41°19′N 20°19′E  /  41.31°N 20.32°E  / 41.31; 20.32

Diber Дебар
Qytet
Dibra dhe Liqeni i Dibres ne te majte
Popullsia
? Gjithsej	14.561
Emri i banoreve	Dibran
{{{postal_code_type}}}	1250
Targat	DB
Faqja zyrtare	[1]

Diber ose Dibra e Madhe ( maqedonisht : Дебар/Debar ), eshte nje qytet qe shtrihet ne zonen kufitare mes Maqedonise Verioe dhe Shqiperise jashte rruges nga Struga per ne Gostivar . Eshte poashtu komune apo bashki Komuna e Dibres . Dibra ka nje shumice etnike shqiptare prej 74% dhe eshte qyteti i vetem i Maqedonise se Veriut ne te cilen maqedonasit etnike nuk renditen ne vendin e pare apo te dyte demografikisht. Gjuha zyrtare eshte shqipja . Dibra ne planin kombetar shqiptar eshte qytet i rendesishem per Kongresin e Dibres , i mbajtur me 1909, i cili deklaroi qe gjuha shqipe mund te mesohej brenda Perandorise Osmane .

Emri [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Emri i qytetit ne maqedonisht eshte Diber (Дебар). Ne shqip; Diber apo Diber e Madhe (ndryshe nga Dibra tjeter ne Shqiperi ). Ne serbisht Diber (Дебар), ne bullgarisht   Deb?r  (Дебър) ne gjuhen turke Debre ose Debre-i Bala, ne greqisht , Divr?  (Δ?βρη) ose Divra (Δ?βρα) dhe ne kohet romake si Deborus. ^[1]

Historia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

i qytetit te Dibres permendet qe nga shekulli i peste para eres sone nga Herodoti, e me vone ne shekullin e pare te eres sone nga Straboni dhe Plini. Klaudio Ptolomeu ne shekullin e dyte te eres sone konfirmon ne hartat e tija planin e qytetit te quajtur Dober apo Doberos dhe banoret e tij Doberet. ^[2] Hulumtimet arkeollogjike dhe historike te deritanishme konfirmojne se Dibra eshte pasardhesi i qytetit te Doberos, prej nga rrjedh dhe emri i sotem Diber. ^[2]

Perandori bizantin Basili II dinte per ekzistencen e Dibres dhe Felix Petancic i referohej asaj si Dibri ne 1502. ^[2]

Pasi Samoili i Bullgarise u mposht ne 1014 nga perandori bizantin Basili II , Dibra u administrua nen Peshkopaten e Manastirit.

Ne gjysmen e dyte te shekullit te 14-te, Dibra ishte qeverisur nga Familja e Kastrioteve , por ra nen sundimin e Perandorise Osmane , kur sunduesi shqiptar Gjon Kastrioti vdiq pak pasi kater femijet e tij u moren peng.

Ajo u pushtua nga osmanet ne 1395 dhe me pas u be selia e Sanxhakut te Dibres.

Ne vitin 1440 Skenderbeu u emerua si sanjakbey-beu (emer me pozite te larte ne Perandorine Osmane ). ^{[3] [4]}

Gjergj Kastrioti mbijetoi per te marre token e babait te tij dhe per te Cliruar te gjithe Shqiperine ne vitin 1444. Nje statuje me e madhe se ajo e Skenderbeut e zbukuron qendren e Dibres, duke treguar dashamiresine qe vendasit kane per kauzen e tij. Gjate lufterave osmane midis viteve 1443-1479 rajoni i Dibres ishte kufiri midis Osmaneve dhe Lidhjes se Lezhes , te udhehequr nga Skenderbeu dhe u be nje zone e konfliktit te vazhdueshem. Kishte dy beteja kryesore prane Dibres, me 29 qershor 1444 dhe me 27 shtator 1446, te dyja perfundonin me humbjen e ushtrive osmane.

Dibra u pushtua perseri nga turqit, dhe u be i njohur si Debre. Qytetaret vazhdimisht u rebeluan kunder sundimit turk, megjithate, jo me pak per shkak te pasurise se shume bejve dhe aga turq qe jetonin aty jashte taksave vendore dhe yndyrnave te tokes. Rregulli turk gjithashtu solli tregti ne Diber dhe qendra e qytetit u rrit dhe u be e njohur per industrine e saj te zejeve. ^[2] Pjesa me e madhe e arkitektit nga ajo periudhe ende mbijeton.

Ne fillim te shekullit te 19-te, kur Dibranet u rebelua kunder sulltanit turk, udhetari franceze, publicisti dhe shkencetari Ami Boue verejti se Dibra kishte 64 dyqane dhe 4,200 banore. Per here te pare ishte qendra e Vilajetit te Shkodres para vitit 1877 dhe me pas ne Vilajeti i Manastirit midis 1877-1912 si Debre ose Debre-i Bala ("Debre Eperme " ne gjuhen turke , ne kontrast me Debre Zir, i cili ishte emri turk i Peshkopis se sotme ).

Dibra ishte shume e perfshire ne levizjen kombetare shqiptare dhe me 1 nentor 1878 lideret shqiptare te qytetit moren pjese ne themelimin e Lidhjes se Prizrenit .

Ne vitin 1907 u zhvillua Kongresi i Dibres ne qytet, i cili e beri gjuhen shqipe nje gjuhe zyrtare brenda Perandorise Osmane . Kongresi lejoi qe shqiptaret te mesojn ligjerisht ne shkolla per here te pare brenda Perandorise. ^[5]

• 
  Balli Kombetar Diber

Gjate lufterave ballkanike te vitit 1912-13, Dibra u kthye nga shqiptaret, por me pas u dorezua ne Mbreterine e Serbeve, Kroateve dhe Slloveneve Jugosllave si nje shperblim per te ndihmuar aleatet gjate Luftes se Pare Boterore . Pas kesaj, shume serbe dhe malazeze u inkurajuan te vendoseshin ne Diber, nje taktike e zakonshme per te siguruar qe toka e fituar rishtas te behet me e integruar me Sllavet .

Ajo u pushtua nga Mbreteria e Bullgarise ndermjet viteve 1915 dhe 1918.

Nga viti 1929 deri me 1941, Dibra ishte pjese e Vardar Banovines se Mbreterise Jugosllave .

Dibra u aneksua, se bashku me pjesen me te madhe te Maqedonise se Veriut Perendimore, ne Mbreterine e Italise me 17 prill 1941, pas pushtimit te Boshtit gjate Luftes se Dyte Boterore . Shqiperia e madhe ishte zyrtarisht nje protektorat i Italise dhe per kete arsye detyrat e administrates publike u kaluan autoriteteve shqiptare. Shkollat ??ne gjuhen shqipe, radio stacionet dhe gazetat u krijuan ne Diber. Kur Italia kapitulloi ne shtator 1943, Dibra kaloi ne duart e Gjermanise. Ne vitin 1944, pas nje lufte dy mujore per qytetin midis Frontit Antifashist Nacionalclirimtare dhe forcave gjermane qe mbanin qytetin, duke perfshire edhe divizionin SS Skenderbeu , komunistet e udhehequr nga Haxhi Lleshi me ne fund e siguruan Dibren me 30 gusht 1944. ^[6]

Pas nderprerjes se armiqesive me fundin e Luftes se Dyte Boterore dhe vendosjes se komunizmit ne Shqiperi dhe ne Jugosllavi, Dibra u kthye ne duart e Jugosllavise.

Dibra ka qene qender e njohur tregtare dhe e artizanatit ne te kaluaren dhe ka luajtur rol te endesishem ne historine e ketij regjioni. Ky qytet ka qene udhekryqi kreysor i ketij regjioni neper te cilin kalonte edhe Via Egnatia . Me vitin 1502 njihet si qender e rendesishme qytetare. Ne vitet 30-40 te shek. XIX, kishte afro 8400 banore dhe 250 dyqane dhe ishte nje nga qendrat me te rendesishme ekonomike.

Ne 1909 ne Diber u mbajt Kongresi i Dibres , kongres ky qe edhe pse u organizua nga xhonturqit dhe pak sherbim i solli Levizjes Kombetare, ^[7] per here te pare beri qe gjuha shqipe te mund te jepej mesim neper shkolla ne menyre te ligjshme brenda Perandorise Osmane. ^[8] Deri ne vitin 1911 Dibra ka qene nje nga vendet me te zhvilluara ne regjion si nga ekonomia, artizanatet, tregtia, ndertimet dhe arkitekturen e saj te vecante por edhe ne planin kulturo-social. Ne kete kohe Dibra numeronte 10.000 banore dhe 489 shitore. Por mbas turbullirave dhe luftave Ballkanike ky vend e humbi rendesine e vet, ashtuqe sot eshte nje nder vendet me te pazhvilluara ne Maqedonine e Veriut. Dibra eshte nje qytet pa fshatra, pasi pjesa me e madhe e fshatrave mbeten pertej kufijeve, praktikisht ne Shqiperi. Qyteti pesoi degradim ekonomik dhe degradim kulturor te gjithanshem.

Gjeografia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Qyteti i Dibres ndodhet ne pjesen me perendimore te Maqedonise se Veriut ne pergjithesi prane kufirit me Shqiperine . Kryeqyteti i Shkupit eshte 131 km larg, dhe qyteti me i afert eshte Struga (52 km) dhe Gostivari (71 km).Ate e perben fusha e dibres ndermjet malit Deshat (Krcin) , liqeni i Dibres dhe lugina e Drinit te zi qe derdhet ne liqenin e siperpermendur. Ne fakt, fusha perfaqson nje terrace relievi te gjere, qe leshohet nga lugina e Drinit te zi. Dibra ndodhet ne lartesi mbidetare prej 625 metra.

Komuna e Dibres kufizohet me Komunat: Mavroves dhe Radostushes ne veri-lindje, Komuna e Kercoves ne juglindje, Komuna e Qendres Zhupa ne jug dhe ne vijen kufitare shtetrore me Shqiperine . Ne Diber kryqezohen: rruga rajonale qe pershkon Gostivarin, Hanet e Mavroves, Dibren, Lukoven, Strugen si dhe ajo qe lidh Dibren me piken kufitare te Bllates(per ne Shqiperi ).

Dibra eshte e rrethuar nga:

• Mali Bistra
• Mali Jabllanica
• Mali Stogovo
• Mali Deshat

Klima [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Klima ne qytet eshte e perzier nga kontinentale dhe malore me karakteristika ekspresive dhe Mesdheut (Mediterranean) klime qe rezulton nga ndikimi i forte klimatik te Detit Adriatik qe vjen dhe ndjehet luginen Perendimore dhe pergjate Drinit te Zi . Dimrat ne Diber karakterizohet nga debora e madhe, dhe per shkak te maleve te larta, klima mesdhetare ndikojn ne ekzistencen e liqenit artificial kurse ne vjeshte jane karakterizuar nga lageshtia e larte dhe reshje, ndersa vera eshte karakterizuar nga freskia.

Ekonomia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Komuna e Dibres rradhitet ne rendin e komunave te pazhvilluara. Si veprimtari kryesore ekonomike jane bujqesia dhe blegtoria. Siperfaqja e pergjithshme agrare ne komunen e Dibres perfshin 7.708 ha nga e cila toke 33.4% eshte toke e punueshme, kullosat perfshihen me 22 perqind (%) ndersa me pyje perfshihen 44.6%. Si pasuri natyrore te qytetit mund te permendim ujerat me te njohura termo-minerale ne Evrope, rezervat e medha te gipsit si dhe liqenin hidroakumulues si burim te energjise. Industria ka qene promotori kryesor i proceseve pozitive te zhvillimit te ekonomise ne komunen e Dibres.

Siperfaqja e Komunes Diber ka nje pozite te atille ku bashkohen kanjonet apo luginat piktoreske te lumenjve Radika (Lum) dhe Drini i Zi , te cilet derdhen ne liqenin e Dibres. Ajo eshte e rrethuar nga malet e Jablanices, Stogoves dhe Kercinit(Deshat). Liqeni i Dibres shtrihet nga HEC “Globocica”, neper luginen e lumit Drin i zi dhe ate te Radikes deri te banjat e Kosovrastit, me gjatesi maksimale prej 22 km dhe siperfaqe prej 13 km2, ndersa vellimi i pergjithshem i ujit eshte 520 miljon m3 uje. HEC Spilja, per nje vit prodhon mesatarisht 300 milion kw/h energji elektrike. Uji i Liqenit te Dibres shfrytezohet edhe per ujitje, nepermjet sistemit hidromeliorativ ne Fushen e Dibres. Dibra ka dy burime termoninerale: ne fshatrat Banisht dhe Kosovrasti , te cilat jane te njohura si vende sherimi dhe numerohen ndermjet banjave me aftesi sheruese me te njohura ne Europe (per sherimin e shume semundjeve). Bartes i turizmit banjor ne Diber eshte OSHR “Banjat e Dibres” me mbi 150 te punesuar dhe me kapacitet prej 700 shtreter ? dhe ate ne hotelet ne fshatin Kosovrast, Banjisht dhe Venec(ne qytet). Ne vit realizohen mesatarisht rreth 60.000 buajtje. Potencialet natyrore te shprehura ne vlera relievike, hidrografike dhe pejsazho-ambientale, mundesojne zhvillim e turizmit banjor, liqenor, malor e rekreativ me rendesi rajonale e lokale. Ne teritorin e Komunes Diber ndodhet relievi i vetem i gipsit ne Republike, i cili shtrihet ne gjatesi prej 9 km. Xehja e gipsit eshte e kualitetit te larte(99%), me permbajtje te gipsit te paster, dhe per nga kualiteti renditet ndermjet atyre me kualitative ne bote.

Demografia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Sipas te dhenave statistikore ne vitin 1994 ne Komunen e Dibres jetojne 17.588 banore nga te cilet 77% jetojne ne qytetin Diber ndersa 23% jetojne neper fshatrat perreth qytetit.

Sipas regjistrimit te vitit 2002 Komuna e Dibres kishte 19 452 banore, shtesa e popullsise vjen nga shtimi natyral i saj dhe nga bashkengjitja e dy fshatrave qe i ishin hequr Komunes se Dibres ne vitin 1994. Fshatrat qe u shtuan jane te Mogorces dhe Garit. ^[9]

Popullsia e qytetit te Dibres se Madhe ne vitin 2002 arriti ne 14 561 banore, me kete perberje etnike:

Sipas perberjes fetare kemi kete kategorizim:

Ndarja sipas gjuhes ametare ne qytetin e Dibres se Madhe eshte si me poshte:

Familjet e rendesishme (Sheherllinjte e Dibres) [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Sot ne Diber nuk ekziston me familja Causholli, nje familje aristokrate, familja Jorganxhiu, Abule, Strazimiri, nje familje e paster dibrane. Shume familje te tjera te pakta kane mbetur si: Erbeli, Sela, Ballanca, Pilku te cilat kane qene te detyruara nga dhuna serbe te emigrojne per ne Tirane. Shume familje te tjera emigruan ne kryesisht ne Amerike si Kosovrasti, Dema, Mela etj.

I pari Dibran qe ka shkelur ne Amerike eshte Azem Kosovrasti e pas tij shume te tjere si: Haxhi Dema, Kadri Kllobcishta etj, emra qe sot I gjeni ne Wall of honour ne New York per kontributin e tyre ne komunitet e shoqeri.

Sipermarres te suksesshem sot, qe kane hapur dyert e tyre per shume shqiptare te tjere dhe i kane punesuar ne bizneset e tyre si Pizza Pronto Pizza, Restorant Blini, Kompania Mela (nder kompanite me te medha per pastrimin e ndertesave) qe ka punesuar me dhjetera shqiptare.

Arsimi [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Perqindja e nxenesve te cilet kalojne nga shkolla fillore (nentevjecare) ne shkollen e mesme eshte rreth 85%, prej te cileve rreth 65 % vazhdojne ne Diber, dhe 20% vazhdojne ne qytete tjera. Mesatarja e nxenesve te cilet kalojne nga shkolla e mesme ne shkolle te larte eshte rreth 70%(per 7 vitet e fundit), dhe me konkretisht vitin e kaluar nga 151 nxenes, 90 prej tyre vazhdojne ne shkolle te larte (90% e tyre ne UEJL, Univerzitetin e Prishtines, Tiranes, Manastirit, Shkupit, shumica e te cileve nuk shfrytzojne bursa shkollore). Shkalla e kalimit te kuadrit me arsim te larte ne qytete tjera eshte shume i vogel.Gjithashtu ne vitin 2012 eshte hapur universiteti e Dibres.

Kultura [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Dibra ka qene nje nga vatrat e qendreses kunder pushtuesve te ndryshem dhe dha nje ndihmese te vecante ne luftrat shqiptaro-osmane nen udheheqen e Skenderbeut. Dibra si vend i vjeter ka dhe traditen e vjeter te saj, e cila mund te themi se ne menyre fanatike ruhet edhe sot. Ajo ka karakteristikat e saja te vecanta me te cila dallohet nga rrethet tjera. Edhe pse ka pase ndikime te kulturave tjera, dibranet akoma i rruajne zakonet e vjetra, kenget e tyre te vjetra, lojrat, veshjen dhe te gjithe simbolet tjera etnografike.

Sot ka nje stagnim ne zhvillimin e sportit dhe kultures ne mesin e te rinjve, per arsye se shoqerite dhe objektet e shumta qe me pare egzistonin, sot nuk jane aktive apo kane nje aktivitet simbolik Shoqeria e pare kulturore artistike "Liman Kaba" e cila ka qene e njohur gati ne tere viset shqiptare tani eshte shkryer ne SHKA "Haki Stermilli". Mund te permendim teatrin "Qemal Ajdini" ne te cilin teater jane shfaqur shume pjese dramatike nga artiste profesional dha ametere dibrane. Ekziston edhe grupi i kengeve qytatare "Penestija" i cili gati cdo vit organizon festivalin e kengeve qytetare "Kenget e Penestijes". Ketu mund te permendim edhe klubin e shkrimtareve "ART klub" i cili gati cdo muaj ben prezentim te ndonje libri te ri te shkruar nga anetare te saj.

Nga fusha e sportit do te permendim klubin me te vjeter futbollistik "Korabi", i formuar ne vitin 1923 , klub ne te cilin kane kaluar shume gjenerata lojtaresh, ne kete moment luan ne ligen e trete perendimore. Ne Diber kemi dhe dy klubet te karatese "Uraniku" dhe "Korabi", klube te cilet kane prezentuar shpirtin sportiv te dibraneve neper garat internacionale evropiane duke fituar mdalje neper keto gara. Klubet e hendbollit dhe basketbollit tani per tani nuk jane aktive.

Migracioni nje fenomen fatkeq per qytetin e Dibres [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Fenomeni i emigracionit dhe migracionit ne Diber eshte shume i pranishem. Per shkaqe politike, ekonomike, e sociale, perafersisht 8.000-10.000 dibrane kane emigruar ne Shtetet e Bashkuara te Amerikes dhe shtetet veriperendimore te Evropes . Migracioni i popullsise ne relacionin fshat-qytet eshte evident, dhe ne aspektin e urbanizmit perben nje problem serioz per shkak te ndertimeve pa leje dhe vendbanimeve pa urbanizem.Prapambeturia ekonomike e fshatrave, gjendja e papershtatshme sociale, mungesa e objekteve infratsrukturore, jane disa nga shkaqet e ketij migracioni.

Sot ne qytetin e Dibres Kryetar eshte Hekuran Duka.

Video [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

• Liqeni i Dibre
• Radika - ekipi sportiv
• Lindja e Diellit ne Diber te Madhe
• Dibra e Madhe
• Lumi Radika

Njerez te dalluar nga Dibra [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

• Nexhat Agolli , politikan dhe nenkryetar i ASNOM
• Eqrem Basha , shkrimtar
• Abdurraman Dibra , politikan, minister ne sundimin e Ahmet Zogut
• Fiqri Dine , ish kryeminister ne Shqiperi
• Moisi Arianit Golemi , Gjeneral ne ushtrine e Skenderbeut
• Sherif Langu , hafiz, hoxhe, imam dhe veprimtar i ceshtjes kombetare.
• Haki Stermilli , writer
• Myfti Vehbi Dibra ,Kryetari i pare i Parlamentit te Shqiperise, Kryetari i pare i Komunitetit Mysliman te Shqiperise.
• Elez Koci , patriot dhe hero i popullit, ngrites i Flamurit Kombetar ne 1916 kundra Bullgareve.
• Faik Kurti , artist dhe valletar i Ansambli i Kengeve dhe Valleve Popullore

Shih edhe [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

• Rrethi i Dibres
• Komuna e Dibres
• Republika e Ilirides
• Shqiptaret ne Maqedonine e Veriut
• Fshatrat e Dibres se Madhe - Maqedonisht

Galeria [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

• 
  Shqiptaret ne vitin 1904 Diber
• 
  Panorame
• 
  Veshje Kombetare
• 
  Luigi Caprott
• 
  Vehbi Dibra, ( 1867?1937)
• 
  Sanxhaku i Dibres, Perandoria Osmane ( ne fund te shekullit 19)
• 
  Shqiperia etnike dhe krahinat e saj
• 
  Iljaz Pasha Dibra
• 
  Elez Sadik Koci
• 
  Faik Kurti

Referime [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Lidhje te jashtme [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

• Faqja zyrtare e qytetit

Banjat e Dibres Capa - Banjisht & Kosovrast