La
Viola dij Borgno
, ciama edco
Viola
,
Ghironda
,
Viola de Roda
o
Bordoneira
, a l'e ne strument musical a corde ferta da na roa coata d'
ampeis
(
pleuga
), bogia da na manoja. La roa a fonsion-a apopre 'me l'archet d'un
violin
. Le melodie a son sona ansima na claviera ch'a sgnaca dle tangent (
Saltarej
) — cit cun-i, fait ed solit ed
bosch
— contra un-a o pi corde per cangie l'autessa dla nota. Coma la pi gran part dje strument a corda a l'ha na cassia d'
arsonansa
per ausse 'l volum del
son
.
La pi gran part dle Viole a l'ha pi corde 'd bordon, ch'a fan na nota costanta ch'a compagna la melodia, e ch'a-j dan un son ch'a smija col ed na
musa
. A l'e per son ch'a l'e sovens sona ansema a muse, dzortut ant la musica tradissional piemonteisa, ossitan-a e an d'autre part del mond (per esempi an
Fransa
,
Spagna
o
Belgi
).
Tante bande con Viole a son-o ai semper pi numeros festival ed
musica folk
an gir per l'
Europa
. 'L pi famos
rescontr annual
as ten dal 1976 a
Saint-Chartier
ant el
dipartiment ed l'Indre
.
As pensa che la viola a sia nassua da n'evolussion dje strument a archet an Europa ossidental o ant le
Vzin orient
(coma 'l
rebab
) poch anans al secol ch'a fa ondes dGC.
La prima testimoniansa scrita ed ne strument a corda an Europa a l'e del geograf Persian
Ibn Khordadbeh
(mort del 911) ch'a descrivia la
lira bisantin-a
(
l?r?
), tipica del
Imperi Bisantin
.
Un-a dle prime forme dla viola a l'e stait l'
organistrum
, un gross strument con la forma 'd na
froja
con un longh col andoa a l'ero logia ij boton, ch'a covrio n'otava diatonica. L'organistrum a l'avia mach un cantin e doi bordon, e na roa relativament cita. A l'era sona da doi sonador, per le soe dimension: un a virava la manoja antramente che l'autr a tirava an su ij boton. Costa manera ed sone a l'e descomoda, visadi a podio esse sona mach dij toch bin lent.
Le note a l'ero buta second la
Scala Pitagorica
e l'organistrum a l'era dovra dzortut ant j'ocasion sacre e per compagne ij coro. L'aba
Odon ed Cluny
(mort del 942) a l'avria scrit na cita descrission dla costrussion dle strument antitola
Quomodo organistrum construatur
, bele se a l'e rivane ant na copia bin pi tarda, da tanti considera un fauss. N'autr trata del secol X ch'a podria avej na testimoniansa ed l'organistrum a l'e un manual ed musica araba scrit da Al Zirikli.
Un-a dle prime rapresentassion ed l'organistrum a l'e ant el
Portico da Gloria
del secol ch'a fa XII ant la
catedral ed Santiago de Compostela
, an
Galissia
, Spagna: a l'ha na gravura ed doi musicista ch'a son-o.
Pi tard l'organistrum a l'e vnu pi cit an manera che mach na
person-a
a podeissa torne la roa e dovre ij boton. Costa neuva version as ciamava
symphonia
, a l'avia la forma 'd na scatoletta, tre corde e na tastadura diatonica, ij tast a l'ero pa pi tira da dzora ma sgnaca da sota. Ij boton buta parej a l'ero motobin pi pratich, e grassie a lor as podia sone 'dco ed musica pi an pressa, tant a l'e vera che a la fin la neuva tastadura a l'ha sostitui la veja d'autut. Le descrission medievaj dla symphonia a pituro tute e doe le tastadure.
Ant l'
Arnassensa
, la viola a l'era ne strument motobin popolar, ansema a le muse, e a ancaminava a pije la forma moderna. A-i son le prime arpresentassion del
chien
.
El
can
a l'e un pont mobil che, quand la roa a vira pi an pressa, as alva da la cassia d'arsonansa e a vibra, fasend el tipich zonzon ritmich.
Doe version a son estaite anventa ant l'Arnassensa, che peui a son vnuite le tipiche forme dla viola: un-a con la cassia d'arsonansa piata a forma 'd froja, l'autra con la cassia arionda a forma 'd
lut
. Costa dariera version a l'e la pi dovra an Fransa e an
Piemont
.
A la fin del secol XVII l'evolussion dla
tecnica
e dij gust musicaj a l'avio da manca dla possibilita 'd cangie tonalita agilment, roba impossibil per la viola (coma per la musa) an rason dij bordon. Sossi a l'ha esilia le strument a le class sociaj le pi basse, dont cheich estranom coma 'l piemonteis
dij Borgno
, o j'alman
Bauernleier
(lira dij contadin) e
Bettlerleier
(lira dij chiston).
Tutun ant el secol XVIII l'amor per na
vita
bergera idealisa dal moviment d'
Arcadia
a l'ha porta un neuv anteresse dla nobilta a la viola. An cost period grand compositor a l'han scrit d'euvre per viola e
Museta
, la pi famosa a l'e
il pastor fido
atribui a
Antonio Vivaldi
, bele se pi probabilment a l'e 'd
Nicolas Chedeville
. Giumaj la forma a l'e cola dle viole moderne, con doi cantin e doi o tre bordon, pi la trompeta.
Ant cost moment la viola a l'e spantiasse 'dco a est, ant ij pais Slav, alman e an
Ungheria
. La pi gran part dle viole a l'era quasi desparia a l'ancamin del secol XX. Soa dzorvivensa a l'e gropa al Centro-Fransa (la
vielle a roue
), a l'Ungheria (
teker?lant
), a la Spagna (
zanfona
), e oviament al Piemont.
Ambelessi l'ultim violeur documenta a l'era
Giovan Conte
(stranoma
Briga
), nait a
San Damian
an
provinsa ed Coni
(mort del 1932), bele s'a-i son dle neuve d'anonim sonador a
Turin
antra j'ani '20 e '40.
Edco an
Ucrain-a
a-i ero dij violeur borgno ch'a sonavo ant je stra, ch'a son estait quasi tuti deporta da
Stalin
ant j'agn '30.
Ancheuj, grassie al
folk revival
, le strument a l'e torna motobin dovra an tuta Europa, bele si an dij gener musicaj nen tipich dla viola.
Dle neuve version a son estaite arserca, an particolar dle viole eletroacustiche, con neuve possibilita sonore grassie a le moderne
tecnologie
(grassie a l'amplificassion a l'e stait possibil sonela con la tecnica del
tapping
).
La viola dij borgno a l'e sona da
Der Leiermann
l'ultima canson del
Winterreise
'd
Schubert
. A-i e 'dco e a l'e sona ant el film
Captains Courageous
(1937) da Manuel, anterpreta da
Spencer Tracy
.
Queidun ch'a son-a la viola a l'e un
violeur
o un
sonador ed viola
, o ancora (da l'
italian
)
ghirondista
.
Ij mot per designe le vaire part dle strument a son tradissionalment an
franseis
, ma 'l gran dovragi ch'as fa ant j'ultim ani an Piemont a l'e an camin a desvlupe 'co un lessic an
piemonteis
:
- trompette
o
trompeta
: la corda 'd bordon ch'a l'e pogia an sel can
- mouche
: el bordon, el pi dle vire destaca (mut), acorda 'd solit na quarta o na quinta sota la trompeta
- petit bourdon
o
bordon cit
: la corda 'd bordon acorda n'otava sota la trompeta
- gros bourdon
o
bordon gross
: la corda 'd bordon acorda doe otave sota la trompeta, o n'otava sota la mouche
- chanterelle(s)
o
cantin
: le corde ch'a fan la melodia. La pi gran part dle volte a son doi, un (
cantin gross
) acorda a l'unisson con la trompeta e l'autr (
cantin cit
) acorda n'otava dzora, ma a peulo esse 'dco 'd pi (fin a quatr) e acorda an manere diferente.
- chien
o
can
: el pont mobil ch'a zonzon-a
- tirant
: na cita corda dovra per controle la sensibilita dla trompeta
- tangent
o
saltarej
: cit cun-i ch'a toco ij cantin an manera da scursene 'l diapason e ausse parej l'antonassion dla corda
Ij dissionari piemonteis a dan come nom mach "viola dij borgno". Probabilment cost nom a fa riferiment al son ch'a peul smije col ed na
Viola classica
e al fait ch'a l'era sona da chiston e mendiant, ch'a l'ero o a fasio finta d'esse borgno. Ant j'ultim agn, sota l'influensa dl'
ossitan
, la prononsia a peul varie an "viola" (la "vioulo"). Anticament a l'era dovra 'dco "viola de Roda", prestit dal
catalan
.
An
val Chison
a peul esse ciama "Bordoneira". Sossi a ven del verb, an patois clusonench, "bourdounnio" visadi zonzone.
A son estaite conta 23 version ed viola e ancheuj a-i e pa na forma normalisa. Ansi la sperimentassion a porta a 'd variant semper neuve.
La
vielle a roue
a ses corde ed
Jenzat
a l'e la pi comun-a, ma fora dla Fransa a-i son pa scole 'd lutie ch'a l'han podu ampon-e na forma normalisa. Le doe variant prinsipaj a son con la cassia a froja e con la cassia a lut. Tute doe a son dovra an Fransa, nopa an Piemont la cassia a lut a l'e preferia, al contrari 'd lon ch'a capita ant el rest dl'Europa, andoa la pi gran part a l'han la cassia a froja. La forma a scatoletta dla symphonia a l'e 'dco dovra da le bande 'd musica medieval.
Ij cantin e la trompette a son fait ed
buel
, nopa per ij bordon e la mouche a son pi dovra le corde 'd
Crin-a
.
A son dovra 'dco corde an
metal
, dzortut per la mouche, o an
nylon
per ij cantin, bele se a la pi gran part dij musicista a-j pias pa. A son present an pi dle corde simpatiche ch'a intro an arsonansa e a ampinisso 'l son.
Ij bordon a fan na nota fissa e continua. Ij Cantin a son toca dai saltarej ch'a cangio la
longheur
dla part vibranta dla corda (
diapason
), coma a fa 'l frojeur ansima 'l man-i ed na froja. Le viole pi veje a l'avio ij boton buta second la Scala Pitagorica, ma ancheuj a l'han tute na scala tempra con na tastadura cromatica. Ancheuj l'estension a coata quasi doe otave cromatiche.
Per guerne le corde e per avej un bon son coste a l'han da esse anvertoja con del
coton
, buta an manera apropia per minca corda. Se 'l coton a l'e mal buta a peulo vni fora dij fastidios rumor parassita, dzortut con le note pi aute. Un cit toch ed pape a lije a l'e dovra per regole la giusta
pression
ansima a la roa.
A parti da l'epoca arnassimental le viole a l'han un pont mobil zonzonant ch'a se s-ciama
can
(dal franseis
chien
, perche la forma a arciama 'l can ed na pistola). Ant le viole pi moderne a-j son fin a quatr can, an manera da cangie agevolment tonalita.
La
vibrassion
del can ansima la cassia d'arsonansa a l'e controla da l'
andi
dla manoja.
Ij violeur a son bon a controle la roa con dij cit
crep
, parej 'l zonzon a ven ritmich e a peul de espression al toch sona o giute ant le danse. La sensibilita del can a l'e regola dal tirant, an manera da butelo a post con l'andi dla roa e dla melodia da sone.
A-i son vairee tecniche per dovre la trompeta. La pi dovra a l'e cola 'd de na cita
acelerassion
a la manoja a 'n moment precis ed soa arvolussion (as deuvro per ampare ij quadrant ed na mostra: mesdi, tre bot, ses e neuv ore). Costa tecnica, nassua an Fransa, a se s-ciama
coup
. Se l'acelerassion a ten tut un gir dla manoja, an manera che 'l zonzon a sia longh, antlora as parla 'd
coup gras
.
Ant el
teker?
, la viola unghereisa, a-i e un can che tutun a deuvra un cun-i ciama
recseg?ek
(literalment
cun-i zonzonant
) ch'a possa la corda dla trompeta an bass.
Son a smon un son e dle possibilta ritmiche completament diferente dal sistema franseis.
Na classificasion dle vaire version a l'e staita faita conforma a la dimension dla roa e da com a l'e fait el can:
Cole con la roa cita (diameter ed men che 14 cm) a son tipiche dl'Europa sentral e oriental. A l'han mach tre corde, an rason dla citessa dla roa, e 'l bordon ansema ai cantin.
- Can controla da na corda
- Drehleier a pruss alman-a.
Doi o tre bordon e un o doi cantin cromatich. A l'han solitament el Tirant davzin a la corda, pitost che a la manoja coma an cole franseise.
- Can controla d'un cun-i
- teker?lant
(Ungheria). Solitament doi bordon (a volte tre) e un o doi cantin cromatich.
- Drehleier Tiroleisa
(
Austria
). A smija a la teker?lant, ma soens con tastadura diatonica.
- Sensa Can
- lira korbowa
(
Polonia
). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatonich.
- lira/лира
(
Russia
). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatonich
- lira/л?ра
(Ucrain-a). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatonich. La cassia a peul esse faita d'un toch unich ed bosch.
- ninera/kolovratec
(
Slovachia
). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatonich. A smija a la
teker?lant
ma a l'ha nen el can.
- lira/vevlira
(
Svessia
). Arcostruia da esempi storich ant el secol XX. La cassia a peul esse longa o a forma 'd
pruss
. Solitament diatonica, ma a peul giontesse na seconda fila 'd boton sota coj normaj (al contrari 'd lon ch'a capita normalment) per fela vni cromatica.
- Drehleier a tulipan alman-a.
Tre bordon e un cantin diatonich.
Le viole con la roa grossa (tra 14 e 17 cm) a son tipiche dl'Europa ossidental. Costi strument a l'han ij bordon distant dai cantin, a l'han pi corde e soens doi o tre cantin. La pi grand part a l'han ses corde, ma a peulo rive fin a quindes.
- Can controla da na corda
- vielle a roue
(Fransa). Solitament tre bordon e doi cantin, ma a peul esse 'd pi. La cassia a peul esse a froja o a lut.
- Nin?ra
(
Republica Ceca
). La cassia a l'e a forma 'd froja. Ij bordon a peulo esse davzin o an mes ai cantin, ch'a peulo esse cromatich o diatonich. A peul edco esse sensa can.
- Sensa Can
- Zanfona
(Spagna). A forma 'd froja, con tre cantin e doi bordon. Cole pi veje a son diatoniche.
Ant la canson
La bergera fidela
as dis che 'l berge, an sautand fora da la baraca, as buta a sone la viola.
Belavans a-i e gnun element per savej se belessi as parla ed na viola dij borgno o ed na viola classica, ma vist che la viola dij borgno a l'era gropa a un mond viton, a l'e belfe che l'arferiment sia propi a costa-si.
Alberto Cesa
a l'ha cuji ant j'agn '70 na canson antitola
Ninna nanna del gatto
, andoa 'l protagonista dla canson a son-a na
viola
(sic) antramente ch'a buta a deurmi 'l
gat
.
|
|