Demonstracije na Kosovu 1981. podrazumevaju niz masovnih protesta odr?anih na prole?e 1981 . godine, kojima su kosovski Albanci zahtevali da SAP Kosovo postane sedma republika SFRJ i da se Albancima prizna status kontitutivnog naroda u Jugoslaviji .

Kao odgovor na albanske proteste, jugoslovenske vlasti su proglasile vanredno stanje i na demonstrante poslali vojsku , ?to je dovelo do eskalacije nasilja, pri ?emu je poginulo nekoliko desetina lica, uglavnom albanskih đaka i studenata. ^[1] Nakon nasilnog gu?enja demonstracija na Kosovu, do?lo je do velike podeljenosti između Srba i Albanaca - Srbi su tra?ili ograni?enje autonomije Kosova a Albanci su tra?ili dr?avnost. ^[2]

Ove demonstracije, koje je pratilo izvesno nasilje nad Srbima, su vodile optu?bama da Albanci ?ine zlodela prema manjinskom srpskom stanovni?tvu i da se nad Srbima na Kosovu sprovodi genocid . ^[3] Ovi su događaji umnogome doprineli produbljivanju srpsko-albanskog sukoba i ?esto se tuma?e kao katalizator politi?ke krize u SFRJ koja je rezultirala raspadom dr?ave . ^[4]

Glavni ?lanak: Savremena istorija Kosova

Demonstracije koje su izbile godine 1981. nisu bile prve u istoriji Pri?tinskog Univerziteta. 27. novembra 1968 . godine su se albanski studenti također okupili sa zahtevima da Kosovo postane republika, ali su se mirno razi?li ve? idu?i dan, kada su u Pri?tinu do?le jedinice JNA . ^[5]

SFRJ je godine 1974 . dobila novi ustav , kojim su ne samo republike preuzele zna?ajni deo dotada?njih ovlasti od saveznih vlasti, nego su i autonomne pokrajine - SAP Kosovo i SAP Vojvodina - preuzele veliki deo dotada?njih ovlasti SR Srbije . Obe pokrajine su također priznate kao savezne jedinice , odnosno po svojim ovlastima skoro izjedna?ene s republikama. Jedine zna?ajne razlike su bile u ne?to manjoj zastupljenosti u saveznim organima u odnosu na republike (2/3 delegata u domovima savezne skup?tine u odnosu na delegate U?e Srbije ) te nepostojanju prava na samoodređenje , odnosno otcepljenje .

Ustav SFRJ, sa kojim je usklađen i Ustav SR Srbije , izazvao je veliko nezadovoljstvo u rukovodstvu tada?njeg Saveza komunista Srbije , od koga su kroz federalizaciju savezne Partije istovremeno autonomiju stekli i dotada podređene pokrajinske partijske organizacije - Savez komunista Kosova i Savez komunista Vojvodine . Međutim, otvoreno iskazivanje nezadovoljstva ili tra?enje da se revidira ustavni polo?aj Srbije nije dolazilo u obzir dok god je bio ?iv Josip Broz Tito , ?iji je autoritet, ?ak i neposredno pred smrt, bio neupitan u komunisti?kim rukovodstvima tada?nje Jugoslavije.

Titova smrt u maju 1980. godine je, pak, ponovo pokrenula pitanje eventualnih ustavnih promena. Partijsko i dr?avno rukovodstvo Kosova, kojim su posle brionskog plenuma po?eli dominirati lokalni kadrovi albanske nacionalnosti, uglavnom je bilo zadovoljno status quoom . Međutim, među kosovskim Albancima, koji su ?inili apsolutnu ve?inu stanovni?tva Kosova (77.4%) ^[6] , se po?eo ?iriti strah kako bi Titov odlazak omogu?io U?oj Srbiji da ponovo stekne vlast nad Kosovom, odnosno da se Albanci ponovo nađu u podređenom polo?aju. Među albanskom omladinom je po?eo prevladavati stav da se takav razvoj događaja mo?e preduhitriti jedino tako da Albanci, koji su po brojnosti u SFRJ bili ispred Crnogoraca i Makedonaca , steknu status konstitutivnog naroda u SFRJ, a zajedno s njim i vlastitu republiku koja se vi?e nikakvim ustavnim preuređenjima u okviru SFRJ ne bi mogla dovesti pod vlast Srbije. Radikalizaciji situacije na Kosovu je doprinela i velika ekonomska kriza koja je pogodila tada?nju Jugoslaviju, a koja se te?ko odrazila na upravo na Kosovo koje je bilo njen najsiroma?niji i najnerazvijeniji deo, a koje je upravo tada do?ivljavalo efekte demografske eksplozije, odnosno veliki broj mladih ljudi suo?enih sa nezaposleno??u i nedostatkom ozbiljne ?ivotne perspektive.

Nezadovoljni polo?ajem svog naroda, albanski studenti su organizovali demontracije sloganom "Kosovo republika". ^[7] Nezadovoljstvo je posebno bilo izra?eno na Univerzitetu u Pri?tini ?ijih je 20.000 studenata ?inilo oko 10 % stanovni?tva grada. Ve?ina studenata su bili albanske nacionalnosti, odnosno upisani na studije albanologije , knji?evnosti i drugih dru?tvenih nauka , ?to je u uslovima ekonomske krize njihovo zapo?ljavanje ?inilo prili?no upitnim. Veliki broj nastavnika, ali i ud?benika, je bio iz tada?nje Albanije u kojoj je na vlasti bio staljinisti?ki re?im Envera Hod?e . Zbog toga je za organizatore demonstracija bilo karakteristi?no da su u ideolo?kom smislu pripadali ekstremnoj levici , ^[8] odnosno postoje?i sistem SFRJ odbacivali ne samo zbog neravnopravnog polo?aja kosovskih Albanaca u odnosu na konstitutivne narode Jugoslavije, nego i zbog "revizionisti?kog" skretanja koje je u odnosu na marksizam-lenjinizam albanskog tipa predstavljao jugoslovenski sistem samoupravnog socijalizma .

Demonstracije su zapo?ele 11. marta 1981 . u kantini studentskog doma, gde je kao povod poslu?ila lo?a kvaliteta hrane. Ispo?etka su izvikivane isklju?ivo parole socijalne prirode, ^[9] da bi se potom po?ele izvikivati parole koje ukazuju na polo?aj Kosova u Jugoslaviji ("Trep?a radi, Beograd se gradi"). Pokrajinske vlasti su reagirali tako da su na studente tokom no?i poslale miliciju. Pohap?eno je nekoliko desetina studenata, pokrajinsko rukovodstvo je potom na izvanrednom sastanku osudilo demonstracije, te se ?inilo da je kriza zavr?ena.

U no?i 15/ 16. marta , je izbio i po?ar u Manastiru Pe?ka patrijar?ija , u kojem su izgoreli neki objekti, ali niko nije povređen. Na osnovu uviđaja je zaklju?eno da je najverovatnije izbio usled lo?ih instalacija, ^[10] ali Crkva smatra da je podmetnut. ^[11]

Nova eskalacija protesta se dogodila kada je na Kosovo 26. marta do?la ?tafeta mladosti . Dotada rutinska re?imska manifestacija, na kojoj su nosile Titove slike, je iskori?tena za masovna okupljanja na kojima su studenti ispo?etka tra?ili da se iz zatvora puste njihovi zatvoreni kolege. Deo radikala je također poku?ao oteti ?tafetu kako bi simboli?ki izrazio otpor titoisti?kom re?imu. Studentima su se tada po?eli masovno pridru?ivati i radnici i seljaci, a izvikivane su parole "Kosovo republika", "?iveo Adem Dema?i " (tada u zatvoru), te "Sloboda, jedinstvo, demokratija" i "Ho?emo ujedinjenje svih albanskih zemalja". Veliki broj građana Kosova i Metohije se pridru?io njihovim zahtevima. Osim u Pri?tini, protesti su se pro?irili i po drugim kosovskim gradovima, a po nekim procenama, na njima je u?estvovalo milion ljudi. ^[9]

Suo?ene s takvim izlivom narodnog neraspolo?enja, pokrajinske vlasti su naredile miliciji da ga zaustavi brutalnom silom. Tada je, prema slu?benim podacima, povređeno 30-ak lica, a ?irom pokrajine je do?lo do masovnih hap?enja. Međutim, protesti su se nastavili 30. marta kada su studenti tri najve?a pri?tinska fakulteta stupili u ?trajk. Demonstracije su se nastavile, pa je Pokrajinski sekretarijat za narodnu odbranu zatra?io da na ulice izađe vojska. Istovremeno su na granici sa U?om Srbijom po?ele nicati improvizovane blokade s ciljem da se spre?i dolazak eventualnih milicijskih poja?anja iz Beograda. Prema navodima admirala Branka Mamule su, pak, zabele?eni i poku?aji napada na vojna skladi?ta u kojima je oru?je i opremu dr?ala Teritorijalna odbrana Kosova . ^[12]

Jugoslovenski vrh je ocenio ove demonstracije, kao i njihov slogan, kao "pretnju teritorijalnom integritetu i suverenitetu Jugoslavije". ^[7] Tada?nje Predsedni?tvo SFRJ je 2. aprila proglasilo vanredno stanje na Kosovu i poslalo JNA, uklju?uju?i i oklopne jedinice , s ciljem da uspostavi red. Istovremeno je naređen prekid nastave u ?kolama. Iako su se demonstranti uglavnom razilazili ?im bi videli kako dolaze tenkovi, zabele?eno je, prema navodima admirala Mamule, i nekoliko oru?anih sukoba. Demonstracija sile je, međutim, bila dovoljna da se do sutradan neredi po?inju smirivati, iako su u nekim gradovima na Kosovu zabele?ene 30. aprila , a poslednja od njih 17. maja . ^[9]

Jugoslovenske vlasti - savezne i pokrajinske - su za vreme krize uporno nastojale zata?kati, odnosno sakriti pravo stanje stvari na Kosovu. Uz takva nastojanja se vezuje anegdota o tome da je jedan od partijskih funkcionara, ?uv?i da novinska agencija Rojters obave?tava međunarodnu javnost o tome da se ne?to događa, povikao "Zaustavite Rojters!". O zbivanjima na Kosovu je uspostavljena cenzura ne samo za spoljni svet, nego i za građane drugih republika i pokrajina.

Savezne vlasti su postojanje pobune priznale tek nekoliko dana nakon gu?enja, kada je na konferenciji za ?tampu ?lan Predsedni?tva SKJ Stane Dolanc objavio kako je prilikom nereda poginulo 9 lica. Albanski izvori, pak, navode da je broj ubijenih bio daleko ve?i, odnosno nekoliko desetina ljudi, odnosno da su uglavnom stradali od strane JNA. ^[1]

Posle smirivanja nereda je usledila masovna hap?enja i suđenja u?esnicima demonstracija, dok je na Pri?tinskom Univerzitetu, koji se smatrao ?ari?tem pobune, provedena ?istka . SKJ je zahtevao od Albanaca da prekinu kulturne veze sa Albanijom i odreknu se svojih nacionalnih aspiracija. ^[7] Smenjen je nastavni kadar rodom iz Albanije, a iz upotrebe su povu?eni svi ud?benici iz Albanije koje su trebali zameniti ud?benici prethodno prevedeni sa srpskohrvatskog jezika . SR Srbija je zavela prinudnu upravu u vitalnim institucijama Kosova, kao ?to su Univerzitet u Pri?tini, Institut za istoriju Kosova, Institut za albanologiju, Narodna univerzitetska biblioteka, masovni mediji, muzeji, ?kole, kulturna i strukovna udru?enja i mnoge druge organizacije. ^[7] Nakon toga, albanski radnici su otpu?tani, a u javne institucije su zapo?ljavani Srbi. Albanci su ovakve poteze Srbije i Jugoslavije imenovali "politikom segregacije i aparthejda". ^[7]

Odr?ana su suđenja na kojima se protiv optu?enih primenjivao ?l. 133 Krivi?nog zakona SFRJ, odnosno ve? tada kontroverzni verbalni delikt . 1981. godine pohap?eni su mnogi albanski intelektualci i dr?ani u zatvoru mesecima. ^[7] Ukupno je osuđeno 4200 ljudi, i to obi?no na relativno dugotrajne zatvorske kazne - u proseku 7,1 godina po optu?eniku. Rahman Morina , posljednji vođa SK Kosova, je 1990. priznao da je, na ovaj ili onaj na?in, zbog u?e??a u demonstracijama ili sumnje policijski procesuirano ?ak 520.000 kosovskih Albanaca. ^[9]

Glavni ?lanak: Srpsko-albanski sukob

Nakon krvavog gu?enja albanskih protesta, nastali su mnogi problemi, pogor?ani su politi?ki i međunacionalni odnosi na Kosovu i do?lo je do mr?nje prema JNA. ^[12] Zavedena je neka vrsta vojne uprave nad Kosovom, a armija od tada ima klju?nu politi?ku ulogu. ^[13] Posledice zavođenja vanrednog stanja su bile destruktivne za politi?ki status Kosova, ekonomiju, zdravstvo, ?kolstvo, nauku, kulturu, medije, kao i za ?ivot stanovni?tva u celini. ^[14] Po uvođenju vanrednog stanja, do?lo je do eskalacije policijskog nasilja nad Albancima, koji su narednih godina bili izlo?eni represiji i masovnim hap?enjima. ^{[13] [2]}

3. jula 1981 . je Skup?tina SFRJ donela amandmane na ustav koji su uglavnom bili kozmeti?ke prirode, i nisu nimalo promenili polo?aj republika i pokrajina, a samim time i status Kosova u Jugoslaviji. Time demonstracije, bar neposredno, nisu postigle svoj deklarisani cilj. Republi?ka i pokrajinska rukovodstva SKJ, uklju?uju?i kosovsko, su u novembru 1981. zauzele stav da se demonstracije moraju osuditi, odnosno da je u pitanju iredentisti?ki pokret i " kontrarevolucija " iza koga stoje velikoalbanski koncept Hod?inog re?ima.

U samoj Albaniji je Hod?ina Partija rada Albanije , na svom Osmom kongresu 1. do 8. novembra 1981. godine zauzelo stav kojim osuđuje jugoslovensku politiku prema albanskoj manjini, odnosno pru?a podr?ku demonstrantima.

Dugoro?ne posledice nereda na Kosovu su bile izuzetno te?ke za tada?nju jugoslovensku dr?avu. Izbijanje nereda - koji se po svom obimu nisu mogli uporediti s nijednim sli?nim događajem iza drugog svetskog rata - su ozbiljno na?eli dotada?nju međunarodnu reputaciju SFRJ, odnosno za uzora za re?avanje odnosa između vi?e naroda u jednoj dr?avi. Taj događaj bez presedana je bio katalizator za brojne spekulacije o tome mo?e li Jugoslavija u dotada?njem obliku opstati, pa je ve? dve godine kasnije snimljen film u kome njen raspad slu?i kao povod za izbijanje tre?eg svetskog rata . ^[12]

Neredi su također produbili i krizu na unutra?njem planu. Kori?tenje vojske u svrhu suzbijanju masovnog narodnog nezadovoljstva je bio događaj bez presedana, koji nije ?ak primenjen ni u Hrvatskoj za slamanje MASPOK -a. Na samom Kosovu je prema JNA po?eo prevladavati neprijateljski stav, jer je shvatana kao sredstvo za vra?anje omra?ene srpske vlasti u tu pokrajinu. Taj se stav s vremenom po?eo ?iriti u drugim delovima Jugoslavije, pre svega u Sloveniji , gde je porasla bojazan da bi se kosovski presedan, odnosno kori?tenje vojske u politi?ke svrhe, mogao iskoristiti da se toj republici oduzmu ovlasti koja je stekla Ustavom 1974. godine.

Na samom Kosovu su se posledice nereda odrazile i u sve lo?ijim odnosima albanske ve?ine i ne-albanske manjine, pre svega Srba i Crnogoraca , iako su pokrajinske vlasti nastavile promovisati slu?benu politiku bratstva i jedinstva . Međusobno nepoverenje se, između ostalog, odra?avalo i kroz sve manje kontakata između razli?itih zajednica, ?to je, uz atmosferu fizi?ke i ekonomske nesigurnosti dovelo do po?etka iseljavanja Srba sa Kosova, uglavnom u U?u Srbiju. Savezne vlasti su takve procese nastojale neko vreme zaustaviti dovođenjem tzv. Saveznog odreda milicije u pokrajinu, koga su ?inili kontingenti iz drugih republika SFRJ, te koji je svojim sastavom trebao ne samo pobolj?ati op?tu bezbednost nego nepristrano slu?iti svim zajednicama.

Ti napori nisu urodili plodom, uglavnom zbog ekonomske krize koja je produbljivala onu politi?ku, ali i pomagala razmahivanju dugo vremena zatomljivanog srpskog nacionalizma. Od sredine 1980-ih, niz incidenata, poput slu?aja đorđa Martinovi?a , se u medijima U?e Srbije po?inje tuma?iti ne samo kao izraz velikoalbanskog nacionalizma, nego kao krunski dokaz o velikoj anti-srpskoj zaveri, odnosno planu za etni?ko ?i??enje Kosova u kome sudeluju i same pokrajinske vlasti. ^[13] U mnogim gradovima Srbije do?lo je do fizi?kih napada i maltretiranja Albanaca, posebno u Beogradu , Kragujevcu, Po?arevcu, Para?inu , Ni?u . ^[7] Između 1981. i 1990. godine ubijena su 63 albanska vojnika u JNA . U istom periodu policija i vojska su ubile 183 Albanca vatrenim oru?jem, od ?ega 16 dece, a ranjeno je 616 Albanaca, od ?ega 49 dece. Pored toga, na hiljade Albanaca je izvođeno na sud zbog mirnih demonstracija i drugih javnih okupljanja. ^[7] Milicija je upadala u njihove ku?e tra?e?i oru?je, hapsila ih bez naloga i ?esto mimoilazila legalnu proceduru.

U Srbiji su se sve glasnije ?uli zahtevi za ukidanjem autonomije Kosova i promenom jugoslovenskog ustava iz 1974. ^[7] Kampanja, koja ?e do kraja 1980-ih dobiti odlike antialbanskog ?ovinizma, ?e poslu?iti kao izgovor nacionalisti?koj frakciji Slobodana Milo?evi?a da preuzme SK Srbije i zapo?ne antibirokratsku revoluciju , koja je pokrenula raspad Jugoslavije . Jedan od dana?njih rezultata tog procesa jest postojanje de facto samostalne Republike Kosovo, pa neki autori smatraju da su demonstranti posredno ipak postigli svoj cilj.

• Istorija Kosova
• Srpsko-albanski sukob
• Antibirokratska revolucija

• Besim Abazi: 15 godina od albanskih demonstracija Arhivirano 2015-04-02 na Wayback Machine-u
• Branko Mamula: “Slu?aj Jugoslavija” Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u
• Fotografije sa demonstracija Arhivirano 2007-09-30 na Wayback Machine-u