Viola dij borgno

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemonteisa
Per amprende a dovre 'l sistema dle parla locaj ch'a varda si .

La Viola dij Borgno , ciama edco Viola , Ghironda , Viola de Roda o Bordoneira , a l'e ne strument musical a corde ferta da na roa coata d' ampeis ( pleuga ), bogia da na manoja. La roa a fonsion-a apopre 'me l'archet d'un violin . Le melodie a son sona ansima na claviera ch'a sgnaca dle tangent ( Saltarej ) — cit cun-i, fait ed solit ed bosch — contra un-a o pi corde per cangie l'autessa dla nota. Coma la pi gran part dje strument a corda a l'ha na cassia d' arsonansa per ausse 'l volum del son . La pi gran part dle Viole a l'ha pi corde 'd bordon, ch'a fan na nota costanta ch'a compagna la melodia, e ch'a-j dan un son ch'a smija col ed na musa . A l'e per son ch'a l'e sovens sona ansema a muse, dzortut ant la musica tradissional piemonteisa, ossitan-a e an d'autre part del mond (per esempi an Fransa , Spagna o Belgi ). Tante bande con Viole a son-o ai semper pi numeros festival ed musica folk an gir per l' Europa . 'L pi famos rescontr annual as ten dal 1976 a Saint-Chartier ant el dipartiment ed l'Indre .

Origin e Storia [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Dij vej a son-o l'organistrum
Santiago de Compostela, Galissia

As pensa che la viola a sia nassua da n'evolussion dje strument a archet an Europa ossidental o ant le Vzin orient (coma 'l rebab ) poch anans al secol ch'a fa ondes dGC. La prima testimoniansa scrita ed ne strument a corda an Europa a l'e del geograf Persian Ibn Khordadbeh (mort del 911) ch'a descrivia la lira bisantin-a ( l?r? ), tipica del Imperi Bisantin . Un-a dle prime forme dla viola a l'e stait l' organistrum , un gross strument con la forma 'd na froja con un longh col andoa a l'ero logia ij boton, ch'a covrio n'otava diatonica. L'organistrum a l'avia mach un cantin e doi bordon, e na roa relativament cita. A l'era sona da doi sonador, per le soe dimension: un a virava la manoja antramente che l'autr a tirava an su ij boton. Costa manera ed sone a l'e descomoda, visadi a podio esse sona mach dij toch bin lent. Le note a l'ero buta second la Scala Pitagorica e l'organistrum a l'era dovra dzortut ant j'ocasion sacre e per compagne ij coro. L'aba Odon ed Cluny (mort del 942) a l'avria scrit na cita descrission dla costrussion dle strument antitola Quomodo organistrum construatur , bele se a l'e rivane ant na copia bin pi tarda, da tanti considera un fauss. N'autr trata del secol X ch'a podria avej na testimoniansa ed l'organistrum a l'e un manual ed musica araba scrit da Al Zirikli. Un-a dle prime rapresentassion ed l'organistrum a l'e ant el Portico da Gloria del secol ch'a fa XII ant la catedral ed Santiago de Compostela , an Galissia , Spagna: a l'ha na gravura ed doi musicista ch'a son-o. Pi tard l'organistrum a l'e vnu pi cit an manera che mach na person-a a podeissa torne la roa e dovre ij boton. Costa neuva version as ciamava symphonia , a l'avia la forma 'd na scatoletta, tre corde e na tastadura diatonica, ij tast a l'ero pa pi tira da dzora ma sgnaca da sota. Ij boton buta parej a l'ero motobin pi pratich, e grassie a lor as podia sone 'dco ed musica pi an pressa, tant a l'e vera che a la fin la neuva tastadura a l'ha sostitui la veja d'autut. Le descrission medievaj dla symphonia a pituro tute e doe le tastadure.

Ant l' Arnassensa , la viola a l'era ne strument motobin popolar, ansema a le muse, e a ancaminava a pije la forma moderna. A-i son le prime arpresentassion del chien . El can a l'e un pont mobil che, quand la roa a vira pi an pressa, as alva da la cassia d'arsonansa e a vibra, fasend el tipich zonzon ritmich. Doe version a son estaite anventa ant l'Arnassensa, che peui a son vnuite le tipiche forme dla viola: un-a con la cassia d'arsonansa piata a forma 'd froja, l'autra con la cassia arionda a forma 'd lut . Costa dariera version a l'e la pi dovra an Fransa e an Piemont .

Detaj del Giardin dij Piasi ant la Tera ed Hieronymus Bosch, ch'a mostra la prima arpresentassion conossua del can

A la fin del secol XVII l'evolussion dla tecnica e dij gust musicaj a l'avio da manca dla possibilita 'd cangie tonalita agilment, roba impossibil per la viola (coma per la musa) an rason dij bordon. Sossi a l'ha esilia le strument a le class sociaj le pi basse, dont cheich estranom coma 'l piemonteis dij Borgno , o j'alman Bauernleier (lira dij contadin) e Bettlerleier (lira dij chiston). Tutun ant el secol XVIII l'amor per na vita bergera idealisa dal moviment d' Arcadia a l'ha porta un neuv anteresse dla nobilta a la viola. An cost period grand compositor a l'han scrit d'euvre per viola e Museta , la pi famosa a l'e il pastor fido atribui a Antonio Vivaldi , bele se pi probabilment a l'e 'd Nicolas Chedeville . Giumaj la forma a l'e cola dle viole moderne, con doi cantin e doi o tre bordon, pi la trompeta.

Ant cost moment la viola a l'e spantiasse 'dco a est, ant ij pais Slav, alman e an Ungheria . La pi gran part dle viole a l'era quasi desparia a l'ancamin del secol XX. Soa dzorvivensa a l'e gropa al Centro-Fransa (la vielle a roue ), a l'Ungheria ( teker?lant ), a la Spagna ( zanfona ), e oviament al Piemont. Ambelessi l'ultim violeur documenta a l'era Giovan Conte (stranoma Briga ), nait a San Damian an provinsa ed Coni (mort del 1932), bele s'a-i son dle neuve d'anonim sonador a Turin antra j'ani '20 e '40. Edco an Ucrain-a a-i ero dij violeur borgno ch'a sonavo ant je stra, ch'a son estait quasi tuti deporta da Stalin ant j'agn '30.

Ancheuj, grassie al folk revival , le strument a l'e torna motobin dovra an tuta Europa, bele si an dij gener musicaj nen tipich dla viola. Dle neuve version a son estaite arserca, an particolar dle viole eletroacustiche, con neuve possibilita sonore grassie a le moderne tecnologie (grassie a l'amplificassion a l'e stait possibil sonela con la tecnica del tapping ).

La viola dij borgno a l'e sona da Der Leiermann l'ultima canson del Winterreise 'd Schubert . A-i e 'dco e a l'e sona ant el film Captains Courageous (1937) da Manuel, anterpreta da Spencer Tracy .

Glossari [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Queidun ch'a son-a la viola a l'e un violeur o un sonador ed viola , o ancora (da l' italian ) ghirondista .

Ij mot per designe le vaire part dle strument a son tradissionalment an franseis , ma 'l gran dovragi ch'as fa ant j'ultim ani an Piemont a l'e an camin a desvlupe 'co un lessic an piemonteis :

  • trompette o trompeta : la corda 'd bordon ch'a l'e pogia an sel can
  • mouche : el bordon, el pi dle vire destaca (mut), acorda 'd solit na quarta o na quinta sota la trompeta
  • petit bourdon o bordon cit : la corda 'd bordon acorda n'otava sota la trompeta
  • gros bourdon o bordon gross : la corda 'd bordon acorda doe otave sota la trompeta, o n'otava sota la mouche
  • chanterelle(s) o cantin : le corde ch'a fan la melodia. La pi gran part dle volte a son doi, un ( cantin gross ) acorda a l'unisson con la trompeta e l'autr ( cantin cit ) acorda n'otava dzora, ma a peulo esse 'dco 'd pi (fin a quatr) e acorda an manere diferente.
  • chien o can : el pont mobil ch'a zonzon-a
  • tirant : na cita corda dovra per controle la sensibilita dla trompeta
  • tangent o saltarej : cit cun-i ch'a toco ij cantin an manera da scursene 'l diapason e ausse parej l'antonassion dla corda

Ij Nom dle Strument [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Doi viole a la moda unghereisa ( teker?lants )

Ij dissionari piemonteis a dan come nom mach "viola dij borgno". Probabilment cost nom a fa riferiment al son ch'a peul smije col ed na Viola classica e al fait ch'a l'era sona da chiston e mendiant, ch'a l'ero o a fasio finta d'esse borgno. Ant j'ultim agn, sota l'influensa dl' ossitan , la prononsia a peul varie an "viola" (la "vioulo"). Anticament a l'era dovra 'dco "viola de Roda", prestit dal catalan .

An val Chison a peul esse ciama "Bordoneira". Sossi a ven del verb, an patois clusonench, "bourdounnio" visadi zonzone.

Com'a l'e faita [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Le part ed na viola
Roa e saltarej an s'na viola con tre cantin. As peul vedd-se la tastadura a la drita dla foto

Forma [ modifica | modifiche la sorgiss ]

A son estaite conta 23 version ed viola e ancheuj a-i e pa na forma normalisa. Ansi la sperimentassion a porta a 'd variant semper neuve.

La vielle a roue a ses corde ed Jenzat a l'e la pi comun-a, ma fora dla Fransa a-i son pa scole 'd lutie ch'a l'han podu ampon-e na forma normalisa. Le doe variant prinsipaj a son con la cassia a froja e con la cassia a lut. Tute doe a son dovra an Fransa, nopa an Piemont la cassia a lut a l'e preferia, al contrari 'd lon ch'a capita ant el rest dl'Europa, andoa la pi gran part a l'han la cassia a froja. La forma a scatoletta dla symphonia a l'e 'dco dovra da le bande 'd musica medieval.

Corde [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Ij cantin e la trompette a son fait ed buel , nopa per ij bordon e la mouche a son pi dovra le corde 'd Crin-a . A son dovra 'dco corde an metal , dzortut per la mouche, o an nylon per ij cantin, bele se a la pi gran part dij musicista a-j pias pa. A son present an pi dle corde simpatiche ch'a intro an arsonansa e a ampinisso 'l son.

Ij bordon a fan na nota fissa e continua. Ij Cantin a son toca dai saltarej ch'a cangio la longheur dla part vibranta dla corda ( diapason ), coma a fa 'l frojeur ansima 'l man-i ed na froja. Le viole pi veje a l'avio ij boton buta second la Scala Pitagorica, ma ancheuj a l'han tute na scala tempra con na tastadura cromatica. Ancheuj l'estension a coata quasi doe otave cromatiche.

Per guerne le corde e per avej un bon son coste a l'han da esse anvertoja con del coton , buta an manera apropia per minca corda. Se 'l coton a l'e mal buta a peulo vni fora dij fastidios rumor parassita, dzortut con le note pi aute. Un cit toch ed pape a lije a l'e dovra per regole la giusta pression ansima a la roa.

El Can [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Can, tirant e trompeta

A parti da l'epoca arnassimental le viole a l'han un pont mobil zonzonant ch'a se s-ciama can (dal franseis chien , perche la forma a arciama 'l can ed na pistola). Ant le viole pi moderne a-j son fin a quatr can, an manera da cangie agevolment tonalita.

La vibrassion del can ansima la cassia d'arsonansa a l'e controla da l' andi dla manoja. Ij violeur a son bon a controle la roa con dij cit crep , parej 'l zonzon a ven ritmich e a peul de espression al toch sona o giute ant le danse. La sensibilita del can a l'e regola dal tirant, an manera da butelo a post con l'andi dla roa e dla melodia da sone.

A-i son vairee tecniche per dovre la trompeta. La pi dovra a l'e cola 'd de na cita acelerassion a la manoja a 'n moment precis ed soa arvolussion (as deuvro per ampare ij quadrant ed na mostra: mesdi, tre bot, ses e neuv ore). Costa tecnica, nassua an Fransa, a se s-ciama coup . Se l'acelerassion a ten tut un gir dla manoja, an manera che 'l zonzon a sia longh, antlora as parla 'd coup gras .

Ant el teker? , la viola unghereisa, a-i e un can che tutun a deuvra un cun-i ciama recseg?ek (literalment cun-i zonzonant ) ch'a possa la corda dla trompeta an bass. Son a smon un son e dle possibilta ritmiche completament diferente dal sistema franseis.

Version regionaj [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Na classificasion dle vaire version a l'e staita faita conforma a la dimension dla roa e da com a l'e fait el can:

Roa Cita [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Cole con la roa cita (diameter ed men che 14 cm) a son tipiche dl'Europa sentral e oriental. A l'han mach tre corde, an rason dla citessa dla roa, e 'l bordon ansema ai cantin.

  • Can controla da na corda
    • Drehleier a pruss alman-a. Doi o tre bordon e un o doi cantin cromatich. A l'han solitament el Tirant davzin a la corda, pitost che a la manoja coma an cole franseise.
  • Can controla d'un cun-i
    • teker?lant (Ungheria). Solitament doi bordon (a volte tre) e un o doi cantin cromatich.
    • Drehleier Tiroleisa ( Austria ). A smija a la teker?lant, ma soens con tastadura diatonica.
  • Sensa Can
    Viola Slovacca ( Ninera ) faita e sona da Tibor Koblicek
    • lira korbowa ( Polonia ). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatonich.
    • lira/лира ( Russia ). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatonich
    • lira/л?ра (Ucrain-a). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatonich. La cassia a peul esse faita d'un toch unich ed bosch.
    • ninera/kolovratec ( Slovachia ). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatonich. A smija a la teker?lant ma a l'ha nen el can.
    • lira/vevlira ( Svessia ). Arcostruia da esempi storich ant el secol XX. La cassia a peul esse longa o a forma 'd pruss . Solitament diatonica, ma a peul giontesse na seconda fila 'd boton sota coj normaj (al contrari 'd lon ch'a capita normalment) per fela vni cromatica.
    • Drehleier a tulipan alman-a. Tre bordon e un cantin diatonich.

Roa grossa [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Le viole con la roa grossa (tra 14 e 17 cm) a son tipiche dl'Europa ossidental. Costi strument a l'han ij bordon distant dai cantin, a l'han pi corde e soens doi o tre cantin. La pi grand part a l'han ses corde, ma a peulo rive fin a quindes.

  • Can controla da na corda
    • vielle a roue (Fransa). Solitament tre bordon e doi cantin, ma a peul esse 'd pi. La cassia a peul esse a froja o a lut.
    • Nin?ra ( Republica Ceca ). La cassia a l'e a forma 'd froja. Ij bordon a peulo esse davzin o an mes ai cantin, ch'a peulo esse cromatich o diatonich. A peul edco esse sensa can.
  • Sensa Can
    • Zanfona (Spagna). A forma 'd froja, con tre cantin e doi bordon. Cole pi veje a son diatoniche.

Citassion ant la musica popolar [ modifica | modifiche la sorgiss ]

Ant la canson La bergera fidela as dis che 'l berge, an sautand fora da la baraca, as buta a sone la viola. Belavans a-i e gnun element per savej se belessi as parla ed na viola dij borgno o ed na viola classica, ma vist che la viola dij borgno a l'era gropa a un mond viton, a l'e belfe che l'arferiment sia propi a costa-si.

Alberto Cesa a l'ha cuji ant j'agn '70 na canson antitola Ninna nanna del gatto , andoa 'l protagonista dla canson a son-a na viola (sic) antramente ch'a buta a deurmi 'l gat .