Беларус
ё
Бело?рус
(расм.
?ум?урии Беларус
, ба
беларус?
:
Рэспубл?ка Беларусь
; ба
рус?
:
Республика Беларусь
) ? давлат дар
Аврупои Шар??
. Дар ?арб бо
Ла?истон
, дар Шимол ?арби бо
Литва
ва
Латвия
, дар Шар? ? бо
Русия
ва дар ?ануб бо
Украина
?амсар?ад аст. Масо?аташ 207600 км
2
, а?олиаш 10 млн нафар (2012), зичии миёнаи а?ол? 45,6 нафар дар 1 км
2
. Пойтахташ ша?ри
Минск
. Аз 6 вилоят:
Брест
,
Витебск
,
Гомел
,
Гродно
,
Могилёв
,
Минск
? бо марказ?ои ?амном, 12 ша?р, 118 но?ия иборат аст. Иди милл? ?
Р?зи исти?лол
? 3 июл. Забон?ои давлат?
беларус?
ва
рус?
. Во?иди пул? ? рубли беларус?.
Калисои Колож
, ёдгории ?ифзшавандаи асри XII
Дар ?удуди Беларус инсон ?ан?з дар замони палеолити миёна ва боло маскан гирифта буд. Бошишго??ои тамаддуни муст?ер дар Подлужйе, Юпевичи, Бердиж ва вилояти Гомел пайдо шудаанд. Аксари ?удуди Белоруссияро дар аср?ои аввали милод? ?абила?ои славян?ои шар?? иш?ол кардаанд. Итти?одия?ои ?абилавии дулеб?о, кривич?о (аз болооби дарё?ои Днепр ва Волга тома?рои миёнаи Двинаи ?арб?), дрегович?о (дар ?авзаи дарё?ои Березина ва Припят), радимич?о (?авзаи дарёи Сож), древлян?о (дар ?ум?урии Беларус) дар ин давра ташаккул ёфта, ?удуд?ои иш?олкардаи он?о дар садаи IX ба давлати Руси Киев? ?амро? карда шуданд. Кривич?о ва радимич?о ширкаткунандагони юриш?ои княз?ои киев? Олег (907) ва Игор (944) ба пойтахти Византия?Сарград (Константинопол) буданд. Дар миёнаи садаи X князигарии Полотск ташаккул ёфта, ша?р?ои Витебск, Туров, Берестие (Брест), Минск, Орша, Пинск ва ?айра бунёд гардиданд. Дар аср?ои 11?12 давлати Руси Киев? бар?ам х?рда, князигари?ои Полотск, Смоленск ва Туров муста?ил гардиданд ва дертар боз ба князигари?ои хурдтар та?сим шуданд. Дар аср?ои 12?14 ало?а бо марказ?ои ти?оратии рус?о, украин?о, олмони?о муста?кам шуда, дар ?удуди ?озираи Белоруссия княз?ои литвон? нуфуз пайдо карданд. Дар нати?а, сол?ои 1230?1240 яке аз давлат?ои му?тадири асримиёнагии Аврупо?Князигарии бузурги Литва (марказаш ша?ри беларуссии Новогрудок, дертар Вилна ? Вилнюс) арзи ву?уд кард. Соли 1385 баъди баста шудани Унияи Киев замин?ои Белорус ба ?айати давлати Итти?оди Ла?истон?Литва (сарвараш князи литвон? Ягайло) ?амро? карда шуд. Баъди паси сар шудани ?анг?о ва ихтилофи байни католик?о ва муъта?идони православ? ба аксар ша?р?ои белорус? ? Брест (1300), Гродно (1391), дертар Слутск, Полотск ва Минск ?у?у?и худидоракун? дода шуд. Дар а?ди Витовт (аз соли 1387), ки 40 сол ?укмрон? кард, Князигарии бузурги Литва хеле пеш рафт. Дар аввали садаи XVI баъди ?анги байни Князигарии бузурги Литва бо давлати Маскав ва ба имзо расидани Унияи Люблин (1569) замини Белоруссия боз ба ?айати давлати мутта?идаи Полшаву Литва, ки Реч Посполитая ном гирифта буд, дохил карда шуд.
Дар садаи XVI дар як ?атор ша?р?о ?аракат?ои дин? маорифпарвар? сар заданд, ки дар инкишофи забон ва фар?анги милл? на?ши намоён бозиданд. Маорифпарвар Ф. Скорина аввалин китоб?ои славян?ои шар?иро ба табъ расонд. Сарзамини Белорус дар давоми аср?о са?наи ?анг?ои манфиат??ёнаи хунрез буд (?анги Ливон ? 1558?1583; ?анги рус?о бо полшаги?о ? 1654?1667; ?анги шимолии байни Русияву Реч Посполитая ва Шветсия ? 1700 ? 1711). Дар нати?аи се ?исм та?сим гардидани Реч Посполитая (1772?1795) замин?ои онва?таи Белорус (губ?ои Вилен, Витебск, Гродно, Минск, Могилёв) ба империяи Русия ?амро? карда шуданд. ?ангоми ?анги ватании соли 1812 ?удуди Белоруссияро фаронсави?о иш?ол карданд. Нимаи дуюми садаи XIX сохтмони ро??ои о?ани Маскав?Брест, Либава?Ромен, Петербург?Варшава боиси пешравии и?тисодии Белорус гашт, вале ?анги якуми ?а?он? (1914?1918) ба ин пешрав? зарба зад.
Баъди Ин?илоби февралии соли 1917 Комитети Миллии Белорус (дертар Радаи Бузурги Белорус ном гирифт) бо талаби додани мухторият дар ?айати Республикаи Россия баромад кард. Ш?рои депутат?ои коргариву солдат? дар ша?р?о ва лашкар?о тар?ибот мебурданд. Баъди ?алабаи Ин?илоби Октябр дар мавзеъ?ои аз сипо?иёни олмон? озоди Белоруссия бар?ароркунии ?окимияти ш?рав? шур?ъ гардид. 3 январи 1918 Ш?рои Съезди умумибелорус? Кумитаи и?роияи съездро таъсис дод, ки он дар бораи ташкил шудани Республикаи Хал?ии Белорус ?арор ?абул кард. Баъди имзо шудани А?дномаи сул?и Брест (15 март) бо Олмон ва иттифо?чиёнаш дар Съезди умумироссиягии Совет?о, ки мувофи?и он ?исми зиёди ?удуд?ои ба Россия ?амро?шуда ба Белоруссия мегузашт, Ш?рои Съезди умумибелорус? 25 март барои аз Россия чун давлати озод ва со?ибисти?лол ?удо шудани Белоруссия Грамотаи устав? ?абул кард. Ин замон сипо?иёни Олмон ?ариб тамоми ?удуди Белоруссияро ?асб кард (забткор? то охири соли 1918 идома дошт).
1 январ
1919
Белорус ? Республикаи Советии Сотсиалистии Беларуссия эълон шуд ва ?укумати мува??атии он ба Минск к?чид. Баъди эътироф шудани исти?лоли Белоруссия
27 феврали
1919
Республикаи мутта?иди Советии Сотсиалистии Литваю Белоруссия ташкил шуд. Дертар ?исми зиёди замин?ои Белоруссияро сипо?иёни Полша тасарруф карданд. Дар ?анги байни давлати Ш?равию Ла?истон (1920) ва озод кардани Минск,
31 июли
1920
?ШС Белоруссия бар?арор шуд. Мувофи?и а?дномаи дар Рига ба имзорасидаи соли 1922 Белоруссияи ?арб? ба ?айати Ла?истон ворид карда шуд. 30 декабр 1922 ?ШС Белоруссия чун ?ум?урии иттифо?? ба ?айати И?ШС дохил гардид. Сол?ои 1924 ? 26 бо ?арори Комитети И?роияи Умумироссияг? 15 уезди мансуби губ?ои Витебск, Гомел ва Смоленск, ки а?олиашон асосан белорус?о буданд, аз ?айати РСФСР бароварда ба Белоруссия баргардонда шуданд. Армияи Сурх сентябр 1939 Белоруссияи ?арбиро ба ?ШС Б. ва кишвар?ои Вилно ва Виленро озод карда ба Литва дод.
Сол?ои баъд? Белоруссия р? ба тара??? ни?од. Дар ибт.
?БВ
(1941?45) ?удуди ?ШС Белоруссияро лашкариёни фашист? пурра забт карданд ва дар тамоми мамлакат ?анги партизан? ав? гирифт. Наздики 200 бригада, 1100 отряди партизан? бо душман мубориза?ои шадид мебурданд. Дар ?анг ша?р?ои Минск, Брест, Витебск, Могилёв, боз 209 ша?ри хурди дигар, 9200 де?а харобу ба хок яксон ва 2,5 млн а?олии мамлакат ?урбон шудаанд. Наздики 300 ?азор а?ол?, 70 дарсади гов?о ба Олмон ронда ва ?азорон трактору мошин?о ба он ?о инти?ол дода шуданд, тамоми саноат ва 74 дарсади фонди манзил? хароб гардид. На?ши бузурги Белоруссия дар мубориза бо фашизм ва натсизми Олмон буд, ки ?ШСБ, яке аз давлат?ои муассиси СММ гардид. Тиб?и шартномаи байни Ла?истон ва Итти?оди Ш?рав? (18 августи 1945) 17 но?ияи вил. Белосток бо марказаш ва 3 но?ияи вилояти Брест ба Полша дода шуд. Баъди ?анг бар?ароркунии босуръати мамлакат ба ро? монда шуда, и?тисодиёти Белоруссия чун ?исми таркибии ма?м?и ягонаи хо?агии хал?и И?ШС рушд кард. 20 дарсади трактору мототсикл?о, 10 дарсади дастго??ои филиззбур?, нахи сунъ? ва нури?ои маъдан?, 22 дарсади нахи катон, 15 дарсади картошка, 6 дарсади г?шти дар Итти?оди Ш?рав? исте?солшавандаро Белоруссия таъмин мекард. 27 июли 1991 Ш?рои Олии ?ШС Белоруссия оид ба исти?лоли давлат? Декларатсия ?абул кард.
19 сентябри
1991
?ШС Белоруссия Республикаи Беларус ном гирифт.
Бинои ?укумат дар Минск
Бинои ?укумат дар Минск
Тиб?и конститутсияи соли 1994 ?абулгардида Белоруссия давлати во?иди ?у?у?бунёд ва республикаи президент? аст. Сарвари давлат ? президент, ки ба му?лати 5 сол интихоб мешавад, сардори ?укумат ? сарвазир, ма?оми ?онунгузор ? Ма?лиси миллист, ки аз ду палата ? Ш?рои ?ум?ур? (64 ?ой) ва Палатаи намояндагон (110 ?ой, ваколаташон 4 сол) иборат аст. Суди ол? ва Суди конститутсион? амал мекунанд. Белорус узви
СММ
(аз соли 1945),
ИДМ
,
Ш?рои Аврупо
,
СА?А
ва дигар ташкилот?ои байналмилал? мебошад. Мувофи?и шартномаи соли
1999
басташуда Белорус як?оя бо
Россия
давлати иттифо?? гаштанд. Муносибат?ои дипломатии Белорус бо
То?икистон
аз
5 сентябри
1992
бар?арор аст. Дар сат?и дипломатияи мардум? дар
То?икистон
?амъияти д?стии ≪То?икистон ? Белорус≫ ва дар Белорус ?амъияти д?стии ≪Белорус ? То?икистон≫ фаъолият доранд.
Тасвири Белоруссия аз кай?он
Белорус дар ?арби Пасти?ои
Аврупои Шар??
, дар ?удуди платформаи россиягии та?курсии ?адимии кристалл? ва иборат аз та?нишасти ?инс?ои токембрий? во?еъ аст. Дар ?итъаи начандон калони Полес?е хоро ва гнейс?ои мансуби давраи архей вомех?ранд, ки ?о-?о ба р?йи замин баромадаанд. ?исми шимолу ?арбии мамлакат аз ?аторпушта?ои харсангу ша?ал?, маноти?и ?арб? ва шар?? аз теппак???ои на он ?адар баланд (Баландии
Минск
345 м) ташаккул ёфтааст. Дар ?ануби Полес?еи Белорус бо та?нишаст?ои бо?имонда аз обу пирях?ои а?ди ?адим падид омадааст. Белоруссия дорои захира?ои нафт ва конденсати газ (26,6 млн тонна), гази таби? (2,8 млрд м3) ва ангишт (107 млн тонна) буда, аз захираи 4-миллиардаи ?абат?ои торф? тан?о 580 млн тоннаии он барои исте?соли нури?ои органик? истифода мешавад. Белоруссия аз ?и?ати захираи намак?ои калийдор (5,25 млрд тонна, дар баргардон ба К2О ? 840 млн тонна) дар ?а?он баъди Канада, Россия ва Олмон ?ойи ча?орумро иш?ол мекунад. Захира?ои намаксанги саноат? баъди иктишоф 22 млрд тона муайян шудааст. Маводди сохтмонии таби? дар саросари мамлакат фаровон аст. Дар к?л?о ва ?абат?ои торф? та?нишаст?ои сапропел (лой?аи ба сифати нур? истифодашаванда) хеле фаровон буда, ми?дорашро 1,6 млрд тонна тахмин кардаанд. 70 чашмаи об?ои маъдан? (минерал?) ом?хта шуданд ва мавриди истифода ?арор доранд.
И?лими Белорус континенталии муътадил ва намнок аст. ?арор. миёнаи мо?и январ аз ? 80С то ? 40С, мо?и июл аз 170С то 190С, ми?дори бориш аз 550 мм то 700 мм буда, тобистонаш сербориш аст.
Дар Белорус наздики 3000 дарё мав?уд аст, ки ба ?авза?ои
Ба?ри Сиё?
(Днепр) ва ба?ри
Балтика
(Двинаи ?арб?, Неман, Буг, Ловат) мансубанд. Дарё?ои калонтаринаш Припят, Березина, Сож. Манбаи дарё?о ? барфу борон. Дар Белорус 4 ?азор к?л мав?уд аст, ки 2 ?азори он?о дар шимоли кишвар ?ойгиранд (бузургтаринашон Нароч, Освей, Свитяз).
Аз 5 ?исса 2 ?иссаи ?удуди Белоруссия бешазор буда, бештарашро
дарахтони с?занбарг
ташкил меди?анд (бешазор?ои Налибок, Беловеж). Гиё??ои дору? зиёд мер?янд (валериана, зарпоша,
карвиё
), 20 дарсади ?удуди мамлакат ботло?зор аст. Дар Белорус беш аз 50 намуд ?айвоноти ширхор ва наздики 200 намуд паранда ?аст. Гавазн, о?у, хук, р?бо?, гург, хирси малла бештар вомех?ранд. Дар Мамн?ъго?и Беловеж зубр ва дар ботло?зор?о намуди нодири сангпушти ботло?? бо?? мондааст. 4,2 дарсади сарзамини Белорус минта?а?ои ?ифзшавандаанд. Дар Полес?е Мамн?ъго?и радиатсионию эколог? ? барои ом?зиши ?олати ма?м?а?ои таби? (баъди садамаи
Нер?го?и бар?и атомии Чернобил
) ва дар Березин Мамн?ъго?и биосфер? ташкил шудаанд. Ча?ор бо?и милл? дорад: Беловежская Пуша, К?л?ои Браслав, Припятский, Нарочанский. Вазъи экологии Белорус мураккаб аст. Баъди фо?иаи
Чернобили
Украина
(
1986
) 22 дарсади ?удуди маскуни мамлакат, 26 дарсади бешазор?о ва 20 дарсади хо?аги?ои кишоварз? гирифтори ифлосшавии радиоактив? шуда, 2,64 ?азор га замин?ои ?осилхез аз эътибор со?ит дониста шуданд.
Белорус дорои 6
вилоят
аст, ки он?о инчунин аз но?ия?ои тобеи ша?р?о ва вилоят?о иборат мебошанд. ?амъи ?амамаи но?ия?ои вилоят?о ? 118, ша?р?ои тобеи вилоят ? 10. Ша?ри
Минск
во?иди ало?идаи маъмур? мебошад ва ба ягон вилоят дохил намешавад.
А?олии мамлакатро
белорус?о
81,2%,
рус?о
11,4%, полшаги?о 3,9%, украини?о 2,4%, я?уди?о 0,3% ва ?айра ташкил меди?анд. 80 дарсади а?ол? муъта?идони равияи православии дини масе?? ва та?рибан 15% католик?о мебошанд. Таносуби фавт нисбат ба таваллуд афзунтар буда, бемори?ои силсилаи гардиши хун ва саратон бештар ба назар мерасанд, ки ин ?ам о?ибати ?одисаи Чернобил мебошад. Баъди пошх?рии
Итти?оди Ш?рав?
му?о?ират ба
ИДМ
ва давлат?ои хори?ии дур ? Исроил, ИМА, Канада, Олмон, Полша, Австралия зиёд шуд. Тан?о баъд аз фо?иаи Чернобил аз Белорус беш аз 130 ?азор нафар ?и?рат намудаанд. Дар ?авзаи дарёи
Днепр
а?ол? зичтар ?ойгир шуда, ?исми шимолии мамлакат ва ?амвори?ои Полес?е кама?олитаранд. 71,5 дарсади сокинон ша?рнишин буда, нуфуси камтарини ма?алла?ои а?олинишини де?от то 125 нафар мерасад.
Мошини калони боркаши БелАЗ
Дар Белорус со?а?ои исте?солкунанда ва истихро?кунанда, энергетика, на?лиёт, сохтмон, кишоварз? ва бонк?о асосан моликияти давлат? буда, бахши хусус? дар и?тисодиёт ?иссаи хурд дорад (бештар дар со?аи савдо ва хидматрасон?). Моликияти давлат будани со?а?ои зикршуда ва корхона?ои бузурги саноат? ба ?укумати Белорус имкон меди?ад, ки барнома?ои калони и?тимоиро дастгир? намояд, харо?оти табобат ва та?сили мардумро бар д?ши худ дорад, барои кишоварз? ва дигар со?а?ои ?аётан зарур пул ?удо кунад, барои сохтмони манзил ?арз?ои имтиёзнок ди?ад. Дар байни давлат?ои ИДМ аз ?и?ати исте?соли трактор, нах?ои кимиё?, дастго?соз?, исте?соли нури?ои калийдор, пластмасса, г?шт, орд, ?алладона, ма?сулоти макарон?, матоъ, трикотаж, пойафзор, яхдон ва телевизор (нисбат ба ?ар сари а?ол?) пешсаф аст. Дар мамлакат со?а?ои энергетика, мошинасоз?, саноати кимиё, коркарди ч?б ва сохтмон, исте?соли маводди сохтмон, саноати коркарди ма?сулоти гуногун тара??? кардааст.
Шо?ро?и М1, назди Орши
Со?аи на?лиёти Белорус хеле тара??? кардааст. Аз ?удуди Белорус як ?атор ро??ои дорои а?аммияти байналмилал?, пеш аз ?ама ? ро?и трансаврупоии ≪Шар???арб≫ (Париж ? Брюссел ? Минск ? Маскав) л?ла?ои нафту газ, ро??ои байнидавлат?: Санкт-Петербург ? Витебск Гомел ? Киев ? Одесса ? Таллин ? Рига ? Вилнюс?Минск ? Гомел ? Киев ва шо?ро?и Брест ? Гродно мегузаранд. А?аммияти ро??ои об? аз ро??ои худрав кам набуда, бор ва мусофиркашон? дар дарё?ои Днепр, Припят, Березина, Сож, инчунин дар на?р?ои киштигарди Днепр ? Буг, Днепр ? Неман, Березина сурат мегирад. Бор?ои асос? маводди сохтмон (85%), ??лач?б ва дигар ма?сулоти чангал мебошанд. Бо на?лиёти л?ла? тавассути л?ла?о ма?сулоти нафт? (дарозии л?ла 2443 км), газ (5213 км), маводди ?изо? (1686 км) равона ва ирсол мешаванд. Дар Белорус 133 аэропорт (50-тоаш бетонп?ш), аз он ?умла 3 аэропорти байналмилал? мав?уд аст.
Аз Белорус ба кишвар?ои дигар асосан маводди минерал?, ма?сулоти мошинсоз?, саноати кимиё; ма?сулоти кишоварз?, саноати сабук ва х?роквор?, ч?бу тахта содир гардида, с?зишвор?, филиззот, баъзе ?исм?ои э?тиётии мошин?о, ма?сулоти кишоварз?, х?роквоаванд. Аз
Россия
ба Белорус асосан с?зишвор? ва филиззоти гуногун ворид мекунанд. 90 дарсади мошин?ои боркаш, 80 дарсади дастго??о ва яхдон?о, 60 дарсади мебели исте?соли Белорус дар бозор?ои Россия ба фур?ш мераванд. Шарик?ои ти?оратии дигари Белорус
Украина
,
Олмон
,
Полша
,
Литва
,
Нидерланд
мебошанд.
Су-27-и Белорус?
?увва?ои мусалла?и Белорус аз сипо?иёни хушкигард (43,5 ?азор нафар), ?увва?ои ?арб??аво? (22,5 ?азор нафар, як?оя бо лашкариёни мудофиаи зидди?аво?) ва диг. сохтор?ои ?арбикунонидашуда: сипо?иёни сар?адд? (12 ?азор), сипо?иёни дохил? (11 ?азор) иборат аст. Дар ихтиёри худ техникаи гуногун: танк?о (1724 адад), мошин?ои зире?п?ш (1500), сило?и артиллер? (1465), ракета?ои идорашавандаи зиддитанк?, комплекс?ои ракетав?, система?ои реактивии оташфишон, самолёт?ои ?анг? (230), чархбол?о (60), восита?ои мудофиаи зидди?аво?, авиабаза?о (дар Барановичи, Витебск, Магулише) дорад. Белорус узви
Ташкилоти А?дномаи амнияти даста?амъ?
мебошад.
?озиба?ои гардишгар?
дар Белорус со?аи даромаднок аст. Дар к?лу дарё гардишгар? тара??? кардааст, хатсайр?ои турист? силсила?ои обии
Ба?ри Балтика
ва
Ба?ри Сиё?ро
ба ?ам мепайванданд.
Дар Белорус тиб?и ?онун ≪Дар бораи ?ифзи тандуруст?≫ ба тамоми а?ол? хидмати тибб? ройгон аст. Марказ?ои та??и?оти тиббии Белоруссия Маркази ?ум?уриявии илмию амалии гематология ва трансфузиология, Институти нейрохирургия ва физиотерапия, Институти та??и?оти илмии эпидемиология ва микробиология (Минск), Маркази ?ум?уриявии илмию амалии тибби радиатсион? ва экологияи инсон, Маркази ?ум?уриявии илмию амалии ≪Кардиология≫.
Нахустин мусоби?а?ои варзиш? оид ба велосипедрон?, футбол, куштии юнонию рум?, гимнастикаи варзиш? дар Белоруссия охири садаи XIX?аввали садаи XX гузаронида шудаанд. Сол?ои 20 садаи XX варзиши сабук, волейбол, шамшербоз? ва лижарон? инкишоф ёфтанд. Варзишгарони Белорус аз соли 1952 дар Бози?ои олимп? дар ?айати даста?ои мунтахаби Итти?оди Ш?рав? баромад карда, со?иби 130 медал (65-тоаш тило) гардидаанд. Варзишгарони Б. Л. Петрик, О. Корбут, СОЛИ Бочинская, В. Шербо (гимнастикаи варзиш?), АСРИ Медвед (кушт?), Б. Болшаков, АСРИ Дохляков (велосипедрон?), Е. Карстен, В. Парфёнович (?аи?рон?). Н. Багров, В. Макаров (?уду), В. Волчков, Н. Зверева, М. Мирний (теннис) чемпион?ои чандкаратаи ?а?он ва Бози?ои олимп? шуданд. Дар Белорус футбол, баскетбол, гандбол, намуд?ои варзиши зимистон? (биатлон, лижарон?, фристайл, тирпарон?), аспдавон?, бокс, намуд?ои пан?ба?ра, намуд?ои техникии спорт, кикбоксинг, ?уду, каратэ, ушу, бадминтон, бри?, к??навард? низ тара??? кардаанд. Дар пойго?и варзишии ≪Рубичи≫ чемпионат?ои ?а?он ва Аврупо гузаронда мешаванд.
Кори мактаб?ои та?силоти умум? мувофи?и консепсияи соли 2009 ?оригардида ва меъёр?ои ?а?он? ба ро? монда шудааст. Ба?огузор? аз р?йи 10 балл сурат гирифта, та?силоти миёна 12 сол муайян шудааст (аз 6-солаг?). ?айр аз муассиса?ои таълимии маъмул? мактаб?ои та?силоти шабона (79 адад), мактаб-интернат?ои махсус (барои к?дакони ну?си р??ию ?исмон? дошта (88 адад), мактаб?ои хусус? (?амаг? 12) фаъолият доранд. Маълумоти касбию техник? (аз р?йи 350 намуди касб) дар 250 муассиса, маълумоти ол? дар 43 мактаби ол? (28 донишго?, 8 академия, 2 донишкада, 5 колле?и ол? ва 16 мактаби олии хусус?) дода мешавад. Калонтарин муассиса?ои та?силоти ол?: Донишго?и давлатии Беларус (соли таъсисаш 1921), Донишго?и миллии техник? (1990), Донишго?и давлатии информатика ва радиоэлектроника (1964).
Донишго?и императории Вилен (1803) ва Архиви марказии китоб?ои ?адимии ?онун?о (Вилно, 1852), Комиссияи археографии Вилен (1864) аввалин муассиса?ои илм? дар ?удуди Белоруссия ма?суб мешаванд. Мактаби хо?агии ?ишло?и Гори-Горетс (1848, баъд донишкада шуд), Институти маданияти Белорус (Минск, 1922, аз соли 1928 ? АИ ?ШС Белоруссия, аз соли 1997 ? Академияи миллии илм?о) низ аз ?умлаи муассиса?ои илмии давраи пеш мебошанд. Дар Белоруссия 300 муассисаи илм?, аз ?умла Маркази та??и?оти илмии проблема?ои захиранига?дор? (Гродно, 1990), Институти ?ангал (Гомел, 1992), Институти кимиёи ма?сулоти нав (Минск, 1988) ва ?айра фаъолият доранд. ≪Даклады Нацыянальнай акадэмii навук Беларусi≫, ≪Весцi Нацыянальнай акадэмii наук Беларусi≫ нашрия?ои илмии пурарзиш мебошанд.
Бо ?абули дини насрон? (масе??) аз ?ониби славян?о ва па?н кардани китоб?ои бо хатти кирилл? иншошуда дар сарзамини сукунати белорус?о марказ?ои адаб? ва чопи китоб пайдо шуданд (дар Полотск, Туров). Дар садаи XII ин ?о муаллифони шу?рати ?а?онидошта ? Кирилл Туровский ва Ефросиния Полотская кор?ои маорифпарвар? ан?ом медоданд. Баъдтар солноманавис? маъмул гашт (≪Солномаи княз?ои бузурги литвон?≫ ? сеяки аввали садаи XV; ≪Солномаи белорусию литвон?≫ ? 1446, тар?ума?о ба забони к??наи белорус? пайдо шуданд. Дар садаи XVI жанри мукотибаи расм? ва коргузор? риво? ёфт. Маорифпарвар ва асосгузори китобчопкун? ба забони славян?ои шар?? Ф. Скорина сол?ои 1517?1519 дар Прага 23 китоби ≪Библия≫-ро ба табъ расонд. Нимаи дуюми садаи XVI назми китобии белорус?, драматургия, асар?ои публитсист?, насри ?олноманавис?, ёддоштнавис? ва ?айра риво? ёфт. СОЛИ Будний, В. Тяпинский?исло?отчиёни он замон ба забони к??наи белорус? асар?ои зиёде чоп кардаанд. Аввали садаи XVII мад?иянавис? расм шуд. Нашри алифбо?о ва китоб?ои дарс? низ вусъат ёфт (≪Грамматика словенскасри..≫-и Л. Зизания, Вилно, 1596). Жанри адабии ≪ба?с?ои калисо?≫ ?олиб буд (муаллифон Мелетий Смотритский, И. Рутсий, Иосафат Кунсевич ва дигарон). Минбаъд муаллифон ба мавз?и ?аёти инсони од? муво?е? шуданд (асар?ои Симеон Полотский). Баъди аз ?ониби сарварони давлати полякию литвонии Реч Посполитая манъ гардидани истифодаи забони белорус? адабиёти он ба забони полшаг?, лотин? ва баъдтар рус? иншо мешуд. Ин замон адабиёти фолклор?, сафарнома?о (Я. Сапега) ва во?еанигор? пайдо шуд. Аксари асар?о ба забони белорус? дар шакли дастнавис?о па?н мешуданд. Соли 1820 асар?о дар жанри ?а?в ва миёна?ои садаи XIX дар шакли ривоятнигор? маъмул шуд (≪Тарас дар болои Парнас≫). Шоири полшаг? АСРИ Митскевич дар асар?ояш назми мардумии белорусиро фаровон истифода намудааст. В. И. Дунин-Марсинкевич, В. Сирокомля, Ф. Богушевич, Я. Лучина, АСРИ Гуринович адибони намоёни садаи XIX белорус мебошанд. Ибт. садаи XX назми белорус? риво? ёфт: Я. Купала (ма?м. ≪Жалейка, 1908; ≪Гусляр≫, 1910), Я. Колас (≪Суруд?ои яъс≫, 1910, ≪Образ?ои ба дил наздик≫, 1914), Тётка (номи аслиаш Алоиза Пашкевич; ма?муаи ≪?ижаки белорус?≫, 1906). Минбаъд равия?ои реализм ва романтизм муста?кам гардиданд: ?икоя?ои Я. Колас, М. Горетский, З. Бядуля. Ёддоштнавис?, во?еанигор?, повест ва романнавис?, ?ачвнигор? (К. Крапива, АСРИ Деркач) маъмул гашт. Сол?ои 30 садаи XX асар?ои Я. Колас, К. Чорний, П. Глебка, П. Бровка, М. Танк, В. Тавлай чоп шуда, сол?ои ?БВ ?ангоми истилои Белоруссия аксари адибон дар ?атори ?анговарон ?ой гирифтанд ва бо душмани ?аддор бо сухан мубориза мебурданд. Дар сол?ои баъди?анг? мавз?и ?анг дар э?одиёти ин адибон мав?еи асос? дошт: повести В. Биков ≪Сотников≫ (1970), АСРИ Адамович ≪Достони Хатин≫ (1984). Осори В. Короткевич намунаи таърихнигории во?еъбинона аст. АСРИ Макаёнок асар?ои ?а?в? э?од кардааст ( ≪Левониха дар мадор≫, 1901; ≪?абби зери забон≫, 1973. Фо?иаи Чернобил боиси э?оди асар?о дар жанри адаб? публитсист? гардид. Асар?ои Адамович ва Алексиевич дар асоси на?л ва э?соси шо?идони фо?иа, нобасомони?ои и?тимоии аз ин ?одиса рухдода э?од шудаанд. Аз адибони муосир Н. Гилевич, Р. Бородулин, О. Ипатова, О. Лойко, АСРИ Рязанов, АСРИ Глобус маш?уранд.
Дар ?удуди Белорус бо?имонда?ои манзил?ои бар поя?о устувор, заминкан?о ва бино?ои ?амъиятии мансуби даврони неолит, асри бирин? ва асри о?ан пайдо гардидаанд (дар вил?ои Витебск, Минск, Могилёв). ?ангоми ?африёти бостоншинос? ашёи гуногуни маиш?, ороиш? низ дарёфт шудаанд. Намунаи меъмории асримиёнаг? Калисои ?омеи София (асри 11) ва Дайри Спасо?Ефросиня (асри 12) дар Полотск буда, дар он?о фреска?о ? деворнигори?ои рассомони а?ди Руси Киев? бо?? мондаанд. ?алъаву диж?о ва дигар иншооти мудофиав? (дар Новогрудка, аср?ои 13 ? 15; Мир, охири садаи XV ? аввали садаи XVI; Несвиж ? аср?ои 16?17 ва ?айра) бештар бино мешудаанд. ?атто калисо?о намуди ?алъаро доштанд. Осори бо?имонда аз таъсири мута?обилаи услуб?ои роман?, гот? ва византияг? ва омезиши а?оиби он?о дарак меди?анд. Таъсири давраи Э?ё дар ороишоти ?аср?ои садаи XVI ба мушо?ида мерасад (?асри шо? Стефан Багорий дар Гродно). Дар осори меъмории аср?ои 17?18 та?ти таъсири католитсизм истифодаи услуби бароккоро мебинем (ибодатго?и иезуит?о дар Гродно, 1667). Ме?роби калисо?о, дафинаву ма?бара?о низ дар ин услуб офарида шудаанд. Китобчопкун? боиси рушди санъати ?аккок? (рассомон М. ва В. Вошанко, В. Корен, ох. садаи XVII ? аввали садаи XVIII) гардид. Саноеи кулол?, гулд?з?, заргар?, чармгар?, кандакор? дар ч?б ва ?айра хеле тара??? карданд. Дар биносоз? услуби класситсизмро романтизм ва модерн иваз кард ва меъмории ма?алл? шакли содатар гирифт. Дар рассом? ва санъати ороиш? риштаи заррин ва ну?рагинро истифода мебурданд (дар осори рассомони маъруф И. Хрутский, АСРИ Горавский, В. Бялинитский-Бируля); дар риво? додани анъана?ои мактаб?ои ?унармандии ма?алл? са?м мегузоштанд. Дар арафаи ин?илоб дар Белоруссия рассоми рус И. Репин зиндаг? ва э?од мекард. Анъана?ои санъати я?удиёнро Ю. Пэн ( устоди рассоми маш?ур М. Шагал) такмил дода, маш?ури ?а?он гашт. Сол?ои 1919?1922 Витебск (ба шарофати К. Малевич, В. Лиситский) маркази асосии санъати ?араёни футуризм гардид. Сол?ои 1930?50 дар меъмор? услуби ба ном ≪неоклассикаи сталин?≫ мав?еъ ёфт (ансамбл?ои пуршук??и И. Лангбард, му?ассама?ои З. Азгур ва АСРИ Бембел). Дар мусавваранигории миёнаи садаи XX мавз?и му?ориба?о дар ?анг, ?аракати партизан? (осори И. Ахремчик, Е. Зайтсев, В. Суховерхов ва ?айра) мав?еи махсус дошт. Дар осори му?ассамасозии сол?ои 1960?1970 услуби ≪?иддият≫ бештар ба назар мерасад (М. Савитский, СОЛИ Селиханов ? яке аз офарандагони ма?м?аи ёдгории ≪Хатин≫, 1968?1969). Сол?ои 80 садаи XX шакл?ои гуногуни авангардизм ва постмодернизм асосан дар санъати ороиш?, дизайн, рекламасоз? падид омад.
Фолклори муси?ии сарзамини Белорус пеш аз ?ама бо суруд?ои маросим? (лоло?, ниёиш, ?ашни ар?с?), мавсим? (пешвози ба?ор, киштукор, ?осил?ундор?), ?а?вию маиш? зо?ир мешавад. Аз соз?ои муси?? бештар дудка (шабе?и сурнай), жалейка (сози нафасии наймонанд), волинка (найанбон), лира, симбала (амсоли чанг) маъмуланд. Баъди ?абули масе?ият дар Белоруссия жанри суруд?ои калисо? (антифон, ирмос, псалм, канон ва ?айра) ва муси?ии орган? риво? ёфт. Суруду муси?ии дуняв? бо ?аёти маишии дарбор, ?арбиён ва сокинони ша?р?о вобаста буд. Дар садаи XIX тава??у? ба суруд?ои хал?? зиёд шуда, ом?зиш, коркард ва и?рои он?о дар са?на маъмул гашт (М. Чарновская, АСРИ Абрамович). Жанр?ои оперетта, маз?акаи муси??, консерт?ои соз? риво? ёфтанд. Баъди Ин?илоби Октябр асоси мактаби композиториро дар Б. Н. Аладов, АСРИ Богатирёв, Г. Пукст, Е. Тикотский гузоштанд. Э?оди суруд?ои оммав? расм шуд, репертуари ?унармандони со?аи муси?? ва театри милл?, жанри овозхонию симфон? (Н. Аладов, АСРИ Богатирёв) ?ан? гашт. Техникум?ои муси??, студия?о ва консерватория таъсис ёфтанд. Муси?ии Белоруссияро дар дохил ва хори?и мамлакат Капеллаи давлатии хори ба номи Г. Ширма, хор ва оркестри эстрадавию симфонии Радиои Белорус, ансамбл?ои созию овозии ≪Песняри≫, ≪Вераси≫, ≪Сябри≫ тар?иб мекунанд. Сол?ои охир э?одиёти гузаштагон, бе?тарин асар?ои муси?? гирдовар? ва ?ифз мешаванд. Балети милл? баъди соли 1907 пайдо шуд (дар Театри якуми Беларус, дар Минск соли 1920 таъсис ёфтааст, ?оло Театри ба номи Я. Купала). Соли 1930 дар Минск Студияи давлатии опера ва балет ташкил шуд, ки барои таъсиси Театри калони опера ва балети Беларус (1933) замина гузошт. Соли 1939 Ом?зишго?и театр? (бо шуъбаи хореограф?) кушода шуд. Аввалин балети милл? ≪Булбул≫-ро соли 1939 композитор М. Крошнер ва балетмейстерон АСРИ Ермолаев ва Ф. Лопухов р?йи са?на оварданд. Хореограф?ои бузурги рус В. Вайнонен, К. Голейзовский, Р. Захаров дар Белорусия як ?атор асар?оро ба са?на гузоштаанд.
Театри Белорус аз маросим, расму ойин, ид?ои мавсимии ?адима маншаъ гирифтааст. Санъати скоморох?о, ки дар бозору майдон?о, баъдтар дар ?аср?ои феодал?о баромад мекарданд, нишона?ои ин санъатро доштанд. Дар аср?ои 16?18 дар коллегиум?о, семинария?о, ≪мактаб?ои бародарона≫-и Брест, Витебск, Гродно, Минск, Орша, Пинск ва дигар ша?р?о ба ном ≪театр?ои мактаб?≫ дар са?на моралите ва мистерия?о (дар мавзъ??ои дин?), сужет?о аз драма?ои анти?? ва таърихиро мебозиданд. Театри л?хтак ? батлейка низ маъмул гашт. Дар садаи XVII драмаи хал?? (фолклор?) р?йи са?на омад (драмаи ≪Шо? Максимилян≫, ки аз он даврон то садаи XX намоиш дода мешуд). Дар садаи XVIII театр?ои крепостнойии княз?о Радзивиллов, Сапетов ва граф СОЛИ Зорич фаъолият доштанд. Аввали садаи XIX театр?ои доим? арзи ву?уд карданд (Витебск, Гродно, Минск). Театри касбии милл? бо ибтикори В. Дунин-Марсинкевич соли 1852 ба фаъолият шур?ъ кард. Сол?ои 60 садаи XX асар?ои классикаи ?а?ониро ба са?на мегузоштанд. Театр?ои доимоамалкунанда (≪Труппаи аввалини Белорус≫, та?ти сарварии И. Буйнитский) арзи ву?уд карданд. Сол?ои 1941?45 театр?ои Белоруссияро ба ша?р?ои гуногуни РСФСР к??онданд. Баъди ?анг он?о аз нав э?ё гардиданд ва асар?ои ифодакунандаи р??и замон р?йи са?на омаданд: ≪?алъаи Брест≫-и К. Губаревич, ≪Одамон ва дев?о≫-и К. Крапива, ≪Трибунал≫-и АСРИ Макаёнок ва ?айра Инчунин асар?ои драматургони ?ум?ури?ои иттифо?? ва хори?? та?ия мешуданд (асар?ои АСРИ Арбузов, Б. Брехт, М. Горкий, Я. Райнис, В. Розов ва дигарон). Дар ша?р?ои Бобруйск, Брест, Гомел, Минск гузаронидани фестивал?ои театр? ба ?укми анъана даромадааст.
Соли 1914 дар ?удуди Белорус 54 кинотеатри хусус? филм?ои рус? ва хори?иро намоиш медоданд. Аввалин филм?ои хроникавии белорус? (≪С?хтор дар Минск...≫) сол?ои 1907 ? 10 пайдо шудаанд. Соли 1922 Раёсати ≪Кинои Республикаи Белорус≫ таъсис ёфт, аввалин филм?ои хроникав? соли 1925 ва филми бадеии милл? (≪Ривояти ?ангал≫-и Ю. Тарич, дар мавз?и ?анги граждан?) соли 1926 э?од шудаанд. Соли 1928 дар Ленинград киностудияи ≪Беларусфилм≫ (аз соли 1933 ба Минск к?чид) таъсис дода шуд. Филм?ои сол?ои 30 садаи XX ?а?рамонии романтик? (≪Садои санавбар?о≫-и Л. Молчанов, ≪То фардо≫-и Тарич), ахло?ию тарбияв? (≪Зан≫-и Е. Дзиган, ≪??яндагони бахт≫-и Корш-Саблин ва ?айра), аз р?йи асар?ои баде? наворбардоришуда (≪Одам дар ?илоф≫, аз р?йи асари АСРИ Чехов) ва филм?ои сол?ои 1941?80 асосан дар мавз?и ?ангу ?а?рамон? (≪Константин Заслонов≫, 1949; ≪Соат нисфи шаб аз гашт бозмонд≫ 1959; ≪Мушаки сеюм≫, 1963) буданд. Филм?ои мустанад низ бештар дар ?амин мавз?ъ офарида мешуданд. ≪Москва ? Генуя≫ (1964), ≪Ман, Франсиск Скорина≫ (1970) филм?ои таърих? буда, ≪Шаби якшанбе≫ (1977), ≪Дардат ба ?онам≫ (1980) дар мавз?и ахло?иву маиш? э?од шудаанд. Сол?ои 70 садаи XX ≪Беларусфилм≫ бе?тарин филм?ои телевизион? офарид (≪Хароба?о тир мепаронанд≫ ? 6 серия, 1970?72; ≪Замон моро интихоб кардааст≫ ? 5 серия, 1976?78 ва ?айра). Филм?ои сол?ои 1990?2000 дар мавз??ои таърих?, дар услуби ≪ном?о ва ?одиса?ои фаром?шшуда≫, фалсаф?, масоили замон (≪Шабнами сафед≫-и И. Добролюбов, ≪Политбюро≫-и Пташук, ≪Парандагони белона≫-и В. Дудин, ≪?асби Мистерия≫-и Ф. Кудинейко ва ?айра) э?од шудаанд. Дар ин давра филм?ои к?то?метраж ва мустанади ?олиб низ офарида шуданд.
Сол?ои 1941?45 тамоми шабакаи осорхона?ои Белорус хароб шуда буд. Вале бо к?шиши зиёд аз нав э?ё гардиданд. ?оло дар Белоруссия 131 осорхонаи давлат? (бо 74 ш?ъба) фаъолият доранд, ки дорои 2,6 млн во?иди ?ифозатии фонд?ои асос? ва 1 млн во?ид маводди ёрирасон мебошанд. Осорхона?ои калонтарин: Осорхонаи миллии таърих ва маданияти Беларус (1908), осорхонаи калисоиву бостоншинос?, осорхонаи миллии баде? (1939; чун нигористони мусаввара?о), осорхонаи давлатии таърихи ?анги Бузурги Ватан? (1943), осорхонаи мудофиаи Брест, осорхонаи бостоншиносии ≪Берест?е≫ (Брест), осорхонаи таърихи дин (Гродно). Дар Белоруссия 4743 китобхонаи оммав?, китобхона?ои махсус ва китобхонаи муассиса?ои таълим? фаъолият доранд; калонтаринашон Китобхонаи миллии Беларус, Китобхонаи марказии илмии ба номи Я. Коласоли
≪Беларусь≫, ≪Беларуская Энцыклапедья≫, ≪Беларуская навука≫, ≪Вышэйшая школа≫, ≪Мастацкая лiтаратура≫ нашрия?ои бузургтарини Белоруссия мебошанд. ≪Звезда≫, ≪Саветская Беларусь≫, ≪Рэспублiка≫, ≪Народная газета≫, ≪Лiтаратура i мастацтва≫, ≪Беларускi час≫, ≪Наша слова≫, ≪Наша нiва≫ ва ма?алла?ои ≪Полымя≫, ≪Неман≫ намоёнтарин нашрия?ои даврианд. Намоиш?ои телевизион дар Белорус аз соли 1956 о?оз гардид. ≪Першы нацыянальна тэлеканал (БТ-1), ≪Лад≫, ≪Агульнанацыянальная тэлебачанне (АНТ, аз соли 2002) шабака?ои телевизиони давлатии Белоруссия мебошанд.
- Новая российская энциклопедия. Т. П, Москва, 2005, Страны мирасри Современный справочник. 2008.
|
|---|
| Аъзои ИДМ
| |
|---|
| Аъзои вобастаи ИДМ
| |
|---|
| Аъзои во?еии ИДМ
| 
Украина
(бидуни тасвиби Оинномаи ИДМ)
|
|---|
| Нозирон дар баъзе сохтор?ои ИДМ
| |
|---|
| Аъзои соби?
| |
|---|
| Орган?ои ИДМ
| |
|---|
| Варзиш
| |
|---|
|
|
|---|
|
|
|
|
¹ Асосан дар
Осиё
. ² Асосан ё пурра дар
Осиё
, вобаста ба гузаронидани марзи байни
Аврупо
ва
Осиё
.
|
| |
|---|
| Фар?анг?о ва донишнома?о
| |
|---|
Дар фе?рист?ои китобшинохт?
|
|---|
|
|