Biologjia merret me studimin e jetes dhe organizmave..

• lart: bakteret E. coli and gazela
• poshte: Bleta Golaithus and fier

Biologjia eshte studimi shkencor i jetes . Eshte shkenca natyrore me nje fusheveprim te gjere mirepo ekzistojne, koncepte unifikuese qe e lidhin ate ne nje fushe te vetme koherente. Per shembull, te gjitha organizmat perbehen prej qelizave qe e perpunojne informacionin trashegues te koduar ne gjene qe mund te mbarten ne gjeneratat e ardhshme. Nje koncept tjeter i rendesishme eshte evolucioni, qe shpjegon unitetin dhe diversitetin e jetes. Perpunimi i energjise po ashtu eshte e rendesishme per jete meqenese i mundeson organizmat qe te levizin, te rriten dhe te shumohen. Dhe ne fund, te gjithe organizmat jane te afte qe te rregullojne ambientet e tyre te brendshme .

Biologet mund te studiojne jeten ne shume nivele te organizimit , nga biologjia molekulare e nje qelize ne anatomine dhe fiziologjine e bimeve dhe shtazeve, si dhe evolucioni i populacioneve. Prandaj jane shume nendisiplina brenda biologjise, cdo njera e definuar nga natyre pyetjeve hulumtuese dhe mjeteve qe i perdorin. Si shkencetaret e tjere, biologet perdorin metoden shkencore per te bere vrojtime , pyetur pyetje, per te formuluar hipoteza , per te bere eksperimente dhe per te formuar konklusione per boten perreth tyre.

Jeta ne Toke , qe u shfaq para me shume se 3.7 milliarde vitesh, eshte jashtezakonisht diverse. Biologet kane kerkuar te studiojne dhe te klasifikojne format e ndryshme te jetes, nga organizmat prokariote sic jane arkeat dhe bakteriet deri ne organizmat eukariote sic jane protistet , kerpurdhat , bimet dhe kafshet . Keto organizma te ndryshem kontribojne ne biodiversitetin e nje ekosistemi , ku ata luajne role te specializuara ne ciklimin e lendeve ushqyese dhe energjise nepermjet ambientit te tyre biofizike .

Etimologjia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Termi "biologji" (greq. β?ο?, bios - jete, dhe λ?γο?, logos - fjale, shkence) shfaqet per here te pare ne vitin 1763 kur K. Lineus perdori termin biologji ne librin e tij me titull "Bibliotheca Botanica". Perdorimi i pare ne gjuhen gjermane, biologie , ishte ne vitin 1771 , ne nje perkthim te vepres se Lineusit. Karl Frederik Burdak e perdori termin ne librin e tij "Propadeutik zum Studien der gesammten Heilkunst" n[ vitin 1800 , ne nje kuptim me te kufizuar duke nenkuptuar studimin e qenieve njerezore nga ana morfologjike, fiziologjike dhe psikologjike. Termi erdhi ne perdorimin e tij modern nga traktati me gjashte volume i quajtur "Biologie, oder Philosophie der lebenden Natur" ne vitet 1802-1822 nga Gotfrid Reinhold Treviranus i cili deklaroi:

"Qellimi i kerkimit tone do jene format e ndryshme te manifestimit te jetes, kushtet dhe ligjet ne te cilat keto fenomene ndodhin, dhe shkaqet nga te cilat ato jane prekur. Shkencen qe merret me keto tema ne do ta quajme me emrin "biologji" ose, "lebenslehre" (doktrina e jetes)."

Historia e biologjise [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Termi "biologji" (greq. β?ο? - jete, dhe λ?γο? - fjale, shkence) shfaqet per here te pare ne 1763 kur Lineus perdor termin biologi ne librin e tij "Bibliotheca Botanica" . Perdorimi i pare ne gjuhen gjermane, biologie , ishte ne 1771 , ne nje perkthim te punes se Lineusit. Karl Frederik Burdak e perdori termin ne librin e tij "Propadeutik zum Studien der gesammten Heilkunst" ne 1800 , ne nje sens me te kufizuar duke nenkuptuar studimin e qenieve njerezore nga ana morfologjike, fiziologjike dhe psikologjike. Termi erdhi ne perdorimin e tij modern nga traktati me gjashte volume i quajtur "Biologie, oder Philosophie der lebenden Natur" ne 1802-1822 nga Gotfrid Reinhold Treviranus i cili deklaroi:

"Qellimi i kerkimit tone do jene format e ndryshme te manifestimit te jetes, kushtet dhe ligjet ne te cilat keto fenomene ndodhin, dhe shkaqet nga te cilat ato jane prekur. Shkencen qe merret me keto tema ne do ta quajme me emrin "biologji" ose, "lebenslehre" (doktrina e jetes)."

Biologjia moderne eshte nje shkence relativisht e re, por shkencat e perfshira ne te jane studiuar qe ne lashtesi. Filozofia natyrore , p.sh. eshte studiuar ne civilizimet e lashta te Mesopotamise , Egjiptit , Indise dhe Kines , nderkohe qe origjina e biologjise moderne mund te ndiqet deri ne Greqine e lashte . Studimi i mjekesise daton qe ne kohen e Hipokratit , por ishte Aristoteli ai qe kontribuoi gjeresisht ne zhvillimin e biologjise. "Historia e Kafsheve" ishte nje nga punimet e tij te spikatura per diversitetin e jetes, ku tregohen dhe prirjet e tij natyraliste. Pasuesi i Aristotelit, Teofrasti , shkroi nje seri librash per botaniken qe i mbijetuan kohes si kontributet me te rendesishme te lashtesise, per shkencat e bimeve.

Biologjia filloi te zhvillohej shpejt dhe te rritet me permiresimin dramatik te mikroskopit te Anton van Leeuwenhoek. Atehere studiuesit zbuluan spermatozoide, baktere, infusoria dhe larmine e jetes mikroskopike. Hetimet nga Jan Swammerdam cuan ne nje interes te ri ne entomologji dhe ndihmuan ne zhvillimin e teknikave themelore te diseksionit mikroskopik dhe ngjyrosjes.

Perparimet ne mikroskopi gjithashtu kishin nje ndikim te thelle ne te menduarit biologjik. Ne fillim te shekullit te 19-te, nje numer i biologeve treguan rendesine qendrore te qelizes. Pastaj, me 1838, Schleiden dhe Schwann filluan te promovojne idete tani universale qe (1) njesia themelore e organizmave eshte qeliza dhe (2) qe qelizat individuale kane te gjitha karakteristikat e jetes, megjithese kundershtuan idene qe (3) te gjitha qelizat vijne nga ndarja e qelizave te tjera. Fale punes se Robert Remak dhe Rudolf Virchow, megjithate, nga vitet 1860 shumica e biologeve pranuan te tre parimet e asaj qe u be e njohur si teori e qelizave.

Nderkohe, taksonomia dhe klasifikimi u bene fokusi i historianeve te natyres. Karl Linneu botoi nje taksonomi baze per boten natyrore ne 1735 (variacionet e se ciles kane qene ne perdorim qe nga ajo kohe), dhe ne vitet 1750 prezantuan emra shkencore per te gjitha speciet e saj. Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon, i trajtoi speciet si kategori artificiale dhe format e jeteses si te lakueshme - madje duke sugjeruar mundesine e prejardhjes se zakonshme. Megjithese ishte kunder evolucionit, Buffon eshte nje figure kryesore ne historine e mendimit evolucionar; vepra e tij ndikoi ne teorite evolucionare te dy Lamarck dhe Darvin.

Mendimi serioz evolucionar filloi me veprat e Jean-Baptiste Lamarck, i cili ishte i pari qe paraqiti nje teori koherente te evolucionit. Ai mendoi se evolucioni ishte rezultat i stresit mjedisor ne pronat e kafsheve, qe do te thote se sa me shpesh dhe me rigorozitet te perdoret nje organ, aq me komplekse dhe efikase do te behet, duke e pershtatur keshtu kafshen ne mjedisin e saj. Lamarck besonte se keto tipare te fituara me pas mund t'i kalonin pasardhesve te kafshes, te cilat do t'i zhvillonin dhe persosnin me tej ato. Sidoqofte, ishte natyralisti britanik Charles Darwin, duke nderthurur qasjen biogjeografike te Humboldt, gjeologjine uniformitare te Lyell, shkrimet e Malthus mbi rritjen e popullsise, dhe ekspertizen e tij morfologjike dhe vezhgime te gjera natyrore, te cilet krijuan nje teori evolucionare me te suksesshme te bazuar ne seleksionimin natyror. ; arsyetimet dhe provat e ngjashme e shtyne Alfred Russel Wallace te papritur te arrinte ne te njejtat perfundime.Megjithese ishte subjekt i polemikave (qe vazhdon edhe sot e kesaj dite), teoria e Darvinit u perhap shpejt ne bashkesine shkencore dhe shpejt u be nje aksiome qendrore e shkences ne zhvillim te shpejte te biologjise.

Zbulimi i perfaqesimit fizik te trashegimise erdhi se bashku me parimet evolucionare dhe gjenetiken e popullsise. Ne vitet 1940 dhe ne fillim te viteve 50, eksperimentet treguan per ADN-ne si perberesin e kromozomeve qe mbanin njesite qe mbartin tipare qe ishin bere te njohura si gjenet. Nje perqendrim ne llojet e reja te organizmave model si viruset dhe bakteret, se bashku me zbulimin e struktures dyfishe spirale te ADN-se ne 1953, shenoi kalimin ne epoken e gjenetikes molekulare. Nga vitet 1950 e deri ne ditet e sotme, biologjia eshte shtrire shume ne fushen molekulare. Kodi gjenetik u godit nga Har Gobind Khorana, Robert W. Holley dhe Marshall Warren Nirenberg pasi ADN u kuptua se permbante kode. Me ne fund, Projekti i Gjenomit Njerezor u lancua ne 1990 me qellim te hartes se gjenomit te pergjithshem njerezor. Ky projekt ne thelb u perfundua ne 2003, me analiza te metutjeshme ende duke u publikuar. Projekti i Gjenomit Njerezor ishte hapi i pare ne nje perpjekje te globalizuar per te perfshire njohurite e akumuluara te biologjise ne nje percaktim funksional, molekular te trupit te njeriut dhe trupave te organizmave te tjere.

Bazat e biologjise moderne [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Teoria Qelizore [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Teoria qelizore mund te ndahet ne dy epoka, ate klasiken dhe modernen. Teoria qelizore klasike u formulua nga shkencetaret Matias Xhekob Shleiden, Teodor Shvan, Robert Remak dhe Rudolf Virshkov gjate shek. XIX dhe u bazua ne tre parime kryesore:

1. Njesia baze ndertimore e te gjitha gjallesave eshte qeliza.
2. Cdo qelize ruan ne vetvete te gjitha karakteristikat e jetes.
3. Te gjitha qelizat vijne nga ndarja qelizore e qelizave meme.

Gjate dy shekujve ne vijim, teoria qelizore perfshiu koncepte te reja te dala nga biokimia, teoria e evolucinit dhe ligjet e Mendelit duke u zgjeruar ne ate qe njihet si "Teoria moderne qelizore" e cila tashme perfshin 4 parime te rejat te cilat nuk gjendeshin me pare ne ate klasiken:

1. Aktiviteti i nje organizmi varet nga aktiviteti total i qelizave individuale.
2. Levizja e energjise ( metabolizmi dhe biokimia ) ndodh brenda qelizave.
3. Qelizat permbajne informacionin gjenetik (ADN-ne) i cili kalohet nga njera qelize ne tjetren nepermjet ndarjes qelizore.
4. Te tera qelizat jane pothuajse te njejta ne perberjen kimike ne organizmat e specieve te ngjashme.

Teoria e Evolucionit [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Teoria e evolucionit gjithashtu mund te ndahet ne dy epoka. Teoria klasike e evolucionit u formulua nga Carls Darvini dhe Alfred Rasell Uallis ne mesin e shek te XIX dhe ishte e para teori evolucionare qe perfshinte mekanizmin e perzgjedhjes natyrore . Sipas Darvinit dhe Uallisit, te gjitha gjallesat e sotme ne Toke kane nje prejardhje te perbashket nga nje " paraardhes universal " qe jetoi rreth 3.8 miliard vjet me pare. Me pas ato u ndane ne specie te ndryshme per shkak te pershtatjes ndaj mjedisit ku jetonin. Duke qene se numri i individeve ne popullata te ndryshme ishte shume here me i madh se sa numri i rezervave ushqimore per to, vetem "me mire te pershtaturit" ndaj mjedisit arrinin te jetonin dhe te trashegonin tiparet e tyre tek pasardhesit duke bere te mundur keshtu procesin e evolucionit. Teoria moderne e evolucionit e njohur si " Sinteza moderne evolucionare ", u formulua ne vitet 30'-40' nga nje numer i madh biologesh si Ronald Fisher , Teodosius Dobzhanski , Xhon Burdon Sanderson Halldejn , Suoll Rajt , Edmund Briskou Henri Ford , Ernst Mijr , Bernhard Rens , Sergei Shetvierrokov , Xhorxh Gejlord Simpson dhe Xhorxh Ledjard Stebens i riu . Kjo teori kombinon principet Mendeliane te trashegimise me teorine e Darvinit mbi perzgjedhjen natyrore,duke shpjeguar trashegimin e tipareve ose krijimin e specieve te reja me ane te parimeve gjenetike.

Gjenetika [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Gjenetika eshte dega e cila studion gjenet, trashegimine, dhe ndryshimin e organizmave. Trashegimia e tipareve te ndryshme tek gjallesat behet e mundur nepermjet tejcimit te materialit gjenetik nga njeri brez ne tjetrin. Ky material gjenetik gjendet i koduar ne acidin dezoksiribunukleik i njohur shkurt si ADN . Kater baza te azotuara te quajtura adenina , guanina , citozina dhe timina perbejne ADN-ne. Keto baza jane te vendosura ne dy zinxhire spiralor te cilet lidhen me njeri tjetrin me ane te lidhjeve hidrogjenore. Keshtu, adenina lidhet gjithmone me timinen me dy lidhje hidrogjenore, ndersa guanina me citozinen me ane te tri lidhjeve hidrogjenore.

Segmente te caktuara te acidit dezoksiribunukleik njihen me emrin gjene. Gjenet jane njesite baze te trashegimise tek gjallesat dhe permbajne informacionet e duhura per sintetizimin e proteinave te nevojshme per funksionimin e organizmit. Bashkesia e te gjitha gjeneve te nje gjallese njihet me emrin gjenotip , ndersa bashkesia e vecorive te shfaqura per shkak te veprimtarise se gjeneve dhe nderveprimit te organizmit me mjedisin, perben ate qe quhet fenotip .

Shkaqe te shumta mund te sjellin ndryshime ne kodin gjenetik, qe njihen si mutacione . Keto ndryshime ndodhin si rezultat gabimeve gjate kopjimit te materialit gjenetik, i ekspozimit ndaj rrezatimit ultravjollce ose jonik, i shfaqjes se mutagjeneve te ndryshem kimike, i venies ne kontakt me viruset ose mund te shkaktohen nga vete organizmi gjate nje procesi te quajtur hipermutacion . Ndryshimet e shfaqura zakonisht shkaktojne keqfunksionimin dhe vdekjen e qelizave duke qene shpeshhere dhe pergjegjes per shfaqjen e kancerit ne gjallesat shumeqelizore. Ne disa raste ndodh qe mutacioni te jete i favorshem per individin qe e ka. Mutacione te tilla, duke u grumbulluar nder vite nga perzgjedhja natyrore, jane ato qe bejne te mundur procesin e evolucionit.

Homeostaza [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Homeostaza eshte aftesia qe kane organizmat e ndryshem biologjik, qofshin keta nje apo shumeqelizore, per ta mbajtur mjedisin e tyre te brendshem ne nje ekuiliber dinamik dhe kushte te stabilizuara. Per ta bere kete gje, gjallesat ne fillim dallojne turbullimet e ndryshme qe mund te jene prezente ne organizem dhe pastaj i pergjigjen ketyre turbullimeve duke rritur ose ulur aktivitetin e nje organi, sistemi apo aparati ne menyre qe kushtet te stabilizohen serish. Clirimi i glukagonit kur nivelet e sheqerit ne gjak jane te uleta ose drejtimi i gjetheve nga dielli per te marre me shume drite tek bimet, jane shembuj te perkryer te homeostazes.

Energjia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Gjallesat te cilat jane pergjegjese per futjen ne perdorim te energjise ne nje ekosistem njihen si prodhues ose autotrofe . Foto-autotrofet perdorin energjine diellore, ne procesin e fotosintezes, per te shnderruar dioksidin e karbonit dhe ujin ne molekula organike si ATP-ja , lidhjet e te ciles mund te prishen per te cliruar energji. Ne te njejtin grup me foto-autotrofet bejne pjese dhe kemo-autotrofet te cilet arrijne te prodhojne energji nepermjet oksidimit te elementeve te ndryshme qe gjenden rreth tyre si hekuri , metani , sulfidet , etj ne nje proces qe njihet si kemosinteze .

Por jo te gjitha gjallesat mund te jene prodhuese energjie. Heterotrofet apo konsumatoret, duhet ta marrin ate te gatshme per te mbijetuar. Shumica e heterotrofeve, te njohura si kemo-heterotrofe , arrijne ta marrin energjine e nevojshme duke u ushqyer me gjallesa te tjera dhe duke i zberthyer perberjet e tyre komplekse organike si karbohidratet , yndyrnat dhe proteinat ne perberje me te thjeshta si glukoza , acidet yndyrore , gliceroli dhe amino acidet . Nga ana tjeter foto-heterotrofet , ne ndryshim nga kemo-heterotrofet, pervec zberthimit te molekulave organike mund te perdorin dhe driten per te perftuar energji.

Taksonomia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Taksonomia eshte fusha e cila studion marredheniet e grupeve te ndryshme biologjike dhe i kategorizon ato ne baze te ngjashmerive ose ndryshimeve qe shfaqin. Tradicionalisht qeniet e gjalla jane ndare ne pese mbreteri: Monera, Protista, Fungi, Plantae dhe Animalia. Sidoqofte shume shkencetare tani e konsiderojne sistemin e pese mbreterive te prapambetur duke preferuar ne vend te tij nje klasifikim, qe fillon me 3 sfera kryesore si Arkaea (ne fillim Archaebakteria), Bakteria (ne fillim Eubacteria) dhe Eukariotet (ku perfshihen protistet, kerpudhat, bimet dhe kafshet) i cili bazohet ne faktin nese qelizat e gjallesave kane berthame qelizore apo jo si dhe ne ndryshimet ne perberjet kimike te pjeseve te jashtme te qelizave. Me pas, cdo sfere e mbreteri zberthehet me tej derisa cdo specie te jete klasifikuar ne baze te rendit: Sfere, Mbreteri, Filume, Klase, Rend, Familje, Gjini, Lloj duke perfunduar me nje gjallese me nje emer shkencor te perbere nga gjinia dhe lloji i tij. Per shembull njerezit listohen si Homo sapiens. Homo eshte gjinia dhe sapiens lloji. Viruset , viruidet , prionet dhe satelitet jane jashte ketyre kategorive te cilesuar si "ne cep te jetes" ne kuptimin qe shume shkencetare nuk i klasifikojne keto qenie si tamam te gjalla per shkak te mungeses se nje ose me shume karakteristikave jetesore.

Galeria [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

• 
  Panthera tigris i perket mbreterise Animalia
• 
  Plantae - Triticum
• 
  Fungi - Morchella esculenta
• 
  Stramenopila/Chromista - Fucus serratus
• 
  Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer)
• 
  Archaea - Halobacteria
• 
  Virus - Gamma phage

Referime [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]