Gjuha latine ose latinishtja eshte nje gjuhe e lashte italike indo-evropiane e cila fillimisht eshte folur ne rajonin romak dhe te sotem te Italise te quajtur Lacio . Kjo gjuhe fitoi status te larte si gjuha zyrtare e Perandorise Romake . Te gjitha gjuhet neolatine e kane origjinen tek latinishtja dhe fjale me prejardhje nga kjo gjuhe gjenden edhe sot ne gjuhet moderne si italishtja , frengjishtja , spanjishtja , rumanishtja , portugalishtja , anglishtja etj. Mendohet se 80% e fjaleve zyrtare te gjuhes angleze rrjedhin nga gjuha latine, edhe pse anglishtja nuk konsiderohet gjuhe neolatine. Ne boten perendimore latinishtja vazhdon te cilesohet si gjuhe nderlidhese ne shkence dhe politike qe prej 1000 vjetesh. Gjuha latine mbetet gjuha zyrtare e Kishes Katolike Romake , qe e ben ate dhe gjuhen zyrtare te Vatikanit . Latinishtja ben pjese ne grupin e gjuheve italike .

Latinishtja vazhdon te perdoret ne krijimin e neologjizmave ne gjuhet moderne te shume familjeve te ndryshme gjuhesore, duke perfshire edhe gjuhen shqipe. Latinishtja dhe gjuhet pasardhese te saj neolatine jane gjuhet vetme te mbijetuara te grupit italik te gjuheve indo-evropiane . Gjuha latine tani konsiderohet nje gjuhe e vdekur sipas perkufizimeve moderne linguistike; domethene i mungojne folesit amtare, pavaresisht se perdoret gjeresisht.

Latinishtja eshte nje gjuhe shume e lakuar, me tre gjini te dallueshme (mashkullore, femerore dhe asnjanese), shtate rasa emerore (emerore, kallezore, gjinore, dhanore, ablative, vokative dhe vendqendrore), pese gjini, kater konjugime foljesh, gjashte kohe (e tashme, e pakryer, e ardhme, e persosur, e plote dhe e ardhmja e persosur), tre veta, tre gjendje, dy zera (pasiv dhe aktiv), dy ose tre aspekte dhe dy numra (njejes dhe shumes). Alfabeti latin qe perdoret nga shume gjuhe te sotme rrjedh drejtperdrejt nga alfabeti etrusk dhe grek. ^[1]

Nga Republika Romake e vone (viti LXXV para Krishtit), latinishtja e vjeter kishte evoluar ne latinishten klasike te standardizuar. Latinishtja vulgare ishte regjistri bisedor me variacione me pak prestigjioze te ruajtura ne mbishkrime dhe disa vepra letrare si ato te dramaturgeve komike dhe autoreve. Latinishtja e vone eshte gjuha letrare qe flitet nga shekulli III pas Krishtit e tutje. Dialektet e ndryshme rajonale te latinishtes vulgare jane zhvilluar nga shekujt VI-IX dhe vazhduan te transformohen ne paraardhesit e gjuheve moderne neolatine.

Latinishtja mesjetare u perdor ne te gjithe Evropen Perendimore dhe Katolike gjate mesjetes si gjuhe pune dhe letrare nga shekulli i IX-te deri ne rilindje , e cila me pas zhvilloi nje forme klasike, e quajtur latinishtja e rilindjes. Kjo ishte baza per latinishten e re qe evoluoi gjate periudhes se hershme moderne. Ne keto periudha latinishtja perdorej ne menyre produktive dhe pergjithesisht mesohej te shkruhej dhe te flitej, te pakten deri ne fund te shekullit te shtatembedhjete, kur aftesite e te folurit filluan te bien. Pas lindjes dhe lulezimit te saj ne rrjedhen e te pakten 2.200 vjeteve, latinishtja filloi ngadale te bie rreth qindvjecarit te XVI. Megjithate, latinishtja sot me shpesh studiohet per t'u lexuar sesa per t'u folur ose perdorur ne menyre aktive.

Latinishtja ka pasur ndikim te jashtezakonshem ne gjuhen shqipe dhe gjate historise ka kontribuar mijera fjale ne fjalorin e shqipes, kjo me shume se cdo gjuhe tjeter. Rrenjet latine (dhe greke) akoma perdoren vecanerisht ne pershkrimet e teologjise, disiplinave shkencore (vecanerisht anatomise dhe taksonomise), mjekesise dhe ligjit.

Historia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Para perhapjes se kultures romake ne vendet te tjera te Evropes, latinishtja ishte folur vetem ne qytetin e Romes dhe ne rajonin e saj ( Lacio ose Latium). Me vone gjuha latine u zgjerua ne te gjithe perandorine romake. Bashke me greqishten e lashte , latinishtja ishte gjuha zyrtare ne shtetin romak. Latinishtja standarde dallohet nga latinishtja vulgare . Kjo forme e gjuhes latine ishte shume me e simplifiukar se standardja. Sidomos ushtaret e Romes ( Legjionaret ) e kishin folur latinishten vulgare. Filologu gjerman Wilfried Stroh thote, qe gjuha standarde latine ishte vdekur madje pas disa shekuj pas Lindjen e Krishtit. ^[2] Gjuha konkurrente me e madhe ne ate kohe kishte qene gjuha greke e lashte. Sidoqofte, latinishtja ka qene lingua franca e Evropes ne ate kohe.

Normalisht gjuha latine ishte shkruar ne formen scriptio continua , d.m.th. se nder fjaleve nuk ka pasur donje largesi. Shkronjat e vogla dhe shenjat pikesimi ishin inekzistente. Keshtu qe tekstet latine jane shume te veshtira per t'i lexuar.

Ketu eshte dhene nje shembull nga Metarmofoset e Ovidit ( krijimi ) :

Gjuhet italike formuan, se bashku me gjuhet gjermanike, keltike dhe helene, nje nen-familje centum te gjuheve indo-evropiane, e cila poashtu perfshinte latinishten, te folur nga popullsia e Lacios ne Italine qendrore. Gjuha jo-indo-evropiane etruske poashtu pati ndikim ne gjuhen latine.

Latinishtja eshte nje anetare e familjes se gjere te gjuheve italike. Alfabeti latin rrjedh nga alfabetet e vjetra italike, te cilat rrjedhin nga shkrimet etruske, greke dhe fenikase. Latinishtja historike rrjedhi nga gjuha parahistorike e rajonit te Lacios (Latium), vecanerisht rreth lumit Tiber, ku u zhvillua fillimisht qyteterimi romak. Si dhe kur filloi te flitej latinishtja eshte debatuar prej kohesh.

Ne ditet e sotme, gjuhet italike perfaqesohen nga gjuhet neolatine apo romantike, qe rrjedhin nga latinishtja: italishtja, frengjishtja, gjuha oksitane, gjuha franko-provansale, gjuha katalane, spanjishtja, portugalishtja, sardinishtja, gjuha retoromane si dhe gjuhet neolatine lindore qe perfshijne gjuhen rumune, gjuhen vllehe, megleno-rumune dhe istro-rumune. Ketu perfshihen edhe gjuhet e zhdukura si gjuha dalmate, e flitur nje kohe ne Dalmaci.

Gramatika [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Latinishtja ka nje sistem te gjere gramatikor fleksibil qe ne pergjithesi funksionon duke shtuar mbaresa ne nje rrjedhe fikse. Ndryshimi i mbareses se emrave dhe mbiemrave quhet "deklinsion", dhe ai i foljeve "konjugim". Ekzistojne pese permbysje emrash dhe kater lidhje foljore. Gjashte rasat e emrit jane emerore (perdoret per tema), gjinore (tregon zoterimin), dhanore (plotesues te terthorte), kallezore (plotesues te drejteperdrejte), rrjedhore (perdoret me disa parafjale) dhe thirrore (perdoret per adresim). Poashtu per disa emra ekziston rasa vendore qe perdoret per te treguar nje vend (zakonisht zevendesohet me rasen rrjedhore), por ky huazim nga indo-evropianet gjendet vetem per disa emra liqenesh, qytetesh, qytezash dhe disa gjera te tjera.

Rasat:

• nominativus - emerore
• genetivus - gjinore
• dativus - dhanore
• acustivus - kallezore
• vocativus - thirrore
• ablativus - rrjedhore

Ndikimi i latinishtes ne gjuhet evropiane [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Drejtshkrimi dhe alfabeti [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Alfabeti latin rrjedh nga alfabetet etruske dhe greke. Ne epoken klasike, alfabeti latin kishte shkronjat e meposhtme:

Numri i shkronjave ne alfabetin latin ka ndryshuar historikisht. Kur rrjedhi per here te pare nga alfabeti etrusk, alfabeti permbante vetem 21 shkronja. Me vone, shkronja G u shtua per te perfaqesuar tingullin /?/, e cila me pare ishte shkruar me C. Pas kesaj Z-ja nuk ishte me ne alfabet. Shkronjat K, Y dhe Z ishin te rralla: shkronja K nuk ekzistonte ne alfabetin latin, perkundrazi shkronja C perdorej perpara A-se dhe O-se per te bere kete tingull si dhe para bashketingelloreve. Shkronjat Y dhe Z u shtuan me vone per te perfaqesuar shkronjat greke, perkatesisht me ypsilon dhe zeta, ne fjalet huazuese greke. Kuintiliani u ankua se ky pasurim i alfabetit me keto shkronja lejonte qe fjalet greke te transkriptoheshin me mire se ato latine. ^[3]

Shiko edhe [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

• Alfabeti latin
• Gjuhet neolatine

Lidhje te jashtme [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Stampa:La Efemeris Gazete krejtesisht latinisht.

Stampa:La Nuntii Radio gazete latinisht.

Stampa:La Forum romanum: Corpus Scriptorum Latinorum: biblioteke tekstesh dhe perkthimesh latine.

Biblioteka latine: Mbledhje tekstesh latine: klasike, kristiane, mesjetare, dhe moderne.

Kurs i latinishtes klasike : kurs falas per mesimin e latinishtes.

Referime [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]