Zasugerowano, aby ten artykuł podzieli? na ro?ne artykuły.

Suwalszczyzna

Pa?stwa	Polska ,   Litwa ,   Białoru?
Stolica	Suwałki
Wa?niejsze miejscowo?ci	Augustow , Mariampol , Sejny
Poło?enie na mapie Polski Suwalszczyzna
54°06′00,0000″N   22°55′59,8800″E / 54,100000   22,933300
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Suwalszczyzna ( łac.   Sudovia , lit.   Suvalkija , ros.   Сувалкщина , niem.   Sudauen ) ? polsko-litewska kraina historyczna z centrum w Suwałkach i o zmiennym zasi?gu terytorialnym.

Uzus i denotacja geograficzna terminu [ edytuj | edytuj kod ]

Dawna Rzeczpospolita i okres zaborow [ edytuj | edytuj kod ]

Do ko?ca XIX wieku termin ?Suwalszczyzna” nie istniał ani w j?zyku polskim, ani w ?adnym innym. Pod wzgl?dem administracyjnym w Wielkim Ksi?stwie Litewskim tereny mi?dzy ?rodkowym Niemnem a Prusami nale?ały w niewielkiej cz??ci do Ksi?stwa ?mudzkiego , a w zdecydowanej wi?kszo?ci do wojewodztwa trockiego ^[1] ; te ostatnie podzielone były mi?dzy powiaty grodzie?ski (zdecydowana wi?kszo??), trocki i (w bardzo niewielkiej cz??ci) kowie?ski ^[2] . Suwałki , ktore uzyskały status miejski dopiero w pocz?tkach wieku XVIII, a? do rozbiorow pozostawały niewielk? miejscowo?ci? w powiecie grodzie?skim i nie pojawiały si? nawet na mapach, cho? zaznaczano na nich np. s?siednie Dowspud? , Sejny , czy Sopo?kinie . Po zaborach teren wł?czono do Prus w ramach Kammerdepartment Bialystok, jednostki b?d?cej z kolei cz??ci? nowo utworzonej prowincji Neuostpreußen ; tereny na zachod od ?rodkowego Niemna znalazły si? w powiatach (Kreis) Wigry, Kalwaria i Mariampol ^[3] . Po utworzeniu Ksi?stwa Warszawskiego obszar znalazł si? w departamencie łom?y?skim , podzielony mi?dzy powiaty Wigry (z siedzib? w Sejnach), Kalwaria i Mariampol. Po wej?ciu w skład imperium rosyjskiego od roku 1816 teren stał si? cz??ci? stanowi?cego Krolestwo Polskie wojewodztwa augustowskiego ; dzieliło si? ono na obwody (od połnocy) Mariampol, Kalwaria, Sejny, Augustow i Łom?a ^[4] . W roku 1837 wojewodztwo przemianowano na guberni? augustowsk? ; utrzymano rownie? podział na 5 istniej?cych wcze?niej jednostek administracyjnych ni?szego rz?du ^[5] . W roku 1867 stworzono guberni? suwalsk? (ros. Сувалкская губерния), dziel?c? si? na powiaty (ujezd) Augustow, Suwałki, Sejny, Mariampol, Władysławow , Kalwaria i Wyłkowyszki .

Pocz?tki XX wieku [ edytuj | edytuj kod ]

Na przełomie XIX i XX wieku w j?zyku polskim termin ?Suwalszczyzna” nie funkcjonował; jeszcze Oskar Kolberg zaliczył Suwałki i okolice do ?Augustowskiego” ^[6] . W druku termin zacz?ł si? pojawia? (rzadko jako ?Suwałszczyzna” ^[7] ) we wczesnych latach XX wieku. Pierwsza zidentyfikowana wzmianka w prasie polskiej pochodzi z roku 1902 i ma niejasn? denotacj? geograficzn?, sugeruj?c? jednak najbli?sze rejony Suwałk; niejednokrotnie i potem o ?Suwalszczy?nie” pisano w tym wła?nie znaczeniu ^[8] . Jednak w podobnym okresie mianem ?Suwalszczyzna” zacz?to te? okre?la? teren całej guberni suwalskiej i oba terminy stosowa? zamiennie. W takim znaczeniu u?ywał go np. Karol Hoffman w broszurze Nieznane zak?tki kraju. Suwalszczyzna (1908) ^[9] , Ludwik Krzywicki w artykule Charakterystyka fizyczna ludno?ci ziem polskich i dzielnic o?ciennych (1912) ^[10] czy Włodzimierz Wakar w ksi??ce Rozwoj terytorialny narodowo?ci polskiej (1917) ^[11] . W j?zyku litewskim termin ?Suvalkija” pojawił si? w druku w podobnym czasie; pierwsza mapa obszaru wyodr?bnionego w ten sposob została opublikowana w Stanach Zjednoczonych przez litewskiego kartografa i działacza Broniusa Kazysa Balutisa jako Suvalkijos ?emlapis (pol. Mapa Suwalszczyzny) w roku 1915; pokrywała si? ona z obszarem guberni suwalskiej i była potem wykorzystywana przez stron? litewsk? w negocjacjach mi?dzynarodowych ^[12] . Na tak rozumianej Suwalszczy?nie znalazła si? np. Aleksota, owcze?nie przedmie?cie, a dzi? cz??? Kowna ^[13] .

Okres mi?dzywojenny [ edytuj | edytuj kod ]

W okresie mi?dzywojennym w literaturze polskiej u?ycie terminu coraz bardziej ograniczało si? do cz??ci byłej guberni suwalskiej, ktora znalazła si? w Polsce. Jednak niektore publikacje ? np. te o charakterze turystycznym, jak broszura Wacława ?wi?tkowskiego ? rozci?gały denotacj? geograficzn? terminu tak?e na obszar znajduj?cy si? w Republice Litewskiej ^[14] .

W literaturze litewskiej w zakresie uzusu pojawił si? silny dualizm. Z jednej strony, w publicystyce ujawniła si? wyra?na tendencja by u?ywaj?c terminu ?Suvalkija” (pol. Suwalszczyzna) podkre?li? ł?czno?? całych ziem dawnej guberni suwalskiej i w ten sposob zwroci? uwag? na oderwanie Suwałk, Sejn czy Pu?ska od etnicznej Litwy. Tak?e cz??? miejscowych przyswoiła sobie termin; w latach 30. w litewskim Mariampolu (w połnocnej cz??ci dawnej guberni suwalskiej) wychodził tygodnik Suvalkietis (pol. Suwałczanin) ^[15] . Wreszcie, w dialektologii i etnografii pojawiła si? tendencja, by obok ?mudzi i Auksztoty uwa?a? Suwalszczyzn? za jeden z 3 tradycyjnych litewskich regionow etnokulturowych; w tym uj?ciu jej granice rozci?gano rownie? na tereny na prawym brzegu Niemna ^[16] . Z drugiej strony, niektorzy litewscy j?zykoznawcy krytykowali termin ?Suvalkija” jako niegramatyczny, a do tego jako sztuczny derywat logiczny b?d?cy pozostało?ci? rosyjskich podziałow administracyjnych. Zamiast niego, proponowano termin ?S?duva” (pol. Sudowia , rownie? Ja?wie? ), odwołuj?cy si? do dawnej prehistorycznej nazwy rejonu, b?d? ?U?nemun?” (pol. Zaniemnie), powstałe po zaborach okre?lenie o niejasnym zasi?gu terytorialnym, wskazuj?ce na litewskie tereny na zachod od Niemna. Litewskie mapy zasadniczo nie u?ywały poj?cia ?Suvalkija” ^[17] .

Okres powojenny [ edytuj | edytuj kod ]

W latach powojennych w j?zyku polskim terminu ?Suwalszczyzna” u?ywano praktycznie wył?cznie na okre?lenie znajduj?cych si? w Polsce terenow otaczaj?cych Suwałki, cho? ich zasi?g był zmienny. W okresie po?nego PRL niekiedy termin funkcjonował zamiennie z terminem ? wojewodztwo suwalskie ”, a jego zasi?g terytorialny rozszerzano nie tylko na Augustow i okolice, ale rownie? na teren Wielkich Jezior Mazurskich ^[18] . Jednocze?nie jednak nazwy u?ywano jedynie w odniesieniu do bli?szych okolic Suwałk ^[19] . Obecnie w uzusie publicznym denotacja ograniczona jest w zasadzie do powiatu suwalskiego ^[20] , cho? w specyficznych przypadkach (np. w dialektologii) do ?Suwalszczyzny” wł?cza si? rownie? obszar powiatu augustowskiego ^[21] . Niektore publikacje turystyczne ^[22] czy historyczne mowi? o Suwalszczy?nie (lub ?Suwalszczy?nie połnocnej” ^[23] ) rownie? w odniesieniu do terenow znajduj?cych si? obecnie w Republice Litewskiej ^[24] . W specjalistycznym dyskursie historycznym niekiedy termin stosowany jest na okre?lenie guberni suwalskiej ^[25] . W niszowych publikacjach u?ywa si? terminu ? Suwalszczyzna Sopo?ki?ska ”, oznaczaj?cego niewielk? cz??? dawnej guberni suwalskiej, znajduj?c? si? obecnie na Białorusi ^[26] .

Na Litwie radzieckiej terminu ?Suvalkija” u?ywano w ro?nych znaczeniach. Najpopularniejsza była denotacja historyczna, wskazuj?ca na litewskie ziemie dawnej guberni suwalskiej ^[27] , cho? niekiedy nazw? stosowano w odniesieniu do wspołczesno?ci, np. do znajduj?cych si? w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej terenow na południowy zachod od Niemna czy do rejonu wokoł Suwałk w PRL. ^[28] Jednak termin ?Suvalkija” zrobił najwi?ksz? karier? w dialektologii i etnografii litewskiej, w ktorej z pewnymi modyfikacjami u?ywano go kontynuuj?c wcze?niejsze w?tki przedwojenne. Obok ?mudzi, Auksztoty i Dzukii okre?lano go i okre?la si? nadal jako jeden z 4 historycznych regionow etnokulturowych ^[29] (w niektorych wersjach obok Małej Litwy jako jeden z 5 regionow ^[30] ), przez stulecia zachowuj?cych własne odr?bno?ci tak dialektologiczne jak zwyczajowe (np. je?li chodzi o stroje ludowe czy budownictwo drewniane) ^[31] . Co wi?cej, zdaniem niektorych badaczy, dialekt okre?lany jako suwalski stanowił podstaw? dla wykształcenia si? literackiego j?zyka litewskiego ^[32] . W ?rodowiskach emigracji litewskiej pojawiła si? tendencja, by kwestionuj?c ł?czno?? ziem dawnej guberni suwalskiej teren ten dzieli? mi?dzy dwa regiony: Dzukija (obejmuj?ca południow? Suwalszczyzn?, ł?cznie z Suwałkami) oraz Zanavykija (obejmuj?ca połnocn? Suwalszczyzn?, z Mariampolem) ^[33] .

Wspołcze?nie [ edytuj | edytuj kod ]

W ci?gu ostatnich dziesi?cioleci tak w nauce jak w publicystyce litewskiej pojawiła si? tendencja do zast?powania terminu ?Suvalkija” okre?leniem ?S?duva” b?d? do u?ywania obu terminow rownolegle ^[34] ; podobnie jak w okresie mi?dzywojennym, nazwa ?Suvalkija” pi?tnowana jest jako ufundowana na dawnych rosyjskich strukturach administracyjnych b?d? wr?cz jako narz?dzie polonizacji ^[35] . Geograficznie denotacja nie zmieniła si? i dotyczy ziem mi?dzy ?rodkowym Niemnem a obwodem krolewieckim , chocia? rzadko mo?na spotka? rownie? inne propozycje: wg jednej z nich ?S?duva” i ?Suvalkija” nie oznaczaj? tego samego rejonu, ale ?S?duva” (teren wokoł miasta Ło?dzieje ) to jakoby południowa cz??? obszaru znanego jako ?Suvalkija” ^[36] . W rozwa?aniach nad ewentualn? reform? podziału administracyjnego Litwy niektorzy naukowcy postuluj? utworzenie 4 jednostek pierwszego rz?du, w tym jednego o nazwie Suvalkija; miałby si? on składa? z 4 powiatow ^[37] .

Poza j?zykami polskim i litewskim termin ?Suwalszczyzna” w zasadzie nie funkcjonuje. W j?zykach rosyjskim i białoruskim, oprocz powszechnie u?ywanych w dyskursie historycznym odniesie? do guberni suwalskiej (ros. ?Сува?лкская губерния”, biał. ?Сувалка?ская губерня”), okre?lenie ?Сувалкщина” pojawia si? zupełnie wyj?tkowo ^[38] ; podobnie unikatowe s? derywowane terminy pokrewne, np. jako ?Сувалкский край” ^[39] . W niemieckim dominuje raczej nazwa ?Sudauen”; okre?lano tak np. ziemie funkcjonuj?cego w II RP powiatu suwalskiego, ktore jako ? Landkreis Sudauen  (inne j?zyki) ” zostały w roku 1939 wł?czone do Prus Wschodnich ^[40] . W innych j?zykach termin pojawia si? rzadko jako kalka j?zykowa z litewskiego lub polskiego a jego denotacja mo?e by? bardzo ro?na; np. du?ska autorka w napisanej po angielsku pracy u?ywa wersji ?Suvalkija” w odniesieniu do poło?onych na zachod od Niemna terenow Republiki Litewskiej, a za stolic? regionu uwa?a Mariampol ^[41] . Rownie? niektore wydawane po angielsku publikacje litewskie okre?laj? jako ?Suvalkija” teren ?located to the south and west of the Nemunas River”, w znaczeniu tak wspołczesnym jak historycznym ^[42] . Po?wi?cona Suwalszczy?nie konferencja naukowa z pa?dziernika 2020 roku w angielskim tytule u?ywa terminu ?Suvalkija”, w litewskim ?U?nemun?”, a w polskim ?Suwalszczyzna” ^[43] . W nawi?zaniu do Pokoju Melne?skiego i ku upami?tnieniu sze??setnej rocznicy przył?czenia regionu do Litwy, rok 2022 ogłoszony został przez Sejm Litwy "Rokiem Sudowii" ("S?duvos metai"), bez jakichkolwiek odniesie? do "Suwalszczyzny" ^[44] .

Kontrowersje [ edytuj | edytuj kod ]

Kwestia czy Suwalszczyzna w jej szeroko rozumianych granicach nadal istnieje obecnie pozostaje dyskusyjna. Cz??? mieszka?cow Republiki Litewskiej, np. w okolicach Mariampola, nadal przyznaje si? do suwalskiej to?samo?ci. Wychodz?ce tam w Zwi?zku Radzieckim pismo Naujasis kelias (pol. Nowe Drogi) w latach 90. XX wieku zmieniło nazw? na Suvalkietis , nawi?zuj?c w ten sposob do lokalnych tradycji mi?dzywojennych, i pod tym tytułem wychodzi do dzisiaj ^[45] ; w rejonie działaj? rownie? inne przedsi?biorstwa o tej samej nazwie ^[46] . Suwałki i Mariampol s? miastami partnerskimi, a niekiedy pojawiaj? si? wspolne inicjatywy kulturalne, ł?cz?ce mieszka?cow z obu stron granicy ^[47] . Termin przenikn?ł do literatury pi?knej: pochodz?cy z Kalwarii Justinas Sajauskas  (inne j?zyki) zatytułował zbior nowel o powojennych losach swojego regionu Suvalkijos geografija (2001), a tematyk? t? kontynuował w kolejnym zbiorze Neu?mir?tami Suvalkijos vardai (2014) ^[48] . Naukowcy podtrzymuj? tez? o istnieniu odr?bnego regionu, a nawet rozpatruj? go w kategoriach wyj?tkowo?ci ^[49] .

Inni twierdz?, ?e jako transgraniczna cało?? region (o ile kiedykolwiek istniał) w zasadzie si? rozpadł, a jedynym istniej?cym ł?cznikiem mi?dzy polsk? Suwalszczyzn? a litewsk? Suvalkija jest mniejszo?? litewska , zamieszkuj?ca w Polsce ^[50] . Oficjalny i wspołfinansowany przez odpowiednie samorz?dy projekt wspołpracy mi?dzygranicznej Mariampol-Suwałki nie posługuje si? terminem ?Suwalszczyzna” ^[51] . Wspołfinansowany przez rz?d polski projekt ?Dziedzictwo Suwalszczyzny” ogranicza si? do terenow obecnego powiatu suwalskiego ^[52] , a rekomendowane prace naukowe tereny poło?one na połnoc od granicy pa?stwowej okre?laj? jako ?południowo-zachodnia Litwa” ^[53] . Wydawane komercyjnie w Polsce i na Litwie mapy turystyczne i drogowe, zatytułowane odpowiednio Suwalszczyzna oraz Suvalkija , obejmuj? tylko obszary znajduj?ce si? w danych pa?stwach.

Poło?enie i obszar [ edytuj | edytuj kod ]

W zasadzie granice Suwalszczyzny odpowiadaj? granicom utworzonej w 1867 r. guberni suwalskiej , bowiem wtedy zacz?to t? wspołczesn? nazw? powszechnie stosowa? ^[54] . Tak rozumiana Suwalszczyzna obejmuje swym zasi?giem tereny połnocno-wschodniej Polski (cz??? wojewodztwa podlaskiego poło?ona na połnoc od Biebrzy ), znacznie wi?ksz? cz??? nale??c? do Republiki Litewskiej (na zachod i południe od Niemna ) i najmniejsz? cz??? poło?on? na zachod od Niemna (do uj?cia Łoso?ny i na odcinku około 6 km na zachod od tej rzeczki) znajduj?c? si? na Białorusi (ponad 450 km² w rejonie Sopo?ki? , zob. Suwalszczyzna Sopo?ki?ska ). Ł?cznie ta kraina historyczna obejmuje nieco ponad 12 000 km². W du?ej mierze tak okre?lony zasi?g Suwalszczyzny pokrywa si? z granicami dawnej Ja?wie?y .

Suwalszczyzna jest krain? historyczn?, nie jednostk? podziału terytorialnego, mo?na jednak wyznaczy? jej granice do?? precyzyjnie, poniewa? pokrywaj? si? z obecnymi lub dawnymi podziałami administracyjnymi, głownie z granicami pa?stwowymi. Do Suwalszczyzny zaliczane s? le??ce w wojewodztwie podlaskim powiaty suwalski , sejne?ski i augustowski oraz miasto Suwałki ^{[55] [56] [57]} . Na obszarze polskiej Suwalszczyzny, w granicach wymienionych jednostek administracyjnych, obejmuj?cym 3886,86 km² (co stanowi 32% powierzchni całej historycznej Suwalszczyzny) zamieszkuje ok. 184,5 tys. mieszka?cow (2010) ^[58] .

Głownym miastem polskiej Suwalszczyzny s? Suwałki (jednocze?nie najwi?ksze miasto całej Suwalszczyzny i najwi?ksze miasto we wspołczesnej Polsce na ziemiach, ktore w okresie od 1569 do 1795 r. w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodow wchodziły w skład Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego ), litewskiej ? Mariampol , a białoruskiej miejscowo?? Sopo?kinie (zamieszkana w blisko 100% przez Polakow ). W granicach Suwalszczyzny le?? tak?e lewobrze?ne dzielnice Kowna : Aleksota i Poniemo? .

Suwalszczyzna, jako litewski region etnograficzny , obejmuje mniejsze terytorium ni? historyczna Suwalszczyzna. Poza jej obszarem znajduj? si? południowe obszary z Suwałkami oraz Olit? , zaliczan? do Dzukii .

Suwalszczyzna a Mazury i Podlasie [ edytuj | edytuj kod ]

Pomimo ?e wspołczesna polska Suwalszczyzna w cało?ci obj?ta jest granicami administracyjnymi wojewodztwa podlaskiego , to nie jest cz??ci? historycznego Podlasia (z wyj?tkiem południowo-zachodniej cz??ci powiatu augustowskiego, ktora do 1795 znajdowała si? w przedrozbiorowym woj. podlaskim). Suwalszczyzna bywa te? bł?dnie zaliczana do Mazur . Mazury jednak od ?redniowiecza do 1945 le?ały w Prusach i Suwalszczyzna nie miała z nimi ani zwi?zkow politycznych, ani etnicznych ^[57] . Rownie? pod wzgl?dem geograficznym Suwalszczyzna nie nale?y do Pojezierza Mazurskiego , lecz w wi?kszo?ci do Pojezierza Litewskiego . W skład Pojezierza Litewskiego na terenie Polski wchodzi te? Puszcza Romincka , w zwi?zku z czym bywa ł?czona z Suwalszczyzn?. Jednak, podobnie jak całe Mazury, region ten przed 1945 nale?ał do Prus i nie miał zwi?zkow z polsk? Suwalszczyzn?.

Suwalszczyzna w Polsce na południowym zachodzie graniczy z połnocnym Podlasiem, na zachodzie z Mazurami, a na południu z Grodzie?szczyzn? . Suwalszczyzna na Litwie graniczy na zachodzie z Mał? Litw? (granica pa?stwowa), a na połnocy i wschodzie przechodzi w ?mud? , Laud? , Auksztot? i Dzuki? .

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Najstarsze osadnictwo i I Rzeczpospolita [ edytuj | edytuj kod ]

Dzieje osadnictwa na Suwalszczy?nie po rozbiciu Ja?wingow opierały si? na kilku zasadniczych elementach. Pierwszy z nich stanowiły wielkie dobra ko?cielne, zwłaszcza kamedułow znad Wigier , drugim był wa?ny dla Rzeczypospolitej szlak Warszawa ? Wilno , trzecim powstałe od XVI w. miasta ( Augustow , Bakałarzewo , Ber?niki , Przero?l , Filipow , Sejny , Suwałki itd.), w ktorych rozwijały si? gospodarka oraz handel, w du?ej mierze dzi?ki osadnikom ?ydowskim .

W okresie I Rzeczypospolitej w latach 1569?1795 przez obszar dzisiejszej Suwalszczyzny przebiegała granica mi?dzy Koron? Krolestwa Polskiego a Wielkim Ksi?stwem Litewskim . Wi?kszo?? Suwalszczyzny nale?ała do wojewodztwa trockiego wchodz?cego w skład Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego, za? tereny na południe od rzeczki Kamienny Brod i jeziora Necko oraz na zachod od rzeki Netty (południowo-zachodnia cz??? dzisiejszego pow. augustowskiego) ? do woj. podlaskiego w Koronie ^[59] . W czasach I RP prawa miejskie otrzymała wi?kszo?? dzisiejszych miast regionu: Lipsk , Olita , Wierzbołow , Ło?dzieje , Sejny , Preny , Simno , Władysławow , Wyłkowyszki , Suwałki , Szaki , Kalwaria i Mariampol . W czasie potopu szwedzkiego w 1655 zawi?zano tu konfederacj? w Wierzbołowie przeciwko Szwedom i Januszowi Radziwiłłowi , a w obronie polskiego krola Jana II Kazimierza Wazy , natomiast w 1656 stoczona została tu bitwa pod Filipowem .

W zaborze pruskim, Ksi?stwie Warszawskim i Krolestwie Polskim [ edytuj | edytuj kod ]

W latach 1795?1807 Suwalszczyzna znalazła si? w zaborze pruskim w prowincji Prusy Nowowschodnie (departament białostocki). W 1807 weszła w skład Ksi?stwa Warszawskiego ( departament łom?y?ski ) ^[60] . W trakcie kampanii 1812 przechodziły przez ni? wojska napoleo?skie .

Od 1815 Suwalszczyzna stała si? cz??ci? Krolestwa Polskiego ? wraz z okolicami Łom?y tworzyła wojewodztwo augustowskie ze stolic? w Suwałkach ^[61] , przemianowane w 1837 na guberni? augustowsk? ^[62] . W 1867 guberni? podzielono ^[63] na dwie cz??ci ? nowo utworzona gubernia suwalska , istniej?ca do 1915, obj?ła tereny wspołczesnej Suwalszczyzny. W latach 1799?1818 obszar Suwalszczyzny nale?ał do diecezji wigierskiej , za? w latach 1818?1925 do diecezji augustowskiej (sejne?skiej) z siedzib? w Sejnach, pokrywaj?cej si? z obszarem woj. augustowskiego ^{[64] [65]} . W latach 1824?1839 zbudowano na południu Suwalszczyzny Kanał Augustowski , ł?cz?cy Biebrz? z Niemnem .

Najwi?ksz? potyczk? powstania listopadowego na Suwalszczy?nie była bitwa pod Mariampolem , stoczona 22 kwietnia 1831. W Justianowie na Suwalszczy?nie 23 grudnia 1831 zmarła Emilia Plater . W pobliskim Kopciowie znajduje si? jej grob. W 1861 na połnocnym kra?cu Suwalszczyzny, w Aleksocie , oraz w s?siaduj?cym z Suwalszczyzn? Kownie miała miejsce Manifestacja Jedno?ci Rzeczypospolitej Obojga Narodow ? najwi?ksza z manifestacji organizowanych dla uczczenia unii w Krewie w 1861. W 1863 stoczono na Suwalszczy?nie kilka bitew powstania styczniowego , w tym zwyci?skie pod Jastrz?bn? , Kadyszem i Gruszkami pod dowodztwem Jozefa Konstantego Ramotowskiego . W 1870 w ramach represji carskich po powstaniu pozbawiono praw miejskich Lipsk , Bakałarzewo , Filipow , Przero?l , Raczki , Wi?ajny , Sopo?kinie , Ło?dzieje , Simno , Olit? , Wisztyniec , Ludwinow , Sereje , Pilwiszki i Sudargi (po zako?czeniu panowania carskiego niektore miejscowo?ci odzyskały prawa miejskie). W 1897 najwi?kszymi miastami Suwalszczyzny były Suwałki , Augustow , Kalwaria i Mariampol .

I wojna ?wiatowa i okres mi?dzywojenny [ edytuj | edytuj kod ]

W pierwszym roku I wojny ?wiatowej na Suwalszczy?nie toczyły si? ci??kie walki niemiecko-rosyjskie, w tym operacje w ramach II bitwy nad jeziorami mazurskimi ^[66] . W wyniku odwrotu armii rosyjskiej latem 1915 cała Suwalszczyzna znalazła si? w r?kach Niemcow pod zarz?dem Ober-Ost i pozostała pod nim do połowy 1919, nie wchodz?c w skład Krolestwa Polskiego , powołanego przez Niemcy i Austri? w 1916 ^[67] . Jeszcze przed wycofaniem si? Niemcow wybuchł spor polsko-litewski o przynale?no?? Suwalszczyzny, prowadz?cy do walk (m.in. powstanie sejne?skie ). W lipcu 1919 Ententa wytyczyła lini? demarkacyjn? pomi?dzy Polsk? i Litw?, tzw. lini? Focha , ktora po stronie polskiej zostawiała powiaty augustowski i suwalski oraz zachodni? cz??? powiatu sejne?skiego ^[68] . Od tego czasu datuje si? podział na polsk? i litewsk? cz??? Suwalszczyzny, za? linia ta jest obecnie granic? pa?stwow? mi?dzy Litw? a Polsk?. Po I wojnie ?wiatowej Suwalszczyzna odgrywała te? rol? marchii w odzyskaniu dla Polski Wile?szczyzny . Polska cz??? Suwalszczyzny administracyjnie przynale?ała do wojewodztwa białostockiego .

II wojna ?wiatowa i okres powojenny [ edytuj | edytuj kod ]

W czasie II wojny ?wiatowej była z pocz?tku wcielona do Rzeszy . W okolicach Suwałk Niemcy zało?yli kilka obozow pracy i jenieckich , w ktorych zgin?ło ponad 45 000 osob ? Stalag I/F i Oflag 68 (głownie je?cow sowieckich ).

W 1945 Polska utraciła skrawek Suwalszczyzny, zwany dzi? Suwalszczyzn? Sopo?ki?sk? . W lipcu 1945 Sowieci przeprowadzili na Suwalszczy?nie tzw. obław? augustowsk? , ktorej celem była likwidacja oddziałow polskiego podziemia niepodległo?ciowego i antykomunistycznego .

Polska cz??? Suwalszczyzny do 1975 przynale?ała administracyjnie do wojewodztwa białostockiego , a nast?pnie do 1998 do wojewodztwa suwalskiego .

Ludno?? [ edytuj | edytuj kod ]

Na Suwalszczy?nie polskiej wyst?puj? trzy zwarte skupiska mniejszo?ci narodowych: litewskie w rejonie Pu?ska i Sejn , białoruskie w okolicach Lipska oraz kilka starowierskich wsi potomkow dawnych rosyjskich imigrantow ( powiat augustowski ). Jednak ł?czny udział mniejszo?ci narodowych w granicach polskiej Suwalszczyzny w 2002 wynosił tylko 3,04% ^[69] . W j?zyku polskim wyst?puje gwara suwalska .

Na Suwalszczy?nie Sopo?ki?skiej (białoruskiej) tak?e zdecydowanie dominuj? Polacy, natomiast litewsk? w wi?kszo?ci zamieszkuj? Litwini, a Polacy ?yj? tu w niewielkiej liczbie, w rozproszeniu. Według danych litewskich z 2011 r. liczba Polakow w najwi?kszych miastach wynosiła odpowiednio: 384 w Olicie i 117 w Mariampolu .

Ochrona przyrody w polskiej cz??ci [ edytuj | edytuj kod ]

Parki narodowe i krajobrazowe [ edytuj | edytuj kod ]

• Biebrza?ski Park Narodowy obejmuje dolin? rzeki Biebrzy , stanowi południow? granic? Suwalszczyzny, za ktor? znajduj? si? tereny Podlasia i Białostocczyzny. Jest to unikatowy kompleks bagien i torfowisk, w du?ej cz??ci niedost?pnych człowiekowi, zamieszkany przez wiele zagro?onych rodzajow ptactwa i zwierzyny.
• Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej , obejmuj?cy zarowno Puszcz? Rominck? , jak i jej niewielk? otulin?, znajduje si? w połnocno-zachodniej cz??ci Suwalszczyzny. Du?y kompleks le?ny, o urozmaiconej rze?bie terenu.
• Suwalski Park Krajobrazowy (6,3 tys. ha), zespoł jezior (np. Ha?cza ), lasow, gor oraz rzadkich zjawisk geomorfologicznych (np. Głazowisko Bachanowo ). Jest to rownie? teren ciekawy pod wzgl?dem etnologicznym ? zamieszkany do niedawna przez zwarte osadnictwo staroobrz?dowcow (patrz Wodziłki ).
• Wigierski Park Narodowy (15,1 tys. ha) składa si? z jeziora Wigry , przepływaj?cej przez nie rzeki Czarnej Ha?czy na odcinkach stanowi?cych wielkie ostoje bobrow oraz okolicznych lasow nale??cych do Puszczy Augustowskiej .

Rezerwaty przyrody [ edytuj | edytuj kod ]

Na Suwalszczy?nie znajduje si? 21 rezerwatow przyrody: 10 w pow. augustowskim , 6 w pow. sejne?skim , 4 w pow. suwalskim i 1 na terenie Suwałk .

• Bobruczek ? ?cisły, faunistyczny: ochrona bobra
• Brzozowy Gr?d ? cz??ciowy, florystyczny: ochrona obuwika pospolitego
• Cmentarzysko Ja?wingow ? cz??ciowy, le?no-kulturowy: ochrona zespołu kurhanow
• Głazowisko Bachanowo ? cz??ciowy, geologiczno-krajobrazowy: ochrona głazow narzutowych
• Głazowisko Łopuchowskie ? cz??ciowy, geologiczno-glebowy: ochrona głazow narzutowych
• Glinki ? cz??ciowy, florystyczny: ochrona pioropusznika strusiego
• Jezioro Ha?cza ? cz??ciowy, wodny: ochrona warto?ci krajobrazowych jeziora Ha?cza
• Jezioro Kalejty ? cz??ciowy, krajobrazowy: ochrona warto?ci przyrodniczych jeziora Kalejty
• Jezioro Kolno ? cz??ciowy, faunistyczny: ochrona miejsc l?gowych łab?dzia niemego
• Kozi Rynek ? cz??ciowy, le?ny: ochrona lasow gr?dowych i ł?gowych
• Kukle ? cz??ciowy, krajobrazowy: ochrona naturalnych ekosystemow le?nych, bagiennych i wodnych
• Kuria?skie Bagno ? cz??ciowy, le?ny: ochrona unikalnej geomorfologii oraz naturalnych zbiorowisk le?nych
• Łempis ? le?ny, cz??ciowy: ochrona naturalnych ekosystemow le?nych, wodnych i torfowiskowych
• Mały Borek ? cz??ciowy, le?ny: ochrona boru sosnowego
• Ostoja Bobrow Marycha ? cz??ciowy, faunistyczny: ochrona bobra
• Perku? ? cz??ciowy, le?ny: ochrona boru ?wierkowo-sosnowego
• Pomorze ? cz??ciowy, le?ny: ochrona drzewostanu Puszczy Augustowskiej i grodziska
• Ruda ? florystyczny: zachowanie wilgotnych ł?k i lasu ł?gowego w dolinie Rospudy wraz z ich typow? flor? i faun?
• Stara Ruda ? cz??ciowy, krajobrazowy: ochrony ?rodlisk rzeki Rudawka
• Staro?yn ? cz??ciowy, le?ny: ochrona ro?nych drzewostanow Puszczy Augustowskiej
• Tobolinka ? ?cisły, wodny: ochrona jeziora dystroficznego z pływaj?cymi wyspami

Miasta [ edytuj | edytuj kod ]

Lp.	Miasto	Pa?stwo	Populacja	Powierzchnia	Jednostka administracyjna
1.	Suwałki		68 525	65,50 km²	wojewodztwo podlaskie
2.	Olita [a]		51 856	48,00 km²	okr?g olicki
3.	Mariampol		36 807	35,00 km²	okr?g mariampolski
4.	Augustow [b]		29 173	80,90 km²	wojewodztwo podlaskie
5.	Wyłkowyszki		10 291	7,53 km²	okr?g mariampolski
6.	Godlewo		10 110	3,65 km²	okr?g kowie?ski
7.	Preny [a]		8894	7,87 km²	okr?g kowie?ski
8.	Kozłowa Ruda		5507	3,93 km²	okr?g mariampolski
9.	Szaki		5440	7,00 km²	okr?g mariampolski
10.	Sejny		4943	4,49 km²	wojewodztwo podlaskie
11.	Kalwaria		4025	5,62 km²	okr?g mariampolski
12.	Kibarty		4015	4,65 km²	okr?g mariampolski
13.	Ło?dzieje		3895	4,80 km²	okr?g olicki
14.	Lipsk		2091	4,98 km²	wojewodztwo podlaskie
15.	A?arele		1583	2,26 km²	okr?g kowie?ski
16.	Giełgudyszki		1522	3,58 km²	okr?g mariampolski
17.	Władysławow		1329	4,03 km²	okr?g mariampolski
18.	Simno		1192	2,08 km²	okr?g olicki
19.	Wiejsieje		1054	5,04 km²	okr?g olicki
20.	Sopo?kinie [c]		943	3,73 km²	obwod grodzie?ski
21.	Wierzbołow		870	1,99 km²	okr?g mariampolski

Miasteczka na Litwie [ edytuj | edytuj kod ]

Do dawnych miast (obecnie miasteczek ) litewskiej Suwalszczyzny nale??:

Lp.	Miasto	Populacja	Okr?g
1.	Pilwiszki	1992	okr?g mariampolski
2.	Ludwinow	843	okr?g mariampolski
3.	Gryszkabuda	769	okr?g mariampolski
4.	Sereje	679	okr?g olicki
5.	Syntowty	453	okr?g mariampolski
6.	Bartniki	362	okr?g mariampolski
7.	Wisztyniec	304	okr?g mariampolski
8.	Sapie?yszki	302	okr?g kowie?ski
9.	Lubowo	188	okr?g mariampolski
10.	Sudargi	33	okr?g mariampolski

Miasta zdegradowane w Polsce [ edytuj | edytuj kod ]

Do dawnych miast polskiej Suwalszczyzny nale??:

Lp.	Miasto	Populacja	Prawa miejskie	Degradacja
1.	Raczki	2195	przed 1558 r.	1870 r.
2.	Filipow	2070	1570 r.	1870 r.
3.	Pu?sk	1352	1647 r.	1853 r.
4.	Krasnopol	1149	1770 r.	1825 r.
5.	Sztabin	1029	przed 1760 r.	1801 r.
6.	Bakałarzewo	861	przed 1558 r.	1870 r.
7.	Przero?l	812	1576	1870 r.
8.	Wi?ajny	740	1620 r.	1870 r.
9.	Jeleniewo	649	przed 1781	1800 r.
10.	Szczebra	382	przed 1783 r.	1801 r.
11.	Ber?niki	198	1551 r.	po 1810 r.

Galeria [ edytuj | edytuj kod ]

• 
  Bazylika Nawiedzenia NMP w Sejnach
• 
  Biała Synagoga w Sejnach
• 
  Klasztor kamedułow w Wigrach
• 
  Dwor Eysmonta w Krasnogrudzie
• 
  Pozostało?ci pałacu Paca w Dowspudzie
• 
  Konkatedra ?w. Aleksandra w Suwałkach
• 
  Kanał Augustowski
• 
  Dom narodzin Marii Konopnickiej w Suwałkach
• 
  Ratusz w Suwałkach
• 
  Kaplica Naj?wi?tszej Marii Panny w Studzienicznej
• 
  Ko?cioł Matki Bo?ej Anielskiej w Lipsku
• 
  Wigierska Kolej W?skotorowa w Płocicznie-Tartaku
• 
  Pomnik ofiar obławy augustowskiej w Gibach
• 
  Ko?cioł Wniebowzi?cia NMP w Simnie
• 
  Pałac Wołłowiczow w ?wiacku
• 
  Pałac Zabiełły w Pojeziorach
• 
  Pałac Godlewskiego we Fredzie
• 
  Ko?cioł ?w. Jerzego w Wiejsiejach
• 
  Katedra NMP w Wyłkowyszkach

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

• Pojezierze Wschodniosuwalskie
• Pojezierze Zachodniosuwalskie
• Trakt Zapuszcza?ski
• Suwalszczyzna Sopo?ki?ska
• Szlak kajakowy Czarnej Ha?czy i Kanału Augustowskiego

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• Suwałki i Suwalszczyzna na starych pocztowkach
• Historia Suwalszczyzny . powiat.suwalski.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-10)].
• Suvalkija w litewskim programie turystycznym Keliauk ir ragauk (film)