Sun Jat-sen

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Sun Jat-sen
Ilustracja
Nazwisko chi?skie
Pismo uproszczone

?中山

Pismo tradycyjne

孫中山

Hanyu pinyin

S?n Zh?ngsh?n

Wade-Giles

Sun Chung-shan

Wymowa ( IPA )

[sw??n ????ŋ.?an]

Multimedia w Wikimedia Commons
Sun Jat-sen
Data i miejsce urodzenia

12 listopada 1866
Xiangshan

Data i miejsce ?mierci

12 marca 1925
Pekin

Prezydent Republiki Chi?skiej
Okres

od 1 stycznia 1912
do 1 kwietnia 1912

Przynale?no?? polityczna

Kuomintang

Nast?pca

Yuan Shikai

Przewodnicz?cy Kuommintangu
Okres

od 11 stycznia 1901
do 12 marca 1925

Poprzednik

Yang Quun

Nast?pca

Liao Zhongkai  (inne j?zyki) (p.o)

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Sun Jat-sen (ur. 12 listopada 1866 w Xiangshan , zm. 12 marca 1925 w Pekinie ) ? chi?ski polityk i rewolucjonista, przywodca i tworca Kuomintangu . Teoretyk chi?skiego socjalizmu . Uznawany za tworc? nowoczesnych i demokratycznych Chin. Odegrał znacz?c? rol? w obaleniu rz?dow mand?urskiej dynastii Qing . Pierwszy, tymczasowy prezydent Republiki Chi?skiej, w po?niejszym okresie pozostawał de facto głow? pa?stwa. W Chi?skiej Republice Ludowej okre?lany jest jako ?prekursor rewolucji demokratycznej”, a w Republice Chi?skiej na Tajwanie jako ?Ojciec Narodu”.

Sun uwa?any jest za jednego z najwi?kszych przywodcow wspołczesnych Chin. Po sukcesie rewolucji szybko znalazł si? poza rz?dem nowo powstałej Republiki Chi?skiej. Sun nie skonsolidował władzy, a jego partia po jego ?mierci podzieliła si? na dwie frakcje. Sun opracował filozofi? polityczn? znan? jako Trzy zasady ludowe ? nacjonalizm , demokracja i rz?d ludowy (socjalizm).

?yciorys [ edytuj | edytuj kod ]

Wczesny okres ?ycia, rodzina, pobyt na Hawajach [ edytuj | edytuj kod ]

Ojciec Sun Jat-sena ? Sun Dacheng
Matka Sun Jat-sena
Rodzina Sun

Urodził si? 12 listopada 1866 roku w rodzinie biednych rolnikow w wiosce Cuiheng w powiecie Xiangshan (obecna prowincja Guangdong ) [1] . Jego rodzina nale?ała do grupy etnicznej Hakka [2] . W wieku dziesi?ciu lat rozpocz?ł nauk? w szkole podstawowej. W 1879 roku został ?ci?gni?ty na Hawaje przez swojego starszego brata Sun Meia, ktory wyemigrował na wyspy w poszukiwaniu pracy [3] . Zamieszkał w skromnym maj?tku brata w Honolulu . W Honolulu spotkał po?niejszego rewolucjonist? Lu Haodonga [4] .

Po uko?czeniu szkoły podstawowej rozpocz?ł nauk? w college’u ?Iolani School, gdzie uczył si? j?zyka angielskiego , historii Wielkiej Brytanii , matematyki, przyrody i religii chrze?cija?skiej . Pocz?tkowo z trudno?ciami posługiwał si? angielskim, jednak uczył si? j?zyka tak szybko, ?e otrzymał nagrod? za wybitne osi?gni?cia od hawajskiego krola Kal?kaua . Edukacj? w college’u ?Iolani School zako?czył w 1882 roku. Nast?pnie przez jeden semestr ucz?szczał do Oahu College (obecnie znany jako Punahou School) [5] . W 1883 roku został odesłany do Chin przez brata, ktory obawiał si? zbytniego zainteresowania chrze?cija?stwem ktore wykazywał Sun [6] . W ?wi?tyni Beijidian w Cuiheng, Sun spotkał Lu Hao, przyjaciela z okresu jego pobytu na Hawajach. Hao i Sun przewrocili pos?g przedstawiaj?cy boga-cesarza, tym samym nara?aj?c si? na gniew wie?niakow, a Sun musiał ucieka? do Hongkongu [7] [8] . Jeszcze w tym samym roku dostał si? do Hongkongu, gdzie rozpocz?ł studia w Diecezjalnej Szkole Chłopi?cej. Od 1884 do 1886 roku edukował si? w Centralnej Szkole Rz?dowej (po?niej znanej jako College Krolowej) [9] , w tym samym roku po?lubił Lu Muzhen  (inne j?zyki) , ktora została wybrana przez jego rodzicow. Ze zwi?zku tego miał trojk? dzieci: syna i dwie corki.

W 1884 albo w 1885 roku w czasie studiow medycznych w Hongkongu został ochrzczony przez ameryka?skiego misjonarza. Ucz?szczał do ko?cioła Tsai, zało?onego w 1888 roku przez brytyjsk? organizacj? misyjn? London Missionary Society [10] . Sun widział w rewolucji zjawisko podobne do misji zbawienia w ko?ciołach chrze?cija?skich, jego nawrocenie na chrze?cija?stwo wpłyn?ło na jego rewolucyjne idee [11] . W po?niejszym czasie został ojcem chrzestnym pisarza science-fiction Paula Linebargera (pisz?cego pod pseudonimem Cordwainer Smith) [12] .

Sun Jat-sen w wieku 17 lat

Po odbyciu kolejnej podro?y na Hawaje w 1886 roku wst?pił do szkoły medycznej w Kantonie , prowadzonej przez chrze?cija?skiego misjonarza Johna Glasgowa Kerry’ego. Po?niej przeniosł si? do college’u medycznego w Hongkongu, ktory uko?czył w roku 1892, w swojej dwunastoosobowej grupie był jednym z dwoch studentow, ktorzy zdobyli licencjat [13] [14] .

Wczesna działalno?? opozycyjna [ edytuj | edytuj kod ]

Czterej bandyci

Mimo tego, ?e nie odebrał ?adnego przygotowania, ktore mogłoby by? mu pomocne w rozpocz?ciu kariery politycznej, zacz?ł si? interesowa? sprawami wewn?trznymi kraju, ktory pod koniec XIX w. coraz bardziej pogr??ał si? w nieładzie i bezradno?ci wobec obcych mocarstw, ktore miały praktycznie woln? r?k? w Chinach. Około 1888 roku zwi?zał si? z hongko?sk? grup? rewolucjonistow zwanych jako Czterej Bandyci [15] . W 1891 roku skontaktował si? z Yeung Ku-wanem  (inne j?zyki) , ktory był liderem i zało?ycielem Towarzystwa Literackiego Furen ? grupy szerz?cej idee obalenia dynastii Qinq [16] . W 1894 roku wystosował 8000 petycji do Li Hongzhanga ? gubernatora prowincji Hebei , w ktorych przekazał mu swoje pomysły na modernizacj? kraju [15] [17] [18] . Odpowied? jak? otrzymał, była dalece niesatysfakcjonuj?ca, bo sprowadzała si? w gruncie rzeczy do mglistego poparcia dla propozycji powołania stowarzyszenia, zrzeszaj?cego rolnikow. Wkrotce wyjechał do Tianjinu, aby osobi?cie przedstawi? petycje Li, ktory jednak nie udzielił mu audiencji [19] .

W 1894 r. rezygnuje z praktyki lekarskiej, prowadzonej w Kantonie i przybywa na połnoc kraju. Po nieprzyjemnym do?wiadczeniu zwi?zanym z Li, Sun zwraca si? w stron? metod rewolucyjnych. W pa?dzierniku 1894 r. Sun po raz kolejny wyruszył na Hawaje i powołał tam antyfeudalny Zwi?zek Odrodzenia Chin ( X?ngzh?nghui ) [20] . Organizacja ta stała si? poprzednikiem tajnych grup rewolucyjnych, ktorymi po?niej kierował Sun Jat-sen. Pocz?tkowo do Zwi?zku Odrodzenia Chin wst?p mieli tylko przedstawiciele ni?szych klas społecznych (chłopi, urz?dnicy, rzemie?lnicy), ktorzy pochodzili głownie z rodzinnej prowincji Suna ? Guangdong. Jeszcze w tym samym roku hongko?ska sekcja Zwi?zku Odrodzenia Chin zostaje poł?czona z Towarzystwem Literackim Furen [16] . Sun został sekretarzem zjednoczonej organizacji, natomiast Yeung Ku-wan jej przewodnicz?cym [21] . Organizacja prowadziła w Hongkongu podziemn? działalno?? pod nazw? ?Społka Qianheng” [22]

Na wygnaniu [ edytuj | edytuj kod ]

Działalno?? w krajach zachodnich [ edytuj | edytuj kod ]

W 1895 r. Chiny odniosły upokarzaj?c? pora?k? w wojnie z Japoni? , w wyniku ktorej cesarstwo prze?ywało powa?ny kryzys. W?rod intelektualistow pojawiły si? dwa typy reakcji ? jedna z grup uwa?ała, ?e dynastia Qing mo?e przywroci? Chinom chwał? poprzez modernizacj? pa?stwa, zdaniem tej frakcji obalenie dynastii spowodowałoby w kraju chaos i uzale?nienie kraju przez imperialistow . Przedstawicielami tej frakcji byli Kang Youwei i Liang Qichao , ktorzy zainicjowali reformy zwane ? stoma dniami reform ” [23] . W opozycji do lojalistow pozostawali Sun Jat-sen i m.in. Zou Rong , działacze ci d??yli do rewolucji ktora obali system dynastyczny i zast?pi go nowoczesnym pa?stwem narodowym w formie republiki [23] . Plan 100 dni reform zainicjowany przez lojalistow okazał si? pora?k? [24] . Bior?c to za dobr? monet? Sun udał si? do Hongkongu i przygotowywał tam spisek, maj?cy na celu przygotowanie powstania w Kantonie. Powstanie miało wybuchn?? w drug? rocznic? utworzenia Zwi?zku Odrodzenia Chin w dniu 26 pa?dziernika 1895 roku [15] [25] . Jednak?e plan ostatecznie nie powiodł si?, siedemdziesi?ciu inicjatorow powstania, w tym Lu Haodong, zostało schwytanych, a Sun musiał si? uda? na trwaj?ce 16 lat wygnanie.

Według chi?skiego historyka, Lee Yun-Pinga, na skutek cesarskiej ustawy z 1882 roku ktora w praktyce zablokowała mu mo?liwo?? podro?owania do USA, aby dosta? si? do Stanow Zjednoczonych potrzebował wizy. Przy pierwszej probie dostania si? na terytorium USA został aresztowany, areszt opu?cił po 17 dniach [26] . W marcu 1904 roku uzyskał certyfikat według ktorego miał on si? urodzi? 24 listopada 1870 roku na Hawajach [27] . Według ameryka?skich dokumentow, Sun miał obywatelstwo ameryka?skie, a do Chin przeniosł si? wraz z rodzin? w wieku 4 lat, a na Hawaje powrocił 10 lat po?niej [28] .

Pocz?tkowo ukrywał si? w Europie , Stanach Zjednoczonych i Kanadzie . Na miejscu organizował pomoc finansow? dla chi?skich grup rewolucyjnych. W 1896 r. w niejasnych okoliczno?ciach Sun został pojmany przez słu?by specjalne i był przetrzymywany przez 13 dni przez chi?skie poselstwo w Londynie . Prawdopodobnie został rozpoznany przez swojego krajana z Kantonu (b?d?cego w rzeczywisto?ci cesarskim pracownikiem dyplomatycznym). Odwiedzał go pod przybranym nazwiskiem, jednak został rozpoznany i aresztowany. Cesarskie słu?by specjalne planowały go zabi?, na przeszkodzie tym planom stan?ło uzyskanie przez Sun Jat-sena poparcia brytyjskiego pracownika chi?skiego poselstwa, za pomoc? ktorego udało si? mu porozumie? z byłym dziekanem uczelni medycznej w Hongkongu, Jamesem Cantliem. Nast?pnie w jego sprawie interweniowało brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, ktore wpłyn?ło na niego. Cała sprawa stała si? bardzo gło?na, Sun został w Wielkiej Brytanii okrzykni?ty mianem bohatera [29] a cała sytuacja nadała karierze politycznej Sun Jat-sena wielkiego przy?pieszenia. James Cantlim utrzymywał, ?e przez całe ?ycie przyja?nił si? z Sunem. Po?niej napisał on biografi? wczesnego okresu ?ycia Suna [30] .

W Japonii [ edytuj | edytuj kod ]

Po sp?dzeniu kilku miesi?cy na poznawaniu zbiorow British Museum , Sun udał si? przez Kanad? do Japonii , gdzie przybył w lipcu 1897 r. Na miejscu zaprzyja?nił si? z demokratycznym rewolucjonist? T?tenem Miyazaki, ktory udzielił mu wsparcia finansowego. Miyazaki o Sunie dowiedział si? po incydencie londy?skim i zamierzał pomoc Sunowi w jego działalno?ci politycznej. Miyazaki przedstawił swojego chi?skiego protegowanego wielu wpływowym osobisto?ciom, takim jak Shigenobu ?kuma , Soejima Taneomi  (inne j?zyki) i Inukai Tsuyoshi  (inne j?zyki) . Od niektorych z nich Sun miał otrzymywa? w przyszło?ci wsparcie zarowno polityczne, jak i finansowe. Cz??? japo?skich rewolucjonistow nawi?zała wspołprac? z Sunem ze wzgl?du na panazjatyckie motywacje i niech?? do zachodniego imperializmu. Na wygnaniu poznał Filipi?czyka Mariano Ponce, przyszłego dyplomat? Pierwszej Republiki Filipin [31] . Sun wraz z Ponc? negocjował pomoc Japo?skiej Armii Cesarskiej dla rewolucjonistow filipi?skich , a nast?pnie dla Pierwszej Republiki Filipin broni?cej niepodległo?ci przed agresj? Stanow Zjednoczonych . Sun wspieraj?c filipi?ski ruch niepodległo?ciowy miał nadziej? na to, ?e narod zdob?dzie niezale?no??, a archipelag Filipin stanie si? miejscem postoju regionalnych ruchow rewolucyjnych. Jego marzenia legły po tym, gdy w lipcu 1902 roku po blisko trzyletniej obronie, wojska Pierwszej Republiki Filipin przegrały wojn? z Amerykanami a kraj ponownie stał si? koloni?. Do realizowania podro?y zagranicznej i uzyskiwania wsparcia finansowego wykorzystywał organizacj? ?Społecze?stwo Niebo i Ziemia” (Tiandihui) [32] .

Zamieszki w Chinach (1900) [ edytuj | edytuj kod ]

W czasie zamieszek w Chinach w 1900 r. brał udział w tajnym porozumieniu z Henrym Blake’em  (inne j?zyki) ? brytyjskim gubernatorem Hongkongu i wa?n? chi?sk? osobisto?ci? tej kolonii ? Ho Kaiem . Jego celem było przekonanie Li Hongzhanga do zerwania podległo?ci od mand?urskiej dynastii Qing . Na zaproszenie sztabu Li, Sun wybrał si? do Hongkongu, jednak obawiaj?c si? podst?pu, nie zszedł na l?d. W jego imieniu na rozmowy udali si? Miyazaki i dwoch innych Japo?czykow. Spotkanie nie przyniosło ?adnych rezultatow. Wcze?niej Sun Jat-sen wyrobił sobie kontakty z tajnymi stowarzyszeniami w Guangdongu . Siły te wszcz?ły walk? w Huizhou w dniu 22 pa?dziernika [33] . Sun zaapelował do lokalnych triad o pomoc w walce przeciwko re?imowi [34] . Powstanie było jedn? z 10 kampanii, ktorych wywołanie przypisywał sobie Sun. Powstanie to jednak zostało stłumione po 12 dniach walki. W powstaniu udział wzi?ł Japo?czyk Miyazaki, ktory napisał sprawozdanie z walk w wydanej w 1902 roku ksi??ce zatytułowanej ?33 lata marze?” (三十三年之?) [35] [36] .

Zało?enie Ligi Zwi?zkowej [ edytuj | edytuj kod ]

Rok 1903 okazał si? by? punktem zwrotnym w ?yciu Sun Jat-sena. Od tego bowiem momentu do jego zwolennikow zacz?li przyst?powa? członkowie lepiej wykształconych i bardziej zamo?nych warstw społecze?stwa. Na t? zmian? zło?yły si? głownie dwa czynniki: pierwszym był stopniowy upadek dynastii Qing, a drugim działalno?? propagandowa prowadzona z chi?skich o?rodkow emigracyjnych w Japonii. Sun Jat-sen stał si? szczegolnie popularny w?rod chi?skich studentow studiuj?cych zagranic?. W 1904 r. udało si? mu zało?y? kilka komorek konspiracyjnych w Europie. W 1904 roku przedstawił swoj program polityczny, ktory obejmował przep?dzenie tatarskich barbarzy?cow [Mand?urow], odbudow? Chin, ustanowienie republiki i rown? parcelacj? ziemi [37] . Postulaty te wpłyn?ły na po?niejsz? filozofi? polityczn? zwan? Trzema zasadami ludowymi . Trzy zasady obejmowały nacjonalizm (Minzu, 民族), demokracj? (Minquan, 民?) i ludowładztwo (Minsheng, 民生) [38] . W 1905 r. został przywodc? koalicji rewolucyjnej ? Ligi Zwi?zkowej ( Tongmenghui ) , zało?onej w Tokio . Liga Zwi?zkowa oficjalnie powstała w dniu 25 sierpnia 1905 roku, stanowiła ona koalicj? kilku studenckich grup rewolucyjnych skupiaj?cych chi?skich emigrantow, celem Ligi było finansowe wspieranie antyre?imowych powsta? w kraju [37] [39] . W ci?gu 1906 roku liczba członkow Ligi osi?gn?ła 963 osoby [37] . Przez nast?pne trzy lata Liga prowadziła aktywn? działalno?? propagandow?, głownie poprzez swoj ?Dziennik Zwi?zkowy” ( Min bao ). W tym czasie zacz?ły si? te? pi?trzy? przed Sunem pierwsze trudno?ci. Przede wszystkim Liga pozostawała organizacj? o dosy? lu?nej strukturze organizacyjnej, a poszczegolni jej członkowie dysponowali w swojej działalno?ci du?? swobod?. Co gorsze wszystkie spiski i powstania organizowane przez Suna ko?czyły si? pora?k?. Członkowie Ligi zacz?li coraz bardziej pow?tpiewa? w mo?liwo?? odniesienia sukcesu, oprocz tego zacz?ły male? zewn?trzne wpływy finansowe. W wyniku naciskow wywieranych przez dynasti? Qing, inne pa?stwa zacz?ły unika? kontaktow z Sun Jat-senem. W 1907 r. rz?d Japonii wr?czył mu pewn? sum? pieni?dzy i poprosił o opuszczenie kraju. Rok po?niej, w Indochinach Francuskich, gdzie jego organizacja zawi?zała kilka spiskow, zakazano mu całkowicie wjazdu. Hongkong, tak jak i kilka innych terytoriow, pozostawał poza jego zasi?giem.

Militarne starcia z siłami Qingow [ edytuj | edytuj kod ]

1 grudnia 1907 roku poprowadził do walki wojska rewolucyjne, ktore starły si? z lojalistami Qing na przeł?czy Przyja?ni (granica Guangxi i Wietnamu ) [40] . Powstanie zostało stłumione po siedmiu dniach [41] [42] . W 1907 roku wybuchły kolejne cztery antymand?urskie powstania, w tym rebelia w Chaozhou , powstanie siedmiu kobiet nad jeziorem Huzhou i powstanie w Qinzhou [43] . W 1908 roku miały miejsce dwa kolejne powstania ? w Hekou i w Qinlian [44] .

Walka o władz? w Lidze Zwi?zkowej [ edytuj | edytuj kod ]

Ze wzgl?du na militarne niepowodzenia okresu przywodztwa Suna, grupa działaczy Ligi d??yła do usuni?cia go ze stanowiska lidera. W Tokio w okresie 1907?1908 działała Guangfuhui, skupiaj?ca działaczy niech?tnych wzgl?dem Suna [43] . Sun został skrytykowany w ulotce o nazwie ?Deklaracja czynow przest?pczych Sun Jat-sena autorstwa rewolucjonistow z Azji Południowo-Wschodniej” [44] . Autorami publikacji byli Tao Chengzhang i Zhang Binglin, ulotka była drukowana i rozpowszechniana przez reformatorskie gazety, m.in. Nanyang Zonghui Bao [43] . Celem Tao i Zhanga była dyskredytacja Sun jako lidera ruchu ? został on przedstawiony jako działacz ktory od walki rewolucyjnej woli bogacenie si? poprzez spekulacje finansowe [45] . W obliczu kampanii skierowanej przeciwko Sunowi, oboz rewolucyjny podzielił si? na jego zwolennikow i przeciwnikow. Sam zainteresowany publicznie odpierał oskar?enia i konsekwentnie negował plotki, według ktorych miał si? kierowa? wył?cznie ch?ci? zysku [46] .

Ponowna podro? po Europie [ edytuj | edytuj kod ]

W tych niesprzyjaj?cych okoliczno?ciach Sun Jat-sen sp?dził lata 1910?1911 na podro?ach po Europie i Stanach Zjednoczonych. Do Azji wrocił na krotko w czerwcu 1910 r., na zachod wyruszył znowu w grudniu, gdzie spotkał si? z kilkoma czołowymi rewolucjonistami. Na spotkaniach tych ustalono mi?dzy innymi, ?e nale?y podj?? ostateczn? prob? opanowania Kantonu. Tym razem udało si? zebra? pewne fundusze w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie. ?Powstanie 27 kwietnia” w Kantonie (znane te? jako ?rewolucja 29 marca”, z powodu daty w chi?skim kalendarzu), zako?czyło si? te? jak poprzednie ruchy kl?sk?. W tym momencie sukces rewolucji wydawał si? bardziej odległy ni? kiedykolwiek. Pomoc przyszła jednak z najbardziej nieoczekiwanej strony, mianowicie od samej dynastii Qing. Dwor cesarski od 1901 r. zacz?ł przeprowadza? szereg reform. Unowocze?niono m.in. armi?, zniesiono tradycyjne egzaminy urz?dnicze do słu?by cywilnej, zreorganizowano struktur? administracji, wprowadzono nowoczesne szkolnictwo. Jednak bardziej wykształcone klasy społeczne były coraz bardziej niezadowolone z tempa przemian, a dwor coraz bardziej tracił kontrol? nad sytuacj?.

Działalno?? na Malajach [ edytuj | edytuj kod ]

Rozgłos i popularno?? Suna dotarły poza rejon okre?lany mianem Wielkich Chin, jego filozofia szczegoln? popularno?? zdobyła w Azji Południowo-Wschodniej , nazywanej przez Chi?czykow Nanyang . Du?? popularno?ci? cieszył si? w?rod chi?skich społeczno?ci na Malajach (wspołczesne Malezja i Singapur ). W Singapurze spotkał on si? z lokalnymi kupcami pochodzenia chi?skiego ? Teo Eng Hockem, Tanem Chor Namem i Limem Nee Soonem. Kupcy zapewnili Lidze Zwi?zkowej wsparcie, a 6 kwietnia 1906 roku (niektore ?rodła podaj?, ?e sekcja powstała pod koniec 1905 roku [47] ) w Singapurze powstała sekcja Ligi Zwi?zkowej [43] . Na pewien czas przeniosł si? do Singapuru i zamieszkał w tamtejszej wilii znanej jako Wan Qing Yuan [43] . Do tego miasta przeniesiono rownie? siedzib? Ligi Zwi?zkowej [44] . Na terenie całych Malajow zainicjował otwieranie klubow czytelniczych, w ktorych publicznie odczytywano opowie?ci prasowe maj?ce rozpowszechnia? idee rewolucyjne w?rod niepi?miennej klasy ni?szej. 8 sierpnia 1910 roku powstał najwi?kszy klub czytelniczy znany jako Wielka Biblioteka Chi?ska. 19 lipca 1910 roku siedzib? Ligi przeniesiono do Penangu . Miało to zmniejszy? efekty kampanii propagandowej wymierzonej w Suna [43] . W grudniu 1910 roku w Penangu otworzył pierwszy chi?ski dziennik nosz?cy nazw? Kwong Wah Yit Poh [48] .

Rewolucja 1911 roku [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: rewolucja Xinhai .
Sun Jat-sen podczas swojego pobytu w Hanoi

W 1910 roku podj?ł decyzj? o szerszej finansacji powsta?cow walcz?cych z Mand?urami, decyzj? t? ogłosił 13 listopada na konferencji w Penangu. Kampania zbiorek finansowych obj?ła teren całego Połwyspu Malajskiego, ł?cznie udało si? zebra? 187.000 dolarow hongko?skich [49] . 27 kwietnia 1911 roku, rewolucjonista Huang Xing stan?ł na czele drugiego powstania w Guangzhou. Powstanie nie udało si?, a w walkach zgin?ło najprawdopodobniej 72 rebeliantow. Obecnie powsta?cy z Guangzhou uwa?ani s? w Chinach za m?czennikow [50] . W 1911 r. rz?d cesarski zadecydował, ?e nale?y znacjonalizowa? kolej towarow?. Decyzja ta wywołała gniew lokalnych przedsi?biorcow. Przejawem tego niezadowolenia były walki, ktore wybuchły w prowincji Syczuan . Armia cesarska nie zdołała zapobiec rozrostowi ruchu powsta?czego, co podkopało autorytet dworu. W pa?dzierniku tego samego roku w Wuhanie wybuchło kolejne powstanie. Mimo pocz?tkowego braku koordynacji, rebeliantom udało si? obali? lokalnego gubernatora. Na czele powstania stan?ł Huang. Ten sukces stał si? prawdziw? iskr? zapaln?, od ktorej zaj?ły si? inne cz??ci kraju, ktore odł?czały si? kolejno od cesarstwa. Powstanie przerodziło si? w rewolucj? Xinhai. W jej wyniku obalony został Puyi ? ostatni cesarz w historii Chin. Dzie? wybuchu rewolucji, 10 pa?dziernika, jest obecnie ?wi?tem pa?stwowym Republiki Chi?skiej [51] . O rozruchach w Wuhanie Sun dowiedział si? podczas swojego pobytu w Denver w USA.

Kształtowanie si? ustroju republika?skiego [ edytuj | edytuj kod ]

21 grudnia Sun przyjechał do Szanghaju , a nast?pnie w trakcie spotkania w Nankinie został wybrany na tymczasowego prezydenta [52] . Wiceprezydentem został Li Yuanhong, a ministrem armii Huang Xing. Do Chin wraz z nim przybył ameryka?ski wojskowy Homer Lea, ktory opowiedział si? po stronie rewolucjonistow [53] . Sun porozumiał si? z bardzo wpływowym cesarskim ministrem Yuan Shikaiem co do obalenia dynastii Qing i podziału władzy. 12 lutego 1912 r. cesarz formalnie abdykował [54] . Nast?pnego dnia Sun zrezygnował z zajmowanego stanowiska, a jego nast?pc? został Yuan Shikai [55] . Sun wysłał telegramy do przywodcow wszystkich prowincji, w ktorych wezwał ich do organizacji wyborow do Zgromadzenia Narodowego Republiki Chi?skiej [56] . W maju 1912 roku zgromadzenie przeniosło si? z Nankinu do Pekinu, a jego 120 członkow wywodziło si? z Ligi Zwi?zkowej i Partii Republika?skiej (na czele ktorej stał Yuan Shikai) [57] . Ju? wowczas wielu stronnikow Suna zacz?ło podejrzewa? Yuana i Parti? Republika?sk? o zap?dy autorytarne .

Walki mi?dzy Kuomintangiem a Parti? Republika?sk? [ edytuj | edytuj kod ]

25 sierpnia 1912 roku, Liga Zwi?zkowa poł?czyła si? z pozostałymi organizacjami antycesarskimi i utworzyła Kuomintang [58] . Wybory 1912?1913 okazały si? dla Kuomintangu wielkim sukcesem, partia zdobyła 296 z 596 mandatow w izbie ni?szej i 123 z 274 w wy?szej [55] [58] . We wrze?niu 1912 r. Yuan mianował Suna dyrektorem generalnym ds. rozwoju kolei. Porozumienie pomi?dzy przywodcami mogłoby trwa? dalej. Stało si? jednak inaczej. Mianowicie z polecenia Yuana zamordowany został tworca Kuomintangu Song Jiaoren . Wydarzenie to doprowadziło do wybuchu walki o władz? pomi?dzy Sunem i Yuanem. W kraju doszło do drugiej rewolucji, w trakcie ktorej Sun i wojska wierne Kuomintangowi probowały obali? re?im Yuana [59] . Ostatecznie wygrał Yuan, a Sun musiał ratowa? si? ucieczk? do Japonii. Podczas tego pobytu szukał wsparcia japo?skiego w zamian za udzielane obietnice przyznania szerokich koncesji w Chinach. W tym czasie opu?ciło go wielu dawnych towarzyszy, z ktorych wi?kszo?? odmawiała zło?enia przed nim przysi?gi na wierno??. Krytykowano go tak?e za po?lubienie Song Qingling ? swojej sekretarki i corki przyjaciela ? bez wzi?cia rozwodu z pierwsz? ?on?. W 1915 roku Yuan ogłosił przywrocenie w Chinach ustroju monarchicznego, a sam koronował si? na cesarza. Sun wzi?ł udział w wojnie mi?dzy siłami republiki a wojskami cesarskimi (1915?1916), w trakcie ktorej zwi?zał si? z republika?skim Ruchem Obrony Konstytucji. Oprocz tego wspomogł rebeli? Bai Langa skierowan? przeciwko rz?dom Yuana. Walki zewn?trzne zapocz?tkowały w Chinach tzw. er? militarystow , w trakcie ktorej rzeczywist? władz? w wielu rejonach Chin obj?li lokalni wata?kowie. W 1915 roku Sun napisał do II Mi?dzynarodowki , aby ta wysłała do Chin zespoł specjalistow ktory pomogłby w zjednoczeniu Chin i utworzeniu w nich pierwszej na ?wiecie republiki socjalistycznej [60] . W tym okresie pojawiło si? wiele rozbie?nych propozycji przyszło?ci Chin, w okresie politycznego chaosu nowym prezydentem republiki ogłoszono jednocze?nie Suna i Xu Shichanga [61] .

Po upadku re?imu Yuana [ edytuj | edytuj kod ]

Walka o Kanton [ edytuj | edytuj kod ]

W latach 1912?1927 w południowych Chinach działały trzy rz?dy ? Tymczasowy Rz?d Nanki?ski (1912), wojskowy rz?d w Kantonie (1921?1925) i Rz?d w Kantonie (a nast?pnie w Wuhanie, 1925?1927) [62] . Rz?dy w południowych Chinach działały w opozycji do rz?du peki?skiego na połnocy [63] . Na połnocy Kuomintang został zdelegalizowany przez Yuana, a tymczasowym zamiennikiem partii była Chi?ska Partia Rewolucyjna. W 1916 doszło upadku re?imu Yuana. W nast?pnym roku Sun przybył z Szanghaju do Guangdongu, w celu zorganizowania ruchu przeciwko premierowi Duan Qiruiowi . Sun został w lipcu wybrany generalissimusem separatystycznego rz?du, jednak?e w połowie 1918 musiał zrezygnowa? z powodu utraty poparcia lokalnego wata?ki Lu Rongtinga . Wcze?niej Lu zgodził si? na obj?cie przez Suna kontroli nad 20 batalionami gwardii, je?eli siły te pozostan? poza Guangdongiem. Sun zaakceptował ten warunek i mianował Chen Jiongminga na dowodc? swoich oddziałow w Fujian . Po przekonaniu Chena do walki z Lu, Sunowi udało si? wroci? na swoje dawne stanowisko na 16 miesi?cy. Jednak?e po zwroceniu si? Chena przeciwko niemu, znowu musiał opu?ci? Szanghaj. Kuomintang został restaurowany 10 pa?dziernika 1919, gdy Sun utworzył nowe ugrupowanie legitymuj?ce si? t? nazw? [57] Sunowi udało si? przekona? wojska prowincji Yunnan i Guangxi do przej?cia na jego stron? i z ich pomoc? w 1921 odzyska? Kanton. W 1923 Sun sam mianował si? generalissimusem nowych władz [63] .

Mauzoleum Sun Jat-sena w Nankinie

Wspołpraca z Rosj? Radzieck? [ edytuj | edytuj kod ]

Sun i Czang Kaj-szek

W mi?dzyczasie Sun po bezskutecznych probach uzyskania pomocy zarowno od mocarstw zachodnich, jak i od Japonii zwrocił si? ku ZSRR . Radziecki dyplomata Adolf Joffe odwiedził go w Szanghaju w 1922 i w 1923 r. Podczas ostatniego z tych spotka? ustalono, ?e system komunistyczny nie jest odpowiedni dla Chin, ponadto ZSRR zrzekł si? jakichkolwiek roszcze? w stosunku do Mongolii Zewn?trznej. Umowa mi?dzy rz?dem Suna a ZSRR została spisana w Manife?cie Sun-Joffe ze stycznia 1923 [64] . Oprocz tego po namowach dyplomatow radzieckich chi?scy komuni?ci zdecydowali si? na wspołprac? z Kuomintangiem. W pa?dzierniku 1923 r. Michaił Borodin , przedstawiciel Kominternu , przyjechał do Szanghaju i zdobył zaufanie Sun Jat-sena. Na pocz?tku 1924 r. Sunowi udało si? zreorganizowa? i scali? Kuomintang w hierarchiczn? struktur?, wzorowan? na partii bolszewickiej. Z mocy jego polecenia delegaci Kuomintangu wybrali do jego Komitetu Wykonawczego trzech przedstawicieli komunistow i zgodzili si? na powołanie akademii wojskowej (na czele ktorej stan?ł Czang Kaj-szek ) [65] . Włodzimierz Lenin pochwalił Suna za jego proby reform społecznych i walk? z obcym imperializmem [66] . W odpowiedzi Sun nazwał Lenina ?wielkim człowiekiem” i wysłał do Rosji gratulacje z okazji zwyci?stwa rewolucji rosyjskiej [67] . Dzi?ki pomocy ZSRR, Sun rozwin?ł wojsko rz?du południowego i zorganizował ekspedycj? połnocn? skierowan? przeciwko rz?dom połnocnym. Mimo ?e działania te wzmocniły Kuomintang, w praktyce cały czas istniała znacz?ca wewn?trzna opozycja wobec władzy Suna.

Kształtowanie si? ustroju społecznego i politycznego Chin [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Trzy zasady ludowe .

W lutym 1923 roku w trakcie spotkania ze Zwi?zkiem Studentow na Uniwersytecie Hongko?skim o?wiadczył, ?e rewolucja wprowadzi w mie?cie pokoj, porz?dek i dobry rz?d oraz zlikwiduje korupcj? [68] [69] . W tym samym roku ogłosił Trzy zasady ludowe, ktore miały sta? si? fundamentem pa?stwa. Sun w tej samej przemowie przedstawił rownie? konstytucj? kraju. Cz??? mowy została wykorzystana w Hymnie Republiki Chi?skiej . W 1924 roku wraz z Songiem Ziwenem utworzył pierwszy w historii bank centralny ? Kanto?ski Bank Centralny [70] . Utworzenie banku było jednym z kluczowych elementow polityki gospodarczej Kuomintangu, ktory d??ył do utworzenia w Chinach narodowego kapitalizmu i odr?bnego systemu bankowego [71] . 10 listopada 1924 roku w trakcie pobytu w Tiencinie wygłosił przemowienie, w ktorym wezwał do utworzenia Konferencji Narodowej Chi?czykow. Wezwał do zniesienia wszystkich nierownoprawnych dla Chin traktatow z zachodnimi mocarstwami [72] . Dwa dni po?niej udał si? do Pekinu na rozmowy o przyszło?ci kraju. W tym czasie jego stan zdrowia si? pogorszył, a w kraju trwała wojna domowa mi?dzy lokalnymi wata?kami. Poparcie dla Suna wyraził m.in. lider chi?skich muzułmanow , generał Ma Fuxiang [73] . 28 listopada udał si? do Japonii, gdzie wygłosił przemowienie na konferencji panazjatyckiej w Kobe [74] . Zmarł w wieku 58 lat w Pekinie w dniu 12 marca 1925 roku na raka w?trobowokomorkowego . Według tradycyjnego obrz?dku chi?skiego jego szcz?tki umieszczono w ?wi?tyni Lazurowych Obłokow ? sanktuarium buddyjskim znajduj?cym si? kilka kilometrow od Pekinu. Jego trumna została przeniesiona w 1929 r. do mauzoleum w Nankinie.

Spu?cizna [ edytuj | edytuj kod ]

Sytuacja w kraju po jego ?mierci [ edytuj | edytuj kod ]

Po jego ?mierci wewn?trz Kuomintangu doszło do walki o władz? mi?dzy jego młodym protegowanym, Czang Kaj-szekiem , a starym towarzyszem Suna z okresu rewolucyjnego ? Wangiem Jingweiem . Stawk? walki była mo?liwo?? jednoznacznego pretendowania do politycznej spu?cizny Suna. W 1927 roku Czang Kaj-szek o?enił si? z Song Meiling , siostr? Song Qingling ? wdowy po Sunie. Maria? ten umo?liwił Czangowi przej?cie władzy w partii. W tym samym roku doszło do rozłamu mi?dzy komunistami a nacjonalistami, ka?da z grup uwa?ała si? za prawdziwego dziedzica Suna. Rozłam zapocz?tkował trwaj?c? do 1949 roku chi?sk? wojn? domow? . Po stronie komunistow opowiedziała si? Song Qingling. W latach 1959?1975 Song Qingling pełniła funkcj? wiceprzewodnicz?cej Chi?skiej Republiki Ludowej, a na krotko przed ?mierci? w 1981 roku sprawowała funkcj? Honorowego Przewodnicz?cego.

Doktryna polityczna [ edytuj | edytuj kod ]

Doktryna polityczna Sun Jat-sena zawiera si? w sformułowanych przez niego ?trzech zasadach ludowych”: nacjonalizmie, demokracji (albo ?ludowładztwie”) i dobrobycie. Sun w dziedzinie ekonomii był gor?cym zwolennikiem modernizacji i uprzemysłowienia kraju.

Ojciec narodu [ edytuj | edytuj kod ]

Dzi?ki swojej charyzmie i zdolno?ci do znajdowania kompromisow jest uznawany za wielk? osobisto??, zarowno przez rz?dz?cych w Chinach kontynentalnych komunistow, jak i nast?pcow Czang Kaj-szeka na Tajwanie .

Na kontynencie postrzegany jest jako chi?ski nacjonalista, polityk protosocjalistyczny i prekursor rewolucji [75] . Jego nazwisko jest wymienione w preambule do Konstytucji Chi?skiej Republiki Ludowej . W ostatnich latach kierownictwo Komunistycznej Partii Chin coraz bardziej powołuje si? na Suna. Cz??ciowo spowodowane jest to polityk? wzmacniania chi?skiego nacjonalizmu, a cz??ciowo w celu wi?kszej integracji ze zwolennikami tajwa?skiego Kuomintangu. Mauzoleum Suna było pierwszym miejscem, ktore odwiedzili politycy tajwa?skiej centroprawicowej Partii Najpierw Narod , ktorzy w 2005 roku zło?yli wizyt? w Chinach [76] . Ogromny portret Suna jest wywieszany na Placu Niebia?skiego Spokoju z okazji ?wi?ta Pracy i rocznicy utworzenia ChRL.

Na Tajwanie okre?lany jest jako Ojciec Republiki Chi?skiej i Ojciec Narodu [77] . Portrety Suna znajduj? si? w tajwa?skich szkołach publicznych, na monetach i banknotach oraz w urz?dach. W Republice Chi?skiej po ?mierci Suna i Czang Kaj-szeka wytworzył si? swoisty kult tych postaci . Oprocz komunistow i nacjonalistow Sun był otaczany swoist? czci? tak?e i przez muzułmanow. W trakcie uroczysto?ci pa?stwowych w prowincji Qinghai zarz?dzanej przez muzułma?sk? Kilk? Ma przywodca prowincji Ma Bufang  (inne j?zyki) i imamowie kłaniali si? portretowi Suna, a w trakcie tybeta?skich i mongolskich ceremonii religijnych nad jeziorem Kuku-nor uroczy?cie wysłuchiwano hymnu narodowego Republiki [78] . Konstytucja Kuomintangu do tej pory okre?la Suna jako przewodnicz?cego partii. Od czasu jego ?mierci rzeczywist? władz? posiadał Dyrektor Generalny (1927?1975), a nast?pnie przewodnicz?cy (od 1975).

Rodzina [ edytuj | edytuj kod ]

Sun jat-sen był synem Suna Dachenga i Yang [79] . W chwili urodzin Jat-sena, jego ojciec miał 53 lata, a jego matka 38 lat. Zanim si? urodził, w wieku czterech lat zmarła jego młodsza siostra, a w wieku sze?ciu lat zmarł brat Sun Deyou. Starszym bratem Jat-sena był Sun Dezhang. Miał dwie siostry ? starsz? Sun Miaoxi i młodsz? Sun Qiuqi [80] . W wieku 20 lat Jat-sen o?enił si? z Lu Muzhen, a mał?e?stwo zostało zaaran?owane przez jego rodzicow. Lu urodziła mu syna Sun Fo i dwie corki ? Sun Jinyuan i Sun Jinwan. Jego kolejn? ?on? była Song Qingling, pobrali si? 25 pa?dziernika 1915 roku w Japonii, cho? Sun formalnie nie rozwiodł si? z pierwsz? ?on? [81] . Ojciec Song, Charles , odgrywał du?? rol? w decyzjach politycznych Suna. Synem Suna z tego mał?e?stwa był Leland Sun, ktory sp?dził 37 lat w Hollywood , gdzie pracował jako aktor i kaskader [82] . Sun był ojcem chrzestnym ameryka?skiego pisarza i poety Cordwainera Smitha.

Pisownia imienia [ edytuj | edytuj kod ]

Polska pisownia imienia Sun Jat-sena pochodzi od kanto?skiej wymowy ( Sun Yat-sen ) pseudonimu Suna 孫逸仙, ktory w mandary?skim wymawiany jest jako S?n Yixi?n . Forma ta przyj?ła si? na zachodzie i jest praktycznie nieu?ywana w Chinach, gdzie Sun Jat-sen znany jest pod imieniem 孫中山 ( S?n Zh?ngsh?n ).

Upami?tnienie [ edytuj | edytuj kod ]

W Azji [ edytuj | edytuj kod ]

Znaczek pocztowy przedstawiaj?cy Suna (1931)

W wi?kszo?ci du?ych chi?skich miast jedna z głownych ulic nosi imi? Zhongshan Lu (中山路). Tak?e w Indiach istnieje spora liczba ulic nazwanych imieniem Suna.

Istniej? liczne parki czy szkoły nazwane jego imieniem. Rodzinne miasto Suna w Guangdong, Xiangshan, na jego cz??? zostało przemianowane na Zhongshan [83] . Pami?ci Suna po?wi?cona jest peki?ska ?wi?tynia Lazurowych Obłokow. Na przestrzeni lat wydawana była seria znaczkow pocztowych przedstawiaj?cych wizerunek Suna.

Jego imi? nosz? uniwersytety w Guangzhou (Uniwersytet im. Sun Jat-sena) i w Kaohsiungu (Narodowy Uniwersytet im. Sun Jat-sena). Muzea mu po?wi?cone znajduj? si? m.in. w Nankinie, Hongkongu i Singapurze.

Tajwa?ski Chi?ski Renesans Kulturowy (odpowied? Tajwanu na rewolucj? kulturaln? ) rozpocz?ł si? w 1966 roku w dniu 12 listopada ? dniu urodzin Suna [84] .

Dom Suna w Singapurze, Wan Qing Yuan, w 2001 roku został przemianowany na Sun Yat Sen Nanyang Memorial Hall i pozostaje otwarty jako miejsce pami?ci chi?skiego przywodcy. 20 listopada 2010 roku w Penangu otwarto szlak dziedzictwa Suna. Bł?dnie wydane ?wiadectwo urodzenia Suna, według ktorego urodził si? on na terenie Hawajow, było wystawione na widok publiczny w Ameryka?skim Instytucie Tajwanu z okazji Dnia Niepodległo?ci USA w 2011 roku [85] .

Poza Azj? [ edytuj | edytuj kod ]

W Markham w Kanadzie znajduje si? ulica Sun Yat Sen Avenue. W Vancouver znajduje si? Dr Sun Yat-Sen Classical Garden. Ogrod ten jest najwi?kszym ogrodem utrzymanym w klasycystycznym stylu chi?skim poza Azj?. W Parku Riverdale w Toronto znale?? mo?na jego pomnik.

W Chinatown w Honolulu znajduje si? Dr Sun Yat-sen Memorial Park, pomnik generalissimusa znajduje si? te? na placu St. Mary’s Square w chi?skiej dzielnicy San Francisco [86] . W Sacramento w Kalifornii znajduje si? pomnik Suna wzniesiony przez Chi?skie Stowarzyszenie Dobroczynne Sacramento.

W 1993 z inicjatywy wnuczki prezydenta, Lily Sun, w bibliotece na college’u Kapi’olani powstała wystawa Sun Yat-sen Asian collection . W pa?dzierniku i listopadzie ka?dego roku pokazywana jest cała kolekcja. W 1997 roku Hawajska Fundacja im. dr Sun Jat-sena utworzyła wirtualn? bibliotek? [87] .

Imi? Sun Jat-sena nosił działaj?cy w latach 1925?1930 uniwersytet w Moskwie stanowi?cy szkoł? kadr Kuomintangu i KPCh. Pod koniec 2011 roku Chi?skie Towarzystwo Młodzie?owe Melbourne z okazji setnej rocznicy utworzenia Republiki Chi?skiej odsłoniło w chi?skiej dzielnicy pomnik ku pami?ci prezydenta. Pomnik stoi w miejscu, w ktorym ko?cz? si? obchody chi?skiego nowego roku.

W 2006 roku misja Mars Exploration Rover działaj?ca w ramach NASA nazwała jedno ze zbadanych na Marsie wzgorz ?Zhongshan” [88] .

W popkulturze [ edytuj | edytuj kod ]

W 2011 roku powstała chi?ska opera Dr. Sun Jat-sen . Opera utrzymana została w stylu oper zachodnich. Oper? napisał nowojorski kompozytor Huang Ruo. Huang urodził si? w Chinach, jest absolwentem Oberlin College’s Conservatory i Juilliard School. Libretto do opery napisał wspołpracownik Davida Henry’ego Hwanga, Candace Mui-ngam Chong [89] . Premiera opery miała miejsce w 2011 roku w Hongkongu. Premier? połnocnoameryka?sk? zaplanowano na 26 lipca 2014 roku, ma si? ona odby? w operze Santa Fa.

Jego ?ycie przedstawione zostało w filmach takich jak Siostry Song ( The Soong Sisters ) i Droga do ?witu ( Road to Dawn ). W fabularnym obrazie Stra?nicy i zabojcy ukazano kulisy zamachu na jego ?ycie w 1905 roku. Z kolei w filmie Dawno temu w Chinach 2 przedstawiona została walka Suna o obalenie dynastii Qing. W 2003 roku ukazał si? serial Towards the Republic , w ktorym rol? Suna zagrał Wang Bing.

W setn? rocznic? rewolucji Xinhai ukazał si? film Xinhai geming w re?yserii Jackiego Chana . Rol? Suna odegrał Winston Chao [90] .

W 2010 roku powstało przedstawienie teatralne ?ołty kwiat na stokach (斜路?花). W 2011 roku powstała grupa mandopopowa o nazwie ?Zhongsan Road 100” (中山路100號). Grupa nagrała piosenk? ?Nasz ojciec narodu" (我??父), po?wi?con? Sunowi [91] .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ ?Chronology of Dr. Sun Yat-sen”. National Dr. Sun Yat-sen Memorial Hall . yatsen.gov.tw. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-20)]. .
  2. ↑ ????情系中原???中山先生?女?穗芳博士” [Wywiad z prawnukiem Sun Jat-sena . chinanews.com .
  3. ↑ ?Sun Yat Sen Biography ? Dr Sun Yat- Sen Childhood, Life, Timeline”. Famous People .
  4. ↑ Singtao daily. Saturday edition. 23 pa?dziernika 2010. 特別策劃 section A18. Sun Yat-sen Xinhai revolution 100th anniversary edition 民國之父.
  5. ↑ Brannon, John (16 kwietnia 2007). ?Chinatown park, statue honor Sun Yat-sen”. Honolulu Star-Bulletin .
  6. ↑ Sun Yat-sen , [w:] Encyclopædia Britannica [dost?p 2022-10-05] ( ang. ) .
  7. ↑ ?歷史與空間：基督?與近代中國革命的起源──以孫中山?例 ? 香港文匯報”. Paper.wenweipo.com .
  8. ↑ ?基督?與近代中國革命起源:以孫中山?例”. Big5.chinanews.com . big5.chinanews.com:89. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-28)]. .
  9. ↑ ?中山史蹟徑一日遊”. Lcsd.gov.hk . lcsd.gov.hk. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-02)]. .
  10. ↑ ?孫中山先生史蹟徑 [Dr Sun Yat-sen Historical Trail . hk.drsunyatsen.museum. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-13)]. ”.
  11. ↑ Soong, (1997) s. 151?178.
  12. ↑ Hellekson, Karen (2001). The science fiction of Cordwainer Smith. McFarland. ISBN  0-7864-1149-X , 9780786411498. s. 6.
  13. ↑ HK university.(2002). Growing with Hong Kong: the University and its graduates: the first 90 years . ISBN  962-209-613-1 , ISBN  978-962-209-613-4 .
  14. ↑ 游梓翔. [2006] (2006). 領袖的聲音: 兩岸領導人政治語藝批評, 1906?2006. 五南圖書出版股?有限公司 publishing. ISBN  957-11-4268-9 , ISBN  978-957-11-4268-5 . s 82.
  15. ↑ a b c 王?偉. (2005) (2006) 中國歷史講堂#5 ?. 中華書局. ISBN  962-8885-28-6 . s. 146.
  16. ↑ a b Curthoys, Ann. Lake, Marilyn. [2005] (2005). Connected worlds: history in transnational perspective. ANU publishing. ISBN  1-920942-44-0 , ISBN  978-1-920942-44-1 . s. 101.
  17. ↑ Wei, Julie Lee. Myers Ramon Hawley. Gillin, Donald G. (1994). Prescriptions for saving China: selected writings of Sun Yat-sen . Hoover press. ISBN  0-8179-9281-2 , ISBN  978-0-8179-9281-1 .
  18. ↑ Bergere: 39?40.
  19. ↑ Bergere: 40?41.
  20. ↑ Mała encyklopedia 1971 ↓ , s. 235.
  21. ↑ Yang, Bayun; Yang, Xing’an (November 2010). Yeung Ku-wan ? A Biography Written by a Family Member. Bookoola. s. 17. ISBN  978-988-18041-6-7 .
  22. ↑ ?孫中山第一次辭讓總統?非給袁世凱 ? 文匯資訊”. Info.wenweipo.com . info.wenweipo.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-22)]. .
  23. ↑ a b Bevir, Mark. (2010). Encyclopedia of Political Theory. Sage publishing. ISBN  1-4129-5865-2 , ISBN  978-1-4129-5865-3 . s. 168.
  24. ↑ Lin, Xiaoqing Diana. (2006). Peking University: Chinese Scholarship And Intellectuals, 1898?1937. SUNY Press. ISBN  0-7914-6322-2 , ISBN  978-0-7914-6322-2 . s. 27.
  25. ↑ (Chinese) Yang, Bayun; Yang, Xing’an (November 2010). Yeung Ku-wan ? A Biography Written by a Family Member. Bookoola. s. 17. ISBN  978-988-18041-6-7 .
  26. ↑ ?孫中山思想 3學者演說精采”. World journal . sf.worldjournal.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-13)]. .
  27. ↑ Smyser, A.A. (2000). Sun Yat-sen’s strong links to Hawaii. Honolulu Star Bulletin. ?Sun renounced it in due course. It did, however, help him circumvent the Chinese Exclusion Act of 1882, which became applicable when Hawaii was annexed to the United States in 1898.” .
  28. ↑ ?Immigration Arrival Investigation case file for SunYat Sen, 1904 ? 1925” . media.nara.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-16)]. .
  29. ↑ Clark, David J.; Gerald McCoy (2000). The Most Fundamental Legal Right: Habeas Corpus in the Commonwealth . Oxford: Oxford University Press. s. 16.
  30. ↑ Cantlie, James (1913). Sun Yat Sen and the Awakening of China . London: Jarrold & Sons.
  31. ↑ Thornber, Karen Laura. [2009] (2009). Empire of texts in motion: Chinese, Korean, and Taiwanese transculturations of Japanese literature . Harvard university press. s. 404.
  32. ↑ Joao de Pina-Cabral. [2002] (2002). Between China and Europe: person, culture and emotion in Macao. Berg publishing. ISBN  0-8264-5749-5 , ISBN  978-0-8264-5749-3 . s. 209.
  33. ↑ Gao, James Zheng. (2009). Historical dictionary of modern China (1800?1949). Scarecrow press. ISBN  0-8108-4930-5 , ISBN  978-0-8108-4930-3 . Chronology section.
  34. ↑ Bergere: 86.
  35. ↑ 劉崇稜. (2004). 日本近代文學精讀. ISBN  957-11-3675-1 , ISBN  978-957-11-3675-2 . s. 71.
  36. ↑ Frederic, Louis. (2005). Japan encyclopedia. Harvard university press. ISBN  0-674-01753-6 , ISBN  978-0-674-01753-5 . s. 651.
  37. ↑ a b c 計秋楓, 朱慶?. (2001). 中國近代史, Volume 1. Chinese university press. ISBN  962-201-987-0 , ISBN  978-962-201-987-4 . s. 468.
  38. ↑ 計秋楓, 朱慶?. [2001] (2001). 中國近代史, Volume 1. Chinese university press. ISBN  962-201-987-0 , ISBN  978-962-201-987-4 . s. 468.
  39. ↑ ?Internal Threats ? The Manchu Qing Dynasty (1644?1911) ? Imperial China ? History ? China ? Asia”. Countriesquest.com .
  40. ↑ Khoo, Salma Nasution. (2008). Sun Yat Sen in Penang. Areca publishing. ISBN  983-42834-8-2 , ISBN  978-983-42834-8-3 .
  41. ↑ Khoo, Salma Nasution. [2008] (2008). Sun Yat Sen in Penang. Areca publishing. ISBN  983-42834-8-2 , ISBN  978-983-42834-8-3 .
  42. ↑ Tang Jiaxuan. [2011] (2011). Heavy Storm and Gentle Breeze: A Memoir of China’s Diplomacy. HarperCollins publishing. ISBN  0-06-206725-7 , ISBN  978-0-06-206725-8 .
  43. ↑ a b c d e f Yan, Qinghuang. (2008). The Chinese in Southeast Asia and beyond: socioeconomic and political dimensions. World Scientific publishing. ISBN  981-279-047-0 , ISBN  978-981-279-047-7 . s. 182?187.
  44. ↑ a b c Yan, Qinghuang. [2008] (2008). The Chinese in Southeast Asia and beyond: socioeconomic and political dimensions. World Scientific publishing. ISBN  981-279-047-0 , ISBN  978-981-279-047-7 . s. 182?187.
  45. ↑ Yan, Qinghuang. (2008). The Chinese in Southeast Asia and beyond: socioeconomic and political dimensions . World Scientific publishing. ISBN  981-279-047-0 , ISBN  978-981-279-047-7 . s. 182?187.
  46. ↑ Yan, Qinghuang.(2008). The Chinese in Southeast Asia and beyond: socioeconomic and political dimensions. World Scientific publishing. ISBN  981-279-047-0 , ISBN  978-981-279-047-7 . s. 182?187.
  47. ↑ Yan, Qinghuang. 2008. The Chinese in Southeast Asia and beyond: socioeconomic and political dimensions . World Scientific publishing. ISBN  981-279-047-0 , ISBN  978-981-279-047-7 . s. 182?187.
  48. ↑ Khoo, Salma Nasution. (2008). Sun Yat Sen in Penang . Areca publishing. ISBN  983-42834-8-2 , ISBN  978-983-42834-8-3 .
  49. ↑ Bergere: 188.
  50. ↑ 王?偉. 中國歷史講堂 No. 5 ?. 中華書局. ISBN  962-8885-28-6 . s. 195?198.
  51. ↑ Carol, Steven.(2009). Encyclopedia of Days: Start the Day with History. iUniverse publishing. ISBN  0-595-48236-8 , ISBN  978-0-595-48236-8 .
  52. ↑ Lane, Roger deWardt. (2008). Encyclopedia Small Silver Coins. ISBN  0-615-24479-3 , ISBN  978-0-615-24479-2 .
  53. ↑ Bergere: 210.
  54. ↑ Welland, Sasah Su-ling. (2007). A Thousand miles of dreams: The journeys of two Chinese sisters. Rowman littlefield publishing. ISBN  0-7425-5314-0 , ISBN  978-0-7425-5314-9 . s. 87.
  55. ↑ a b Fu, Zhengyuan. (1993). Autocratic tradition and Chinese politics(Cambridge University Press. ISBN  0-521-44228-1 , ISBN  978-0-521-44228-2 ). s. 153?154.
  56. ↑ Bergere: 226.
  57. ↑ a b Ch’ien Tuan-sheng. The Government and Politics of China 1912?1949. Harvard University Press, 1950; rpr. Stanford University Press. ISBN  0-8047-0551-8 , ISBN  978-0-8047-0551-6 . s. 83?91.
  58. ↑ a b Ch’ien Tuan-sheng. The Government and Politics of China 1912?1949 . Harvard University Press, 1950; rpr. Stanford University Press. ISBN  0-8047-0551-8 , ISBN  978-0-8047-0551-6 . s. 83?91.
  59. ↑ Ernest Young, ?Politics in the Aftermath of Revolution,” in John King Fairbank, ed., The Cambridge History of China: Republican China 1912?1949, Part 1 (Cambridge University Press, 1983; ISBN  0-521-23541-3 , ISBN  978-0-521-23541-9 ), s. 228.
  60. ↑ South China morning post. Sun Yat-sen’s durable and malleable legacy . 26 kwietnia 2011.
  61. ↑ South China morning post. 1913?1922 . 9 stycznia 2003.
  62. ↑ Kirby, William C. (2000). State and economy in republican China: a handbook for scholars, volume 1. Harvard publishing. ISBN  0-674-00368-3 , ISBN  978-0-674-00368-2 . s. 59.
  63. ↑ a b Bergere & Lloyd: 273.
  64. ↑ Tung, William L. [1968] (1968). The political institutions of modern China. Springer publishing. ISBN 1968ISBN 90-247-0552-5, 9789024705528. s. 92.
  65. ↑ Gao. James Zheng. [2009] (2009). Historical dictionary of modern China (1800?1949). Scarecrow press. ISBN  0-8108-4930-5 , ISBN  978-0-8108-4930-3 . s. 251.
  66. ↑ Robert Payne (2008). Mao Tse-tung: Ruler of Red China s. 22 ISBN  1-4437-2521-8 .
  67. ↑ Bernice A Verbyla (2010). Aunt Mae’s China. Xulon Press . s. 170. ISBN  1-60957-456-7 .
  68. ↑ Ho, Virgil K.Y. (2005). Understanding Canton: Rethinking Popular Culture in the Republican Period . Oxford University Press. ISBN  0-19-928271-4 .
  69. ↑ John Mark   Carroll , Edge of Empires:Chinese Elites and British Colonials in Hong Kong , Cambridge, Mass.: Harvard university press, 2005, ISBN  0-674-01701-3 , OCLC   646278172 .
  70. ↑ Spence, Jonathan D. [1990] (1990). The search for modern China. WW Norton & company publishing. ISBN  0-393-30780-8 , ISBN  978-0-393-30780-1 . s. 345.
  71. ↑ Ji, Zhaojin. (2003). A history of modern Shanghai banking: the rise and decline of China’s finance capitalism. M.E. Sharpe publishing. ISBN  0-7656-1003-5 , ISBN  978-0-7656-1003-4 . s. 165.
  72. ↑ Ma Yuxin. (2010). Women journalists and feminism in China, 1898?1937. Cambria press. ISBN  1-60497-660-8 , ISBN  978-1-60497-660-1 . s. 156.
  73. ↑ ?福祥 . elycn.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-13)]. .
  74. ↑ Calder, Kent. Ye, Min. (2010). The Making of Northeast Asia. Stanford University Press. ISBN  0-8047-6922-2 , ISBN  978-0-8047-6922-8 .
  75. ↑ Tung, William L.(1968). The political institutions of modern China . Springer publishing. ISBN 1968ISBN 90-247-0552-5, 9789024705528. s. 92. P106.
  76. ↑ Rosecrance, Richard N. Stein, Arthur A. [2006] (2006). No more states?: globalization, national self-determination, and terrorism.Rowman & Littlefield publishing. ISBN  0-7425-3944-X , 9780742539440. s. 269.
  77. ↑ 王爾敏. 思想創造時代:孫中山與中華民國. 秀威資訊科技股?有限公司 publishing. ISBN  986-221-707-3 , ISBN  978-986-221-707-8 . s. 274.
  78. ↑ Uradyn Erden Bulag (2002). Dilemmas The Mongols at China’s edge: history and the politics of national unity . Rowman & Littlefield. s. 51. ISBN  0-7425-1144-8 .
  79. ↑ ?孫中山學術?究資訊網 ? 國父的家世與求學” [Dr. Sun Yat-sen’s family background and schooling] . sun.yatsen.gov.tw. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-24)]. .
  80. ↑ Singtao daily . 28 stycznia 2011. 特別策劃 section A10. Sun Yat-sen Xinhai revolution 100th anniversary edition.
  81. ↑ Marcosson, Isaac Frederick. Turbulent years. (1938). Ayer publishing. ISBN  0-8369-1305-1 , ISBN  978-0-8369-1305-7 . s. 249.
  82. ↑ ?Sun Yat-sen’s descendant wants to see unified China”. News.xinhuanet.com .
  83. ↑ Michael Williams: Zhongshan County (China) . chia.chinesemuseum.com.au. [dost?p 2010-11-28]. ( ang. ) .
  84. ↑ Nancy   Guy , Peking Opera and Politics in Taiwan , Urbana: University of Illinois Press, 2005, s. 67, ISBN  0-252-02973-9 , OCLC   56683006 .
  85. ↑ ?Sun Yat-sen’s US birth certificate to be shown”. The Taipei Times .
  86. ↑ ?St. Mary’s Square in San Francisco’s Chinatown”. sanfranciscochinatown.com .
  87. ↑ ?Char Asian-Pacific Study Room”. Library.kcc.hawaii.edu . library.kcc.hawaii.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-02)]. .
  88. ↑ ?Mars Exploration Rover Mission: Press Release Images: Spirit”. Marsrover.nasa.gov . marsrover.nasa.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-07)]. .
  89. ↑ Gerard Raymond, ?Between East and West: An Interview with David Henry Hwang” .
  90. ↑ ?Commemoration of 1911 Revolution mounting in China”. News.xinhuanet.com .
  91. ↑ ?元智大學管理學院”. Cm.yzu.edu.tw . cm.yzu.edu.tw. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-02)]. .

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

  • Mała encyklopedia wojskowa. R-? . Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1971.
Prezydenci Republiki Chi?skiej
Tymczasowi Prezydenci Republiki Chi?skiej
Prezydenci Republiki Chi?skiej
Przewodnicz?cy Rz?du Narodowego
Republiki Chi?skiej
Prezydenci Republiki Chi?skiej

Sztandar prezydenta Republiki Chińskiej

  1. ↑ a b Wiceprezydent Republiki Chi?skiej
  2. ↑ a b c d e Głowa pa?stwa jako p.o. Premiera Rady Pa?stwa
  3. ↑ Tymczasowy Szef Egzekutywy
  4. ↑ P.o. Tymczasowego Szefa Egzekutywy jako p.o. Premiera Rady Pa?stwa
  5. ↑ Głowa pa?stwa jako p.o. Premiera Rady Pa?stwa (1926?1927), a nast?pnie Premier (1927)
  6. ↑ Generalissimus Rz?du Wojskowego
Liderzy Kuomintangu
Prezydent
Premier
Przewodnicz?cy Centralnego
Komitetu Wykonawczego
Dyrektor-Generał
Przewodnicz?cy

Symbol Kuomintangu

Socjalizm
Nurty
Warianty regionalne
Nurty filozoficzne
Idee
Historia ruchu według pa?stw
Organizacje
historyczne
wspołczesne
Teoretycy i intelektuali?ci
Tematy powi?zane

?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sun_Jat-sen&oldid=73889821 ”