, gaty ortukli kop catrykly yollary? ulgamy bardyr. ?u gunki gun umumy uzynlygy 1,6 mu? km barabar bolan ?Turkmenba?y-A?gabat-Mary-Turkmenabat“ we ?A?gabat-Garagum-Da?oguz“ awtomagistrallaryny? gurlu?ygy boyunca i?ler guycli depginlerde alnyp barylyar. Awtomagistrallary? umumy gi?ligi 31 metr, her bir gatnalyan bolegini? gi?ligi 12,25 metrdir. ?u obyektlerdaki i?leri 2010-njy yylda tamamlamak bellenildi.
Administratiw Gurlu?y
Turkmenistany? welayatlary
Turkmenistan ba? welayat we ayratyn paytagt ?aherden ybaratdyr.
Yokary okuw mekdepleri barada
Hazirki wagtda Turkmenistanda 16 sany yokary okuw jaylary bar we olarda 250 durli karler boyunca yokary hunarli spesialistler tayyarlanylyar.
Turkmenistany? dowlet cepercilik akademiyasysy
,
Halkara turkmen-turk uniwersitetiti
. Yokary tehniki kolleji,
Turkmenistany? polisiya akademiyasy
taze yokary okuw mekdeplerini? hataryna giryar.
Yurdumyzda Galkyny? hereketini?, teatrlardyr ceper howesje?ler kopculigini? durmu? medeni roly artyar. Bizi? maksadymyz Turkmenistany? ykdysadyyetini duypli ozgertmekdir, ol ozgeri?likler bolsa halky? hal-yagdayyny uzul-kesil yokarlandyrmaga mumkincilik berer.
Milli go?uny
Turkmenistany? go?unyny? sany, yurdun bitaraplygy sebapli caklidir. Esgerleri 36,500 bolup, i?je? go?un sany boyunca yurtlary? sanawynda 92-nji yerde duryar.
Turkmenistanda harby gulluga yylda iki gezek gecirilyar: 1-nji aprelden 30-njy iyuna cenli; 1-nji oktyabrdan 31-nji dekabra cenli. Taslamany? ya?y 18 bilen 27 ya? aralygy. Rayatlary? hyzmat edi? mohleti 2 yyl.
Turkmenistandaky Tanklarynyn esasy gornu?leri : T-90S, T-72. Sowe? ulaglary - BMP-1 / BMP-2 / BMP-3, BRM-1K, BRDM-1 / BRDM-2. Maragly i?gar da?ayjy - BRDM-1 / BRDM-2. Tanka gar?y yarag - MT-12. Tanka gar?y gonukdirilen raketa Malyutka (ATGM), Konkurs (ATGM), ?turm (ATGM), Metis (ATGM). Birnace ucu? raketa ulgamy: BM-21 Grad, BM-21 Grad-1, BM-27 Uragan, BM-30 Smerch. Artilleriya ulgamlary: 2S9 Nona-S, 2S1 Gwozdika, 2S3 Akatsiya, 122 mm D-30 howitser, 152 mm D-1 howitser yaragy, 152 mm D-20 howitser yaragy, PM-38.
Turkmenistanyn
SU 25
jet ucarlary.
Turkmen esgerlerinin baydagy
Turkmenistanyn ucarlarynyn baydagy
Turkmenistanyn deniz guyclerinin baydagy
Beyleki
Edebiyat
- Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь. - ? М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. ? 512 с.
- ↑
1.0
1.1
Turkmenistan barada umumy maglumat - Turkmenistany? da?ary i?ler ministrligi
. -
Asly
ndan arhiwlenen gornu?i.