Т??рк?йэ ?р?сп??б?л?кэтэ
(
туур.
Turkiye Cumhuriyeti
), кылгас аата -
Т??рк?йэ
,
Эуразия
дойдуларыттан биирдэстэрэ. Т??рк?йэ икки контине??а баар:
Эуропа?а
уонна
Азия?а
, с?р?н сирэ Азия ?тт?гэр сытар. Эуропа ?тт? Румелия диэн, Азия ?тт? ? Анатолия. А?ыс дойдулуун кирбиилэhэр: хотугулуу-ар?аа
Болгариялыын
, ар?аа
Грециялыын
, хотугулуу-илин
Грузиялыын
, илин
Эрмээн Сириниин
,
Азербайдьанныын
уонна
Иранныын
, со?уруулуу-илин
Ирактыын
уонна
Сириялыын
.
Сир ортотунаа?ы бай?ал
со?уруу,
Эгей бай?ала
ар?аа уонна
Хара бай?ал
хоту. Анатолия уонна Румелия икки ардыларыгар
Мармара бай?ал
баар уонна икки силбэhиилэр:
Боспор
уонна
Дарданеллалар
.
Икки континент сыстыhар сиригэр баар буолан
Т??рк?йэ култуурата
ар?аа уонна илин култууралар булкаастара буолар.
Т??рк?йэ
демократ
,
секуляр
,
унитар
конституция
?р?сп??б?л?кэтэ
. Бу политика систематын 1923 с. дойду баhылыга
Мустафа Кемал Атат?рк
тэрийбитэ,
Осман империята
бастакы аан дойду сэриитигэр
кыаттаран эстибитин кэннэ.
Иккис аан дойду сэриитин
кэнниттэн Т??рк?йэ Ар?аа дойдуларыныын сиhилии холбоhон барбыта.
Эуропа С?бэтэ
(
1949
) уонна
NATO
(
1952
) кыттааччылара.
[1]
Осман Ыраахтаа?ылыга
(1683 с.)
- 1071 с. атырдьах ыйын 19 к. ?
Манцикертка кыргы?ыы
. Алп-Арслан тойонноох т?рктэр Манцикерт кыргы?ыытыгар византиецтары кыайаллар (
Маназкерт, Манзикерт
[2]
) уонна Византия ыраахтаа?ытын IV. (Т?рд?с) Роман Диогены билиэн ылаллар.
- 1077 с. ? Т?рктэр дойдулара Коний (Рум, Ромиэй) султанаата ??ск??р (киин куорат аатыттан ааттаммыт - Конья). Улам-улам Аччыгый Азия сирдэрин ба?ылаан ылаллар.
- 1243 с. ? Коний султанаата мо?оллорго бас бэринэр. Коний султаннара Хулагу сыдьааннарыттан тутулуктаах буолаллар. 1307 сылга диэри б?т?нн?? хас да бэйликтарга (улуустарга) ы?ыллар. Кэлин Осман бэйлигэ к????рэн Улуу Ыраахтаа?ылыгы (Империяны) ??ск?т?? (
Осман Ыраахтаа?ылыга
).
- 1284 ? Испания ыраахтаа?ыта X. (Онус) Альфонсо бастакы ≪
Estoria de Espanna
≫ диэн хроникатыгар Экбатана киин куораттаах "Т?ркийэ" (Turquia) ыраахтаа?ылыгы (империяны) ахтар
[3]
.
- 1318 сыллаахха Хулагуиттар б?тэ?ик сельдьук султаанын самнараннар Т?ркийэни э?эллэр.
- 1326 с. т?рктэр византиецтартан сэрилээн ылбыт сирдэригэр бэйэлэрин султанааттарын тэринэллэр. Киин куораттара Бурса буолар. Са?а дойду с?р?н к???э
янычардар
буолаллар.
- 1362 сыллаахха т?рктэр
Эуропа
сирдэрин сэриилээннэр киин куораттарын Эдирниэ?э к???р?лл?р.
Эуропатаа?ы
сирдэрэ Румиэлийэ диэн ааттанар.
- 1396 с. бала?ан ыйын 25 к. - Никопольга кыргы?ыы. Никополь кириэпэс анныгар т?рк султаана I. (Бастакы) Байазид Священнай Римская Империя крестоносецтарын кыргар. Бу кыргы?ыыга кыайыы т?рктэр Балканнарга былаастарын бигэргэтэр.
- 1453 с. т?рктэр Константинополь куораты сэриилээн ылаллар. Бу кэнниттэн Константинополь са?а ыраахтаа?ылык (империя) киин куората буолар (
Осман Ыраахтаа?ылыга
).
- I. Сэлим са?ана т?рктэр Сирияны, Аравияны уонна Египеты бас билэллэр.
- 1526 сыллаахха Мохачка кыргы?ыы буолар. Бу кыргы?ыы т?м?гэр т?рктэр чех-венгр холбо?уктаах сэриитин кыайаллар. Онтон сылтаан Венгрия Осман Ыраахтаа?ылыгын улуу?а буолар уонна 1529 с. Вена?а тиийэллэр. "Ча?ылхай" С?лэймэн кэмигэр (1520 - 1566) Осман Ыраахтаа?ылыга саамай ?рд?к чыпчаалыгар тиийэр: т?рктэр сирдэрэ Венаттан са?алаан Перс хомотугар диэри уонна Кырыымтан са?алаан Марокко?о диэри тар?аммыттара.
- 1678 сыллаахха т?рктэр Днепртан аннараа ?тт?гэр сытар сирдэри бэйэлэригэр холбууллар.
- 1683 т?рктэр Вена куораты т?г?р?йэллэр.
- Нуучча-т?рк сэриилэрин кэмэ - уопсайа 242 с. у?уннаах (1676 - 1918 сс.). Ол и?игэр: 17 - 19 ??. уон сэрии, ону та?ынан Бастакы Аан Дойду сэриитигэр Кавказка утарсыы.
- 1914 с. алтынньы 30 к. Т?ркийэ официаллык
Бастакы Аан Дойду сэриитигэр
кытты?ар.
- 1918 с. алтынньы 30 к. Мудрос эйэлэ?иитэ буолар, Т?ркийэ?э сэрии б?тэр. Ол эрээри, 1919 с. грэктэр м?лт??б?т Т?ркийэ сирдэригэр и?сэрэ?нэр сэриини са?алыыллар. Онтон сылтаан К???л ту?угар сэрии буолар, Т?ркийэни утары Англия, Франция, Италия, Греция уонна Армения буолаллар. 1922 с. бала?ан ыйын 18 к.
Мустафа Кемал Атат?рк
ба?ылыктаах т?рктэр бу сэриини кыайаллар. 1923 с. от ыйын 24 к. Лозанн эйэлэ?иитэ буолар, ол т?м?г?нэн били??и Т?ркийэ ??ск??р.
- 1923 с. алтынньы 29 к. Т?рк ?р?сп??б?л?кэтэ биллэриллэр, онтон
Мустафа Кемал Атат?рк
са?а дойду бастакы президена буолар.
- 1925 с. ахсынньытыгар Т?ркийэ мусульман халандаарыттан григориан халандаарыгар к???р.
- 1938 с. сэтинньи 10 к. Т?рк ?р?сп??б?л?кэтин бастакы президена
Мустафа Кемал Атат?рк
?л?р.
- 2003 с. кулун тутар 14 к. Т?ркийэ премьер-министра Рэдьэп Эрдо?ан буолар.
Т?рк ?р?сп??б?л?кэтин парламена биир палаталаах - Т?ркийэ Улуу Омук Мунньа?а диэн ааттаах (
т?рк.
Turkiye Buyuk Millet Meclisi
). ТУОМ 600 дьокутааттаах, мандаттара 5 сыл у?уннаах (2007 с. диэри 5 сыл этэ). Партияларга 10%-наах харгыс. Дойдуну президент салайар. Былаа?ы уонна парламены Т?ркийэ Конституциятын Дь??лэ кэтиир. Дь??л 15 ки?илээх. Конституция Дь??л?н салайааччытынан Хашим Килич буолар (2007 с. алтынньытыттан са?алаан)
[4]
[5]
.
Былааска орто консерватор к?р??лээх Кырдьык уонна Сайдыы Партия (
т?рк.
Adalet ve Kalkınma Partisi
) турар.
Т?ркийэ иллэрэ
Т?ркийэ 81 илгэ (улууска) арахсар (былыр вилайиэт диэн тыл туттуллар этэ). Хас биирдии ил илчэ диэ??э арахсар, уопсайа 2007 с. 923 илчэ баар эбит. Ил киинэ ортоку илчэ?э баар. Иллэр 7 б?л?хт?рг? б?л?хт?н?лл?р:
- Мармар б?л??? (
Marmara Bolgesi
)
- Ис Анатолия б?л??? (
?c Anadolu Bolgesi
)
- Хара бай?ал б?л??? (
Karadeniz Bolgesi
)
- Или??и Анатолия б?л??? (
Do?u Anadolu Bolgesi
)
- Эгей бай?ал б?л??? (
Ege Bolgesi
)
- Сир ортотунаа?а бай?ал б?л??? (
Akdeniz Bolgesi
)
- Со?уруу-Или??и Анатолия б?л??? (
Guneydo?u Anadolu Bolgesi
)
Хас биирдии или бырабыытылстыба анаабыт ба?ылыга (vali) салайар. Ба?ылык резиденцията вилайэт (vilayet) диэн ааттанар.
1926 с. Т?ркийэ?э 57 ил тэриллибитэ, 1989 сылга 67-?э диэри улааппыта, кэлин ?сс? 14 ил эбиллибитэ. Б?тэ?ик, Д?здьэ диэн ааттаах ил, 1999 с. ??скээбитэ.
Туризм туризм-дойду экономикатыгар биир улахан суолталаах, кэли??и уон сылга ки?и барыта улахан оруоллаах. Онно икки м?л?й??н ки?и (510 ты?. бы?аччы,?сс? 1,5 м?л. ыкса ?лэлэ?эр салааларга).
Дойду туристар ортолоругар аан дойдуга алтыс миэстэ?э сылдьар.
Турция бу салааны сайыннарыыга бары т?р?ккэ баар: т??рт бай?ал (Средиземнэй, Эгейскэй, мраморнай уонна хара, муора кытылыгар турар, субтропическай орто бай?ал климаттаах (Кытыл у?уна 7200 км, онно 355 пляжей); 2870- тан 700 ты?. миэстэлээх, Европа?а иккис уонна сэттис миэстэлээх (1300); Лэгэнтэй Тройу, Лэгэнтэй Тройу, византийскай кэм пааматынньыктарынан аан дойдуга иккис миэстэлээх (1300); Лэгэнтэй уонна былыргы куораттарын урусхалларын киллэрэн туран, Лэгэнтэй Тройу, византийскай кэм пааматынньыктарын киллэрэн туран, былыргы уонна былыргы куораттарын урусхаллара элбэх.уонна Османскай империя). Ис транспорт ситимэ дойду хайа ба?арар муннугар сы?арыйар кыахтаах.
Турция Египети кытта сэргэ экскурсия саахалланар ахсааныгар киирсэр.
[6]
Т????? Айя-София
Сокуон бы?ыытынан итэ?эл государствоттан арахсыбыта уонна хас биирдии ки?и тугу итэ?эйэрин бэйэтэ бас билэр. Нэ?илиэнньэ улахан чаа?а исламы итэ?эйэр. Туурсуйа нэ?илиэнньэтин 89,5 %- на-мусульманнар. Дойду ?рд?нэн 94,000 мечеть баар, 321 христианскай т?мс??, 36 синагога, 90 греческай та?ара дьиэтэ, 55 эрмээн-григориан та?ара дьиэтэ уо.д.а.