Rewolucja w Iraku (1958)

zimna wojna
Przywodcy rewolucji 14 lipca: Abd al-Karim Kasim (z prawej) i Abd as-Salam Arif
Czas	14 lipca 1958
Miejsce	Bagdad i inne miasta
Terytorium	Federacja Arabska
Wynik	zwyci?stwo Wolnych Oficerow: obalenie monarchii irackiej koniec dynastii haszymidzkiej w Iraku egzekucja krola Fajsala II i jego rodziny, ksi?cia Abd al-Ilaha oraz premiera Nuriego as-Sa’ida koniec Federacji Arabskiej powstanie Republiki Iraku
Strony konfliktu
Federacja Arabska Wolni Oficerowie
Dowodcy
Fajsal II  † Abd al-Ilah  † Nuri as-Sa’id  † Abd al-Karim Kasim Abd as-Salam Arif Muhammad Nad?ib ar-Rubaji Surat al-Haj Sri Nazem Tabakli
brak wspołrz?dnych

Rewolucja w Iraku , rewolucja 14 lipca ? wojskowy zamach stanu w Iraku , w rezultacie ktorego zostały obalone rz?dy monarchii haszymidzkiej oraz rozpocz?ły si? procesy przekształce? politycznych, ekonomicznych i społecznych.

Geneza rewolucji [ edytuj | edytuj kod ]

Organizatorami rewolucji byli wojskowi zrzeszeni w tajnej organizacji Wolnych Oficerow , utworzonej na wzor analogicznego stowarzyszenia w Egipcie , ktore przeprowadziło 23 lipca 1952 udan? rewolucj? . Iraccy Wolni Oficerowie byli przedstawicielami najmłodszego pokolenia korpusu oficerskiego, b?d?cego w słu?bie od ko?ca lat 30. XX wieku i wykształconego ju? w Iraku. Do organizacji nale?ało ok. 200 osob, tj. 5% wszystkich oficerow ^[1] . Liderem sprzysi??enia był Abd al-Karim Kasim , ktory zwi?zał si? z nim w 1957 i jeszcze w tym samym roku obj?ł przywodztwo organizacji. Był autorem ideologii grupy i organizatorem samego przewrotu ^[1] . Obok niego kierownicz? rol? odgrywał Abd as-Salam Arif ^[2] . Wolni Oficerowie planowali obalenie monarchii, proklamowanie republiki, opracowanie demokratycznej konstytucji i wdro?enie demokratycznych instytucji władzy, uznanie praw mniejszo?ci narodowych, w tym Kurdow , opuszczenie paktow wojskowych, usuni?cie zagranicznych baz militarnych z terytorium kraju, walk? z imperializmem , walk? z feudalizmem i wyzwolenie osobiste chłopow, blisk? wspołprac? z innymi pa?stwami arabskimi, w tym poparcie Palesty?czykow w walce o ich własne pa?stwo i przyj?cie programu panarabskiego ^[2] . Nie posiadali szczegołowego programu ^[1] .

Wojsko wyst?piło przeciwko monarchii w poczuciu marginalizacji i upokorzenia po kl?sce przewrotu Raszida Alego al-Kilaniego i po wojnie izraelsko-arabskiej 1948-1949 , w ktorej siły irackie poniosły kl?sk? ^[1] . Oprocz samej rewolucji egipskiej z 1952, spiskowcow do działania inspirowały tak?e konsekwencje zawarcia Paktu Bagdadzkiego w 1955 oraz nacjonalizacja Kanału Sueskiego i zwi?zana z ni? interwencja mocarstw ^[2] .

Sukces rewolucji umo?liwił ogolny stan wrzenia politycznego w kraju, do powstania ktorego przyczyniły si? organizacje lewicowe ^[1] .

Przebieg przewrotu wojskowego [ edytuj | edytuj kod ]

Wojskowi, rozpoczynaj?c swoje wyst?pienie w dniu 14 lipca 1958, od pocz?tku zamierzali całkowicie obali? monarchi?, a nie jedynie doprowadzi? do dymisji rz?du i zast?pienia go innym w ramach panuj?cego ustroju. W wymienionym dniu oddziały licz?ce ł?cznie 3 tys. ?ołnierzy (w tym znaczna cz??? nieuzbrojonych) opu?ciły koszary i zaj?ły kluczowe punkty w Bagdadzie i innych miastach. ?mier? poniosła rodzina krolewska na czele z krolem Fajsalem II oraz politycy z ni? zwi?zani, w?rod nich wielokrotny premier Nuri as-Sa’id ^[1] . Kl?ska monarchii była efektem jej oderwania od społecze?stwa i minimalnego poparcia, jakim si? cieszyła ^[1] . O planowanym przewrocie uprzedzone były Iracka Partia Komunistyczna , Narodowa Partia Demokratyczna oraz Partia Baas ^[2] . Rewolucyjn? odezw? odczytał przez radio o 6.30 14 lipca Arif ^[2] .

Rewolucja uzyskała powszechne poparcie obywateli Iraku, ktorzy wierzyli, ?e razem z ni? ostatecznie zerwana zostanie zale?no?? kraju od Wielkiej Brytanii , a rz?d b?dzie realizował interesy narodowe ^[2] . W rezultacie przewrotu ziemia?stwo straciło wiod?c? rol? w kraju na rzecz nowej elity władzy zło?onej z wojskowych i cywilow-pracownikow instytucji pa?stwowych ^[1] .

Sytuacja w Iraku po przewrocie [ edytuj | edytuj kod ]

Po przej?ciu władzy przez wojsko w kraju wprowadzony został stan wyj?tkowy . Na czele pierwszego rz?du stan?ł Kasim, wicepremierem został Arif, za? poszczegolne teki ministerialne obj?li przedstawiciele Narodowej Partii Demokratycznej, Partii Baas i Partii Niepodległo?ci , jak rownie? wojskowi, nie zaproszono natomiast do niego politykow Demokratycznej Partii Kurdystanu (cho? w?rod ministrow byli etniczni Kurdowie ) ani komunistow. W odro?nieniu od Wolnych Oficerow egipskich, iraccy rewolucjoni?ci nie utworzyli Rady Rewolucyjnych Dowodcow, co rozczarowało cz??? wysokich stopniem oficerow. Rownocze?nie członkowie sprzysi??enia obj?li stanowiska dowodcze w poszczegolnych jednostkach ^[2] . Osobnym organem władzy była trzyosobowa Rada Suwerenno?ci. Skład obydwu organow władzy odzwierciedlał skład etniczny i religijny pa?stwa ^[2] . Dwuizbowy parlament został zlikwidowany ^[2] . Rozwi?zano Federacj? Iracko-Jorda?sk? proklamowan? w lutym 1958 jako przeciwwag? dla egipsko-syryjskiej Zjednoczonej Republiki Arabskiej ^[2] . Formalnie nie zalegalizowano partii politycznych, ale w pocz?tkowej fazie istnienia Republiki Irackiej rz?d nie przeszkadzał im w prowadzeniu zwykłej działalno?ci ^[3] .

Po rewolucji społecze?stwo domagało si? radykalnych przemian w kraju, jednak w rz?dzie znale?li si? przede wszystkim zwolennicy umiarkowanych reform ^[4] . Najpowa?niejsz? sił? popieraj?c? rewolucyjny rz?d wojskowych była Iracka Partia Komunistyczna ^[3] . Nie miała ona swoich przedstawicieli w rz?dzie, ale miała wpływy w wojsku i słu?bie cywilnej ^[3] .

Tymczasowa konstytucja Iraku została ogłoszona dwa tygodnie po przewrocie wojskowym. Irak stał si? republik? z islamem jako religi? pa?stwow?; został uznany za cz??? narodu arabskiego . Nie ustanowiono urz?du prezydenckiego, lecz zachowano kolektywne sprawowanie obowi?zkow głowy pa?stwa przez Rad? Suwerenno?ci. Władza ustawodawcza i wykonawcza pozostały w kompetencji rady ministrow, z zastrze?eniem zatwierdzania projektow ustaw przez Rad? Suwerenno?ci ^[2] . Wbrew deklaracjom rychłego powrotu do koszar i ustanowienia demokracji parlamentarnej ^[1] , wojskowi nie ogłosili ani terminu nowych wyborow parlamentarnych, ani uchwalenia stałej konstytucji. W rzeczywisto?ci realna władza w pa?stwie nale?ała do przewodz?cych Wolnym Oficerom Kasima i Arifa, a z czasem znalazła si? w r?kach samego Kasima, ktory zacz?ł by? okre?lany jako Jedyny Przywodca ^[2] . Arif, niezgadzaj?cy si? z wizj? polityki zagranicznej lansowan? przez Kasima (okre?lan? mianem niezale?nego nacjonalizmu o lewicowym charakterze ^[3] ), został odsuni?ty od wszystkich stanowisk we wrze?niu 1958, a nast?pnie oskar?ony o zdrad? stanu ^[1] . W lutym 1959 rz?d Kasima został zrekonstruowany ^[5] . Z ministerstw usuni?to politykow aktywnych w czasach monarchii (chocia? byli oni wtedy w opozycji, a przewrot 14 lipca poparli); niektorzy z nich sami zrezygnowali ze stanowisk, nie chc?c zosta? oskar?onymi o działanie przeciwko rz?dowi (spotkało to m.in. gen. al-Kilaniego) ^[6] . Na ich miejsce weszli działacze lewicowi ^[4] . Popieraj?ca Arifa i program panarabskich Partia Baas oraz organizacje nacjonalistyczne od tej pory jawnie d??yły do obalenia rz?du Kasima ^[4] . Doszło do polaryzacji ?ycia politycznego mi?dzy nacjonalistami arabskimi, skłaniaj?cymi si? ku naseryzmowi , a lewic? ^[4] .

Przed specjalnym trybunałem os?dzono politykow zwi?zanych z obalon? monarchi? i uczestnikow spiskow przeciwko nowemu rz?dowi ^[2] . W 1959 doszło bowiem do kilku prob obalenia rz?du, podejmowanych przez oficerow, ktorzy dla dora?nych celow posługiwali si? hasłami panarabskimi i prospołecznymi. Do pierwszego takiego buntu doszło w marcu 1959 w Mosulu . Zbuntowane oddziały zostały powstrzymane przez siły rz?dowe i aktywistow Irackiej Partii Komunistycznej ^[6] . W mie?cie doszło do walk, podczas ktorych komuni?ci dopu?cili si? przynajmniej kilkudziesi?ciu zabojstw na osobach uznanych za przeciwnikow rz?du ^{[7] [8]} . Bunt ten według cz??ci ?rodeł wsparła Zjednoczona Republika Arabska ^{[3] [7]} , inne za? temu zaprzeczaj? ^{[9] [10]} . W maju 1959 do rz?du Kasima weszła pierwsza w historii Iraku kobieta, komunistka Naziha ad-Dulajmi ^[11] .

W lipcu 1959 w Kirkuku starli si? Turkmeni i Kurdowie ^[6] . Wydarzenie to miało miejsce w czasie ogolnokrajowego zjazdu komunistow ^[4] i to oni zostali przez opini? publiczn? obarczeni win? za zamieszki ^[6] . Po tym wydarzeniu stosunki mi?dzy Irack? Parti? Komunistyczn? a Kasimem ostatecznie si? pogorszyły ^[4] .

Nie oznaczało to całkowitej utraty poparcia przez komunistow. W pierwsz? rocznic? rewolucji Iracka Partia Komunistyczna była widoczna w czasie oficjalnych obchodow w Mosulu, Kirkuku i Bagdadzie ^[4] .

W pa?dzierniku tego samego roku działacze Partii Baas zorganizowali nieudany zamach na Kasima, ktory został w nim jedynie raniony. Wydarzenie to skłoniło go do dalszego zaostrzenia represji wobec opozycji ^[6] .

Przemiany społeczne, polityczne i gospodarcze [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Kasimizm .

W gospodarce rz?d Kasima wprowadził centralne planowanie, ktorym kierowało odpowiedzialne za nie ministerstwo. W?rod wydatkow pa?stwa najwa?niejsze miejsce zajmowały odt?d inwestycje w budownictwo mieszkaniowe, rozwoj rolnictwa, słu?b? zdrowia, o?wiat? i opiek? społeczn? ^[2] . Radykalizacja działa? rz?du była widoczna zwłaszcza od lutego 1959 ^[6] . Przyj?te programy socjalne miały poprawi? sytuacj? ubogich mieszka?cow miast, a wydatki ponoszone w ich ramach były dwa razy wy?sze, ni? koszty działa? socjalnych ponoszone w czasach monarchii. Rz?d osobi?cie nadzorował podział produktu krajowego i rozdzielał uzyskany dochod z korzy?ci? dla biednych. Centralnie wyznaczane były ceny i czynsze ^[6] .

Najwa?niejsz? reform? społeczn? przeprowadzon? po rewolucji irackiej była wdra?ana od 1958 reforma rolna, ktora doprowadziła do likwidacji nierowno?ci w stanie posiadania wła?cicieli wielkich maj?tkow i ubogich chłopow (przed rewolucj? 68% gruntow ornych było w r?kach 2% wła?cicieli). Na połnocy kraju ziemi? skupiali w swoich r?kach kupcy i lichwiarze, skupuj?cy grunta za niespłacone długi, na południu wła?cicielami ziemskimi byli przede wszystkim szejkowie plemienni. W Iraku nie wyst?pował przy tym głod ziemi porownywalny np. z sytuacj? w Egipcie. Mimo to rz?d Wolnych Oficerow wdro?ył reform? roln? inspirowan? wła?nie działaniami rz?du Nasera , postanawiaj?c rozbi? popieraj?c? monarchi? warstw? posiadaczy ziemskich ^[6] . Przebieg reformy był przy tym przedmiotem silnych kontrowersji w kołach rz?dowych. Radykalnie skrzydło Partii Baas oraz komuni?ci domagali si? całkowitej nacjonalizacji rolnictwa i utworzenia sowchozow na wzor radziecki. Przewa?yło jednak stanowisko, i? ziemia powinna zosta? rozdzielona nowym prywatnym wła?cicielom ^[6] .

Na mocy postanowie? reformy prywatny maj?tek rolny nie mogł przekracza? 250 ha (je?li pola były nawadniane sztucznie) lub 500 ha (w przypadku nawadnianych przez deszcz). Pa?stwo przejmowało nadwy?ki gruntow (za odszkodowaniem) i rozdzielało je mi?dzy chłopow, przyznaj?c dwunastohektarowe lub dwudziestotrzyhektarowe działki (zale?nie od sposobu nawadniania). Chłopi-beneficjenci reformy musieli zrzesza? si? w społdzielniach ^[6] , a warto?? otrzymanego gruntu spłaci? w ratach w ci?gu 20 lat ^[12] . Przejmowanie gruntow i przekazywanie ich nowym wła?cicielom trwało wiele lat i zako?czyło si? ju? po zmianie elity władzy, upadku i ?mierci Kasima ^[6] . Parcelacja wielkich maj?tkow zasadniczo zmieniła struktur? rolnictwa Iraku, rownocze?nie jednak doprowadziła do spadku produkcji rolnej, gdy? inwestycje pa?stwowe w ten sektor gospodarki nie rownały si? dawnym inwestycjom prywatnym ^[6] .

Spadek znaczenia rolnictwa towarzyszył wzrostowi pozycji przemysłu, ktory był szczegolnie wspierany przez Kasima i jego nast?pcow. Kasim zapocz?tkował tak?e nacjonalizacj? wydobycia ropy naftowej poprzez stopniowe ograniczanie zakresu działania Iraq Petroleum Company ^[6] .

Odr?bne reformy dotyczyły sfery obyczajowej. Rz?d rewolucyjny zrownał prawa kobiet przy dziedziczeniu, ograniczył poligami? i zabronił mał?e?stw dzieci. Decyzje te zniech?ciły do Kasima organizacje konserwatywne i islamskie ^[6] .

W czasie obchodow rocznicy rewolucji Kasim zapowiadał zaprowadzenie demokracji parlamentarnej do stycznia przyszłego roku, jednak 1 stycznia 1960 ogłosił jedynie wprowadzenie nowej ustawy o stowarzyszeniach. Udzielała ona poszczegolnym partiom zezwole? na dalsz? działalno??; w rzeczywisto?ci jej celem było rozbicie całej opozycji wobec rz?du. Zgody nie udzielono komunistom, rownocze?nie jednak rz?d utworzył fikcyjn? parti? pod t? sam? nazw?. Legalna pozostała Narodowa Partia Demokratyczna, jednak szybko doszło w niej do rozłamu. Rownie? Demokratyczna Partia Kurdystanu mogła nadal funkcjonowa?, ale gdy przeszła do opozycji, straciła licencj? na działanie, a jej przywodcy zostali aresztowani. Siły konserwatywne reprezentowała Partia Islamska , ale i ona w 1961 została zdelegalizowana ^[4] .

Polityka zagraniczna [ edytuj | edytuj kod ]

Jesieni? 1958 w obozie Wolnych Oficerow doszło do sporu na tle kształtu polityki zagranicznej. Podczas gdy wicepremier Arif pragn?ł, by Irak doł?czył do Zjednoczonej Republiki Arabskiej, Kasim sprzeciwił si? temu. Rz?d powołany w lutym 1959 opowiadał si? za całkowit? niezale?no?ci? Iraku ^{[1] [5]} . Rozwi?zanie takie popierali tak?e komuni?ci i Kurdowie ^[4] .

W marcu 1959 Irak wyst?pił z Paktu Bagdadzkiego, ktorego prace ju? wcze?niej bojkotował. Ustanowił natomiast stosunki dyplomatyczne z ZSRR , Chinami i pa?stwami Bloku Wschodniego ^[2] . Wspołpraca z ZSRR w sferze rozwoju przemysłu i obronno?ci trwała od 1958. Zwi?zek Radziecki udzielał Irakowi wsparcia w rozwijaniu przemysłu stalowego, tekstylnego, energetycznego, spo?ywczego, naftowego. Sprzedawał rownie? armii irackiej sprz?t bojowy ( czołgi , helikoptery, samoloty bojowe) ^[12] . Kraj znalazł si? w izolacji w regionie. Bezpo?rednio po rewolucji Stany Zjednoczone rozwa?ały nawet interwencj? w tym kraju, ostatecznie siły ameryka?skie wyl?dowały jedynie w Libanie , do Jordanii weszły siły brytyjskie. W oczach Jordanii, Turcji, Iranu i Arabii Saudyjskiej , nastawionych prozachodnio, republika?ski Irak był zagro?eniem ^[12] . Iran wszedł z Irakiem w spor o przebieg granicy na rzece Szatt al-Arab ^[12] . W 1961 Kasim bezskutecznie domagał si? wcielenia Kuwejtu do Iraku. Po przyj?ciu Kuwejtu do Ligi Arabskiej izolacja Iraku w?rod innych pa?stw arabskich jeszcze si? pogł?biła ^[12] .

Sprawa kurdyjska [ edytuj | edytuj kod ]

Odr?bnym problemem rewolucyjnego rz?du stała si? kwestia społeczno?ci kurdyjskiej. Z rado?ci? przyj?ła ona upadek monarchii. Kasim traktował Kurdow jako przeciwwag? dla sił panarabskich, jednak nie zgadzał si? na udzielenie im autonomii, czego domagał si? lider Kurdow Mustafa al-Barzani ^[12] . W ocenie premiera oderwanie si? Kurdystanu zbyt powa?nie osłabiłoby Irak ^[3] .

W sierpniu 1961 al-Barzani skierował do Kasima ultimatum, w ktorym oprocz swobod dla Kurdow ??dał tak?e ustanowienia demokratycznych instytucji. Rz?d nie był w stanie stłumi? rozszerzaj?cego si? powstania kurdyjskiego, tym bardziej, ?e iraccy ?ołnierze-Kurdowie przechodzili na stron? partyzantow. Na przełomie lat 1962/1963 Kurdowie zgodzili si? poprze? arabskich nacjonalistow w ich wyst?pieniu przeciwko Kasimowi, w zamian za gwarancj? nadania Kurdystanowi irackiemu autonomii ^[12] .

Upadek rz?du Kasima [ edytuj | edytuj kod ]

Rz?d Kasima stopniowo tracił popularno??, a aparat władzy ulegał parali?owi. W takiej atmosferze 8 lutego 1963 doszło do zamachu stanu zorganizowanego przez parti? Baas razem z cz??ci? wojska, z Arifem na czele ^[12] . Kasim został po?piesznie os?dzony i rozstrzelany ^{[6] [12]} .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]