Америка Холбо?уктаах Штаттара
(
аа?л
.
United States of America
, кылгатан
United States
,
U.S.
,
USA
эбэтэр
America
), кылгатан
АХШ
эбэтэр
Америка
, диэн
федерал
конституция
?р?сп??б?л?кэтэ
, биэс уон
штаттан
(илтэн) уонна биир
федерал эргинтэн
турар.
Дойду
улахан ?тт? (48 штат уонна киин эргин
Уаши?тон
)
Хоту Америка?а
сытар,
Чуумпу
уонна
Атлантик
океаннар икки ардыларыгар, кирбиилэhэр
Канаадалыын
хоту уонна
Мексикалыын
со?уруу.
Аляска
штата континент хотугулуу ар?аатыгар баар, кинилиин кирбиилэhэллэр Канаада илин уонна
Арассыыйа
ар?аа,
Бери? силбэhиитин
н????.
Хауайи
штата Чуумпу океан ортотугар баар
архипелаг
. Онтон ураты дойду Чуумпу океа??а уонна
Кариб бай?алыгар
хас да бас билэр сирдэрдээх уонна арыылардаах.
Иэнэ 9.83 млн км² (аан дойдуга улаханынан ???с) уонна олохтоохторун ахсаана 306 млн (аан дойдуга улаханынан ???с). Холбоhуктаах Штаттар аан дойду биир ордук элбэх араас
омуктардаах
уонна
култууралардаах
дойдута буолар, бу ?р кэмнээх улахан, билигин да бара турар,
иммиграция
т?м?гэ. АХШ
экономиката
аан дойдуга басты?, ол курдук
2008
сыллаа?ы
БИО
$14.3 триллион буолбут (аан дойдутаа?ы БИО 23% уонна
АКП
21%).
Дойду устуоруйата
Улуу Британия
Атлантик океан кытылыгар
уон ?с колонияны
тэрийиититтэн са?аланар.
От ыйын 4
,
1776
c. бу колониялар
тутулуга суох буолуу декларациятын
таhаарбыттара, бу декларациянан кинилэр Улуу Британияттан тутулуга суох буолууларын уонна Холбоhуктаах Уния тэрийиилэрин туhунан эппиттэрэ. Ол кэнниттэн буолбут
Тутулуга суох буолуу Америка сэриитигэр
?р? турбут штаттар Улуу Британияны кыайбыттара.
Филадельфия конвенциятынан
бала?ан ыйын 17
,
1787
c. били??и
Америка Холбоhуктаах Штаттарын конституцията
ылыммыта, аныгы сылга конституция чахчы буолуутунан, штаттар к??стээх киин дьаhалталаах биир республика ирээттэрэ буолбуттара.
1791
сылга элбэх тутаах олохтоох бырааптары уонна к???ллэри мэктиэлиир
Bill of Rights
диэн конституция?а уон к?нн?р??лэр киллэриллибиттэрэ.
XIX ?йэ?э
АХШ
Францияттан
,
Испанияттан
, Холбоhуктаах Хоруоллуктан, Мексикаттан уонна Арассыыйаттан сирдэри ылбыта, уонна
Тексас
уонна
Хауайи
республикаларын аннексиялаабыта.
1860-с
сс. дойду
аграр
Со?уруута уонна
индустриал
Хотута штаттар бырааптарын уонна
кулуттааhын
институтун туhунан м?кк??рдэриттэн сылтаан
Америка олохтоох сэриитэ
буолбута. Бу сэриигэ Хоту кыайыыта дойду эстиитин тохтоппута уонна кулуттааhыны суох о?орбута. Оннук АХШ Кэнгириэ?э кулуттаа?ыны
1862
сыллаахха
бэс ыйын 19
к?н?гэр боппута.
Испания-Америка сэриитин
уонна
Бастакы аан дойду сэриитин
кэннилэриттэн АХШ сэрии к???э статустаммыта.
1945
,
Иккис аан дойду сэриититтэн
АХШ бастакы ядернай сэрии сэптээх дойду,
Холбоhуктаах Нациялар К?м?скэл С?бэтин
олохтоох кыттааччыта уонна
NATO
тэрийээччи кыттааччытын быhыытынан тахсыбыта.
Тымныы сэрии
б?т??т?н уонна
С?бэ Унията
эстиитин кэнниттэн АХШ со?отох
суперк??с
буолбута. Дойду глобал сэрии хоромньулааhынын 50% о?орор уонна аан дойду басты? экономика,
политика
уонна култуура к???э буолар.
Америка Холбо?уктаах Штааттара федеральнай республика. Федерал былаас АХШ Конституциятыгар оло?урар. Салалта ?с салаалаах:
ситэриилээх былаас
,
сокуону та?аарар былаас
уонна
сууттуур былаас
. Штаттар былаастара эмиэ итинник арахсар.
Ситэриилээх былаас диэн сокуону ?лэ?э киллэрэр салалта чаа?а буолар. АХШ быыбар бэрэстэбиитэллэрэ АХШ президенын талаллар, кини ситэриилээх былаас ону тэ?э
сэриилээх к??стэр
басхана буолар.
Конгресс
ылыммыт сокуонугар
ветоны
ууруон с?п, оччо?уна ол сокуон олоххо киллэриллибэт. Ону тэ?э дьон номнуо ылыммыт сокуону тутталларыгар араас укаастары та?аарыан с?п.
Президент дьон уонна бизнес оло?ун хонтуруоллуур департаменнар и?ин эппиэтинэ?и с?гэр. Ол курдук, Урбаан департамена урбаан уонна бизнес ту?унан быраабылалары о?орор уонна та?аарар. Ол и?ин Президент ол департамент тойонун бэйэтэ талар, уонна федерал сууттааччылары номинациялыыр. Ол гынан баран Сенат ону кытта с?б?лэ?иэхтээх. Президент т??рт сыллаах болдьоххо талыллар.
АХШ Капитолийын ар?аа кынана - АХШ Конгре?ын дьиэтэ
Сокуону та?аарар былаас сокуоннары толкуйдуур. АХШга ол былаас АХШ Конгре?ыгар с?ктэнэр. Конгресс икки палаталаах.
Биир палаататын аата
Бэрэстэбиитэллэр палааталара
диэн ааттанар. Бэрэстэбиитэллэр ханнык эмит штаттан эбэтэр территорияттан талыллаллар. Бэрэстэбиитэллэрин ахсаана хас ки?и ол штатка эбэтэр сиргэ олороллоруттан тутулуктаах. Бэрэстэбиитэл икки сылга талыллар. Бэрэстэбиитэллэр ахсаана билигин 435 ки?и буолар. Бэрэстэбиитэллэр палаталара спикердаах. Президены уонна вице-президены кытта туох эмит буолла?ына кини эбээ?инэстэрин спикер толорор.
Иккис палааталарын аата
Сенат
диэн ааттанар. Сенатка хас биирдии штаттан икки сенатор ?лэлиир. Ол и?ин билигин 50 штаттан 100 сенатор ?лэлиир. Президент дуогабар эбэтэр официал ?лэ?иттэри туруоруон иннинэ Сенат с?б?лэ?иэхтээх. Сенатордар 6 сыллаах болдьоххо ?лэлииллэр. АХШ вице президена Сенат спикера буолар.
Бэрэстэбиитэллэр уонна сенатордар араас сокуоннары киллэрлэллэр, ону бырайыак диэн ааттыыллар. Ханнык эмит бырайыак тута куоластаныан с?п, эбэтэр араас хамытыаттарынан тар?анан дь??лэнэллэр. Бырайыак сокуон буоларыгар икки палата иккиэн куоластыыллар, уонна президент илии баттыыр эбэтэр вето быраабын туттуон с?п. Президент ветолаата?ына иккистээн Конгресска киирэр, онно ?с гыммыттан икки куоластары хомуйда?ына Президент вето уурар кыа?а суох буолар.
Федерал систематыгар Конгресс штаттар сокуоннарын к?н?т?к уларытар кыа?а суох, ол оннугар Конгресс федерал харчыны мэктиэлиир, уонна ол сокуон штакка киирэригэр услуобуйаны ??скэтэр. Ол системата олус уустук тутулуктаах.
Сууттуур былаас диэн былаас биир салаата уонна сокуон туох диэн этэрин бы?аарар. Сууттуур былаас АХШга ?рд?к? суутан уонна элбэх кыра сууттартан турар. ?рд?к? суут ханнык эмит сокуон Конституцияны кэ?эр диэн эттэ?инэ ол сокуон "хоторбут" диэн бы?аарыллар уонна ?лэлээбэт буолар. ?рд?к? суут то?ус судьуйалартан турар, Президент кинилэри с?бэлиир уонна Сенат бигэргэтэр. Ол кэнниттэн ?лэттэн тахсыа?ар эбэтэр ?л???эр дылы судьуйанан ?лэлиир. Ол буолла?ына Президент атын ки?ини с?бэлиир. Сенат с?б?лэспэтэ?инэ Президент атын ки?ини булуохтаах.
Араас дьыалалартан (ол курдук Марбури Мэдисон утары дьыалатыгар) ?рд?к? суут Конституцияны хайдах аа?арга со?отох тылбаасчыт буолар уонна ханнык ба?ар сокуону хотуон с?п.
АХШ урут уруккаттан
иммиграция
дойдута буоларын ?рд?нэн,
янкилар
дойду ?рд?нэн 95% ылаллара 1920 сыллаахха. Ол эрэн АХШ экономика сайдарын уонна дьон оло?о тупсарынан сибээстээн атын дьада?ы дойдулартан ?ч?гэйдик олороору элбэх мигрант кэлэр. Онон сибээстээн янкилар бырыhыаннара кыччыыр. 1950 сылга номнуо 95%-тан намтаан 85% буолар. Ол эбэтэр 15% АХШ олохтоо?о мигрант буолар. Миграннар кэлиилэрэ ?сс? к??дь?йэр 1970-1990 сыллардаахха, уопсайа 60 миллион ки?и 30 сыл и?игэр АХШ олохсуйа киирэр (ол эбэтэр 1 сылга 2 миллион дьон), онон сибээстээн янкилар 85%-тан долялара ?сс? кыччаан 59% буолар. Мигрант дьон уопсай быры?ыана 41% буолар. Онон сибээстээн били??и туругунан мусульмаан омуктар,
кытайдар
уонна индиялар АХШ балай да элбииллэр уонна АХШ улахан мегаполистарыгар (холобура, Нью Йорк уонна Лос Анджелес) 80% ылаллар. Билигин миграннар кэлиилэрэ тохтообот, АХШ олотчутун кардинально этническай састааба номнуо 2030 сыллаахха мусульмаан уонна кытай, индия дьонун диэки улаатыа. ООН прогноз.
сахалар
кыра да буоллар миграция онороллор эбит, кэнники дааннайынан саха ахсаана 5 тыhыынчаттан аhарбыт, нуучча ахсаана 4 миллионтан элбэх.
АХШ Аан Дойду иммиграция?ын киинэ буоларын та?ынан, биир Аан Дойдуга улахан
туризм
киинэ буолар. Ол курдук 2013 сыллаахха АХШ 3 миэстэни ылбыт (Франция уонна Италия кэнниттэн), ол эбэтэр сыл аайы АХШка 80-90 миллион дьон сынньана к??лэйдии барар эбит, ону холоотоххо Арассыыйа?а 1 миллиону кыайбат (?кс?н гастарбайтердар буолаллар). АХШ уопсайа 60 судаарыстыбаны кытта до?ордо?он
визата
суох бэйэтин территориятыгар киллэрэр, олор ахсааннарыгар Япония, Евросоюз (28 дойду), Корея, ОАЭ, Канада, Австралия.
Америка?а барар туристар ?кс?н Нью-Йорк куоратка, Уашингтон, Калифорния регионнарын к?р?лл?р, ону таhынан Флорида штатын.