Nikiszowiec

Cz??? Katowic
Widok ogolny na Nikiszowiec (2018)
Pa?stwo	Polska
Wojewodztwo	?l?skie
Miasto	Katowice
Dzielnica	Janow-Nikiszowiec
Data zało?enia	1908
W granicach Katowic	31 grudnia 1959
SIMC	0937729
Strefa numeracyjna	32
Tablice rejestracyjne	SK
Poło?enie na mapie Katowic Nikiszowiec
Poło?enie na mapie Polski Nikiszowiec
Poło?enie na mapie wojewodztwa ?l?skiego Nikiszowiec
50°14′36″N   19°04′53″E / 50,243350   19,081450
Multimedia w Wikimedia Commons

Zobacz hasło Nikiszowiec w Wikisłowniku

Osiedle robotnicze Nikiszowiec

nr rej. A/1230/78 z 19 sierpnia 1978 roku [1] nr rej. A/403/13 z 15 marca 2013 roku [2]
Fragment placu Wyzwolenia w centrum osiedla patronackiego Nikiszowiec (2021)
Pa?stwo	Polska
Wojewodztwo	?l?skie
Miasto	Katowice
Dzielnica	Janow-Nikiszowiec
Poprzednia nazwa	- Nickischschacht (1908-1922; 1939?1942) - Gieschewald Mitte (1942?1945)
Data budowy	1908?1919 [3] /1927 [4]
Architekt	Emil i Georg Zillmannowie
Multimedia w Wikimedia Commons

Nikiszowiec ( niem. Nickischschacht ) ? cz??? Katowic ^[5] , poło?ona w rejonie ulicy Szopienickiej , w dzielnicy Janow-Nikiszowiec , na terenach historycznej gminy Janow , a tak?e zabytkowe osiedle patronackie wybudowane w latach 1908?1919 z inicjatywy koncernu gorniczo-hutniczego Georg von Giesches Erben jako osiedle robotnicze dla gornikow kopalni ?Giesche” (od 1946 roku ?Wieczorek”).

Osiedle zaprojektowali architekci Emil i Georg Zillmannowie z Charlottenburga , ktorzy byli rownie? autorami projektu s?siedniego Giszowca . W dniu 9 maja 1924 roku nast?piła likwidacja obszaru dworskiego i Nikiszowiec wraz z Giszowcem wł?czono do gminy Janow . W 1951 roku osiedle stało si? cz??ci? nowego miasta ? Szopienice , ktore 31 grudnia 1959 wł?czono do Katowic .

Osiedle robotnicze Nikiszowiec stanowi unikatowy i w pełni zachowany przykład zabudowy patronackiej. Składa si? z zespołu dziewi?ciu ceglanych blokow zabudowy mieszkaniowej posiadaj?cych zro?nicowane detale architektoniczne, nad ktorym dominuje bryła neobarokowego ko?cioła ?w. Anny . Nikiszowiec, podobnie jak s?siedni Giszowiec, znajduje si? na Szlaku Zabytkow Techniki Wojewodztwa ?l?skiego . Układ urbanistyczno-przestrzenny osiedla robotniczego został wpisany do rejestru zabytkow nieruchomych w 1978 roku, a w 2011 roku stał si? jednym z pomnikow historii .

Geografia [ edytuj | edytuj kod ]

Nikiszowiec poło?ony jest we wschodniej cz??ci Katowic , w granicach dzielnicy Janow-Nikiszowiec ^[6] , w rejonie ulic Szopienickiej i Zamkowej ^[7] . Pod wzgl?dem podziału na jednostki fizycznogeograficzne obszar Nikiszowca poło?ony jest na Wy?ynie Katowickiej , b?d?cej cz??ci? makroregionu Wy?yna ?l?ska ^[8] .

Geologicznie obszar miejscowo?ci znajduje si? w niecce gorno?l?skiej , a utwory j? wypełniaj?ce pochodz? z gornego karbonu i wykształcone s? w postaci łupkow , piaskowcow i zlepie?cow zawieraj?cych pokłady w?gla kamiennego ^[9] . Geomorfologicznie Nikiszowiec poło?ony jest na Płaskowy?u Murcek ^[10] , zbudowanym z nieco bardziej odpornych utworow karbo?skich ^[11] . W rejonie miejscowo?ci wyst?puj? du?e fragmenty trzeciorz?dowych spłaszcze? denudacyjnych zlokalizowanych na wysoko?ciach powy?ej 300 m n.p.m., w tym Mrowcza Gorka ^{[12] [13] [13] [14]} .

Klimat Nikiszowca nie wyro?nia si? zbytnio od klimatu dla całych Katowic. Wyst?puje tu klimat umiarkowany przej?ciowy. ?rednia roczna temperatura w wieloleciu 1961?2005 dla stacji w pobliskim Muchowcu wynosi 8,1 °C, a ?rednia roczna suma opadow dla wielolecia 1951?2005 wynosiła 713,8 mm ^[15] .

Pod wzgl?dem hydrograficznym Nikiszowiec poło?ony jest w dorzeczu Wisły , a w głownej mierze obszar miejscowo?ci jest odwadniany przez Bolin? ^[16] . Znajduj?ca si? nieopodal Nikiszowca dolina Boliny stanowi tereny otwarte, w ktorych wyst?puje kilka rzadkich i chronionych gatunkow ro?lin i zwierz?t ^[17] . Został w tamtym rejonie ustanowiony park Bolina ^[18] , za? w samym Nikiszowcu znajduj? si? dwa skwery: Emila i Georga Zillmannow (przy placu Wyzwolenia ) oraz Artystow Grupy Janowskiej (przy ulicy Zamkowej) ^[6] .

W Nikiszowcu i w jego najbli?szej okolicy nie ma natomiast ustanowionych ?adnych powierzchniowych form ochrony przyrody i pomnikow przyrody ^[19] . Obszary le?ne wyst?puj? na południowy wschod oraz na połnocny zachod od zabytkowego osiedla ^[20] .

Nazwa [ edytuj | edytuj kod ]

Niemiecka nazwa osiedla patronackiego Nickischschacht pochodzi od poło?onego w jego pobli?u szybu kopalnianego ?Nickisch” (?Nickisch-Schacht”; po?niej szyb ?Poniatowski” Kopalni W?gla Kamiennego ?Wieczorek” ) ^[21] . Obecny Nikiszowiec jest spolszczon? form? niemieckiej nazwy osiedla i szybu ( Nikisz ? nazwa szybu + formant - owiec ) ^[22] . Niemiecka nazwa szybu wywodzi si? za? od nazwiska przedstawiciela społki Georg von Giesches Erben (niem. Spadkobiercy Gieschego ), barona Friedricha Nickisch von Rosenegka ^[23] .

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Pocz?tki [ edytuj | edytuj kod ]

Powstanie osiedla Nikiszowiec, wzniesionego na terenach le?nych Janowa ^[24] si?ga pocz?tku XX wieku, kiedy to kopalnia ?Giesche” (po?niejsza kopalnia ?Wieczorek” ) nale??ca do koncernu Georg von Giesches Erben zapocz?tkowała eksploatacj? nowych pokładow w?gla w polu gorniczym ?Reserve” ^[25] . Za pocz?tek za? samej kopalni ?Giesche” przyjmuje si? 1826 rok, kiedy to zostało nadane pole gornicze ?Morgenroth” (?Jutrzenka”). W nast?pnych latach społka skupowała okoliczne pola gornicze i kopalnie, ł?cz?c je pod jednym zakładem w 1883 roku ? ?Giesche” ^[7] . W 1903 roku rozpocz?to dr??enie szybu ?Carmer” i zainstalowano nowe maszyny ^[25] .

Gdy zapadła decyzja o budowie nowego zakładu z szybami Carmer i Nickisch, owczesny dyrektor Anton Uthemann postanowił rozwi?za? braki mieszkaniowe poprzez budow? nowych osiedli robotniczych w pobli?u szybow, aby droga pomi?dzy nimi była jak najkrotsza. Dodatkowo osiedla miały spełnia? warunki zawarte w ustawie osiedle?czej z 1904 roku, a wi?c posiada? odpowiedni? infrastruktur? techniczn? oraz obiekty u?yteczno?ci publicznej ^[26] .

W dniu 13 maja 1907 roku powołano obszar dworski Giszowiec ^[25] i jeszcze w tym samym roku przyst?piono do budowy osiedla gorniczego Giszowiec ^[27] dla gornikow zatrudnionych w kopalni ?Giesche”. Szybko po wybudowaniu Giszowca okazało si? jednak, ?e liczba przygotowanych mieszka? była zbyt mała, st?d te? podj?to starania o pozyskanie terenu na budow? kolejnego zespołu mieszkaniowego ^[28]   .

Dnia 16 grudnia 1908 roku Wydział Powiatowy w Katowicach wydał zgod? na wybudowanie nowej kolonii robotniczej zlokalizowanej w s?siedztwie szybu ?Nickisch” (od 1935 roku szyb ?Poniatowski”) ? jednego z czternastu szybow kopalni ?Giesche” . Na budow? nowego osiedla przeznaczono obszar o powierzchni 20 hektarow, a docelowo miało w nim zamieszka? około 5 tys. robotnikow oraz urz?dnikow. Zgoda ta była dyktowana kilkoma warunkami, w tym przekazaniem funduszy i terenu rzymskokatolickiej gminie w Mysłowicach celem budowy ko?cioła, budowie i utrzymaniu szkoł, podł?czeniu nowych budynkow do sieci wodno-kanalizacyjnej czy monta?u instalacji przeciwpo?arowych ^{[27] [29]} .

Projekt osiedla patronackiego Nikiszowiec powstał w 1908 roku, a zaprojektowali go architekci Emil i Georg Zillmannowie z Charlottenburga , ktorzy byli tak?e projektantami s?siedniego Giszowca. Nad pracami budowlanymi, podobnie jak w przypadku budowy Giszowca, czuwał Anthon Uthemann ^{[29] [27]} . Jesieni? 1911 roku oddano do u?ytku pierwszy blok mieszkalny. Wtedy te? osiedle otrzymało swego ?andarma, a w 1913 roku zast?pc? naczelnika obszaru dworskiego, ktorym został asesor gorniczy Ernest Mogwitz. Do wybuchu I wojny ?wiatowej wybudowano ł?cznie 6 blokow osiedla, a ostatni blok (IX) oddano do u?ytku w 1919 roku ^[30] . Projekt ten ostatecznie nie został zrealizowany w cało?ci. Nie wykonano chocia?by parku osiedlowego, ktory był zaplanowany w połnocnej cz??ci osiedla czy te? niewielkiego zespołu mieszkaniowego po połnocno-wschodniej stronie ko?cioła ? w tym miejscu w 1930 roku powstał skwer, nazwany w po?niejszych latach skwerem Emila i Georga Zillmannow ^[28]   .

W 1914 roku przyst?piono do budowy neobarokowego ko?cioła przy centralnym placu Nikiszowca. ?wi?tyni? t? rownie? zaprojektowali Zillmannowie. W ko?ciele znajduj? si? witra?e wykonane przez Georga Schneidera z Ratyzbony i zabytkowe organy braci Rieger z Karniowa ^[31] . Z powodu wybuchu I wojny ?wiatowej budow? ko?cioła przerwano, a parafianie ucz?szczali do tymczasowego ko?cioła w budynku kotłowni przy szybie ?Albert”. Wielu m??czyzn trafiło w tym czasie do wojska, co spowodowało jednocze?nie mniejsze wydobycie w?gla w ?Giesche”, ktore zmalało o około 30% ^[32] . Do pracy pod ziemi? zacz?to przyjmowa? kobiety i chłopcow w wieku od 14 do 16 lat ^[32] . Dodatkowo zatrudniano je?cow wojennych i robotnikow przymusowych z byłego zaboru rosyjskiego . W 1917 roku 33% załogi w kopalni stanowili je?cy ^[33] .

Ludno?? cywilna zamieszkuj?ca osiedle dotkliwie odczuwała kłopoty z zaopatrzeniem w ?ywno??. Pracownicy kopalni celem poprawy zaopatrzenia w ?ywno?? i dla wywalczenia podwy?ki płac postanowili strajkowa?. W dniach 8?11 wrze?nia 1916 roku doszło do strajku. W zwi?zku z czym władze kopalni zapewniły pracownikom zakup dodatkowych ?rodkow spo?ywczych. Kolejny strajk odbył si? w lipcu 1918 roku. Gornicy domagali si? m.in. skrocenia czasu pracy, lepszego zaopatrzenia w ?ywno?? i podwy?szenia zarobkow ^[33] . Buntuj?cych si? pracownikow kopalni ?Giesche” wysłano na front lub skazano wyrokiem s?du wojskowego na kar? wi?zienia w twierdzy w Nysie . Mieszka?cy Giszowca i Nikiszowca w czasie wojny wskutek niedo?ywienia cierpieli na wiele chorob, a brak opieki lekarskiej sytuacj? t? pogarszał. W chwili zako?czenia wojny w Nikiszowcu wybuchła epidemia tyfusu ^[34] .

Okres mi?dzywojenny [ edytuj | edytuj kod ]

Po zako?czeniu I wojny ?wiatowej wi?kszo?? mieszka?cow Nikiszowca oczekiwała na przył?czenie Gornego ?l?ska do Polski , a cz??? z nich postanowiła chwyci? za bro?. W 1919 roku utworzono komork? Polskiej Organizacji Wojskowej , przygotowuj?cej swoich członkow do podj?cia walki zbrojnej. Komendantem został Feliks Marszalski, a jego zast?pc? Teodor Chroszcz. 13 sierpnia 1919 roku gornicy kopalni ?Giesche” przył?czyli si? do strajku generalnego. W czasie tego strajku doszło do wybuchu I powstania ?l?skiego ^[35] .

Podczas powsta? ?l?skich (lata 1919?1921), a szczegolnie w czasie I powstania , w Nikiszowcu toczyły si? zaci?te walki o przył?czenie terenow Gornego ?l?ska do Polski . O wydarzeniach tamtych czasow opowiada film Kazimierza Kutza Sol ziemi czarnej ^[36] . W czasie II powstania ?l?skiego Nikiszowiec został zaj?ty przez powsta?cow bez walk po rozbrojeniu niemieckiej policji, a 19 sierpnia 1919 roku gornicy kopalni ?Giesche” rozpocz?li strajk, ktory trwał do ko?ca powstania ^[37] .

Dnia 20 marca 1921 roku w przeprowadzonym na Gornym ?l?sku plebiscycie , na obszarze dworskim Giszowiec uprawnionych do głosowania było 4 288 osob, a zagłosowało 4 222. W Nikiszowcu głosowanie odbyło si? w budynku szkoły. Za przył?czeniem do Polski opowiedziało si? 3 056 osob. W samym Nikiszowcu za pozostawieniem Gornego ?l?ska w granicach Niemiec głosowały 672 osoby, natomiast za przył?czeniem do Polski 1 946 (74,3% głosow). Jako ?e wyniki plebiscytu nie były korzystne dla Polski, w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku doszło do wybuchu III powstania ?l?skiego . Nikiszowiec został zdobyty przez powsta?cow bez walki w pierwszym dniu powstania. Powsta?cy pochodz?cy z osiedla brali udział w walkach w rejonie Gory ?w. Anny ^[38] .

Na mocy konwencji zawartej w Genewie Nikiszowiec znalazł si? w granicach II Rzeczypospolitej w maju 1922 roku. Wraz z przył?czeniem Nikiszowca do Polski rozpocz?to zmiany w nazewnictwie ? Nickischschacht oficjalnie stał si? Nikiszowcem , a tak?e zmieniono nazwy ulic na polskie ^[39] . W 1924 roku nast?piła likwidacja obszaru dworskiego Giszowiec i osiedle wraz z Giszowcem zostało 1 lipca 1924 roku wł?czone do gminy Janow ^[36] . W okresie mi?dzywojennym na terenie osiedla propagowano kultur? polsk? i rozwijano działalno?? wielu organizacji społecznych, m.in.: Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokoł” (gniazdo to nosiło nazw? ?Nikisz-Giszowiec”), choru m?skiego im. Stanisława Moniuszki, choru mieszanego ?Wolno??” (w 1927 roku zmiana nazwy na ?Halka”), Towarzystwa Czytelni Ludowych i Zwi?zku Harcerstwa Polskiego ^[40] . W 1936 roku w Nikiszowcu mieszkało 7 185 osob ? głownie rodziny gornikow kopalni ?Giesche” ^[41] .

Gornicy, rozczarowani pogarszaj?cymi si? warunkami ?yciowymi, buntowali si? przeciwko redukcji zatrudnienia i obni?ce płac. Na czele lokalnego ruchu rewolucyjnego stan?ł jeden z czołowych działaczy komunistycznych na Gornym ?l?sku, gornik kopalni ?Giesche” ? Jozef Wieczorek . W marcu 1937 roku w kopalni ?Giesche” doszło do strajku, ktory był ostatnim powa?nym wyst?pieniem gorno?l?skich robotnikow przed wybuchem II wojny ?wiatowej. Trwaj?ce w tym czasie strajki zostały zobrazowane w filmie Kazimierza Kutza Perła w koronie ^[40] .

II wojna ?wiatowa [ edytuj | edytuj kod ]

Dnia 4 wrze?nia 1939 roku, w wyniku inwazji wojsk hitlerowskich na Polsk?, Nikiszowiec znalazł si? pod okupacj? niemieck? . Okupanci rozpocz?li prze?ladowania, usuni?to wszelkie ?lady polsko?ci z ?ycia publicznego oraz likwidowano wszelkie polskie instytucje i organizacje. Okupanci rownie? zrywali i niszczyli polskie szyldy i symbole narodowe ? w pierwszej kolejno?ci usuni?to pomnik po?wi?cony powsta?com ?l?skim . W całej gminie ju? na pocz?tku pa?dziernika 1939 roku usuni?to polskie nazwy ulic i zast?piono je niemieckimi. 3 lutego 1942 roku władze niemieckie nazw? gminy Janow, ktora wydawała si? by? bardzo polsk?, zmieniły na niemieck? Gieschewald, nawi?zuj?c do dawnej nazwy obszaru dworskiego, przy czym Nikiszowiec nazwano Gieschewald Mitte, Janow zmieniono na Gieschewald Nord, a Giszowiec na Gieschewald Sud ^[42] .

W 1943 roku Niemcy zarekwirowali na cele wojenne 4 dzwony z ko?cioła ?w. Anny , zostawiaj?c tylko najmniejszy, ktory wa?ył 581 kg. Dzwony te zostały odlane przez firm? Schillinga w Appoldzie koło Weimaru . Nosiły nazwy: Paweł, Maria, Jozef, Barbara, Anna i miały dla Nikiszowian du?? warto?? materialn? i znaczenie religijne ^[43] .

W czasie okupacji na terenie Nikiszowca i całej gminy Janow działały ro?ne organizacje konspiracyjne, ktorych celem była walka z niemieckim okupantem. Organizowano m.in. działalno?? sabota?ow? i dywersyjn?. Na pocz?tku II wojny ?wiatowej na terenie Nikiszowca i całego Gornego ?l?ska przyst?piono do rejestracji ludno?ci. Akcja ta zwana była ?palcowk?” (ze wzgl?du na to, ?e w dowodzie umieszczano odcisk palca zamiast zdj?cia). Mieszka?cy osiedla musieli okre?li? narodowo?? i j?zyk. Wi?kszo?? mieszka?cow, aby unikn?? represji, podawała jako ojczysty etnolekt ?l?ski i tym samym została wpisana na niemieck? list? narodowo?ciow? ( Deutsche Volksliste ) ^[44] . Z tego wzgl?du Gorno?l?zakow mobilizowano i uzupełniano nimi szeregi Wehrmachtu ^[45] . Masowy pobor do niemieckiego wojska i przedłu?aj?ca si? wojna spowodowały brak r?k do pracy w kopalni ?Giesche”. W zwi?zku z tym do pracy zatrudniano kobiety, młodzie? i je?cow wojennych. Je?cy, głownie Rosjanie, zostali zakwaterowani w barakach mieszkalnych w pobli?u szybu ?Zbyszko” (przy obecnej ulicy Transportowcow). Stan je?cow był tak zły, ?e wzbudzał wspołczucie u miejscowych gornikow i mieszka?cow Nikiszowca, ktorym te? nie wiodło si? najlepiej ^[46] .

W wyniku ofensywy wojsk sowieckich w kierunku Katowic, około 25 stycznia 1945 roku władze niemieckie opu?ciły Nikiszowiec, a 27 stycznia 1945 roku Nikiszowiec wraz z Katowicami został zaj?ty przez Armi? Czerwon? ^[47] .

Lata powojenne [ edytuj | edytuj kod ]

Dzie? po zaj?ciu Nikiszowca przez wojska sowieckie, 28 stycznia 1945 roku przedstawiciele komitetow powstałych w Janowie, Nikiszowcu i Giszowcu utworzyli Tymczasow? Rad? Gminn?, na ktorej czele stan?ł Jozef ?ymła z Giszowca. Przywrocono polskie nazwy ulic i miejscowo?ci. W 1947 roku naczelnikiem gminy Janow został Emanuel Zielosko. W dniu 22 marca 1951 roku Nikiszowiec został wł?czony w skład miasta Szopienice ^[47] , natomiast od 31 grudnia 1959 roku Szopienice wraz z Nikiszowcem zostały wł?czone w skład Katowic ^[48] .

Na przestrzeni lat przeobra?eniu uległ budynek administracyjny kopalni, ktory został otynkowany, za? w latach 50. XX wieku nadbudowano o jedn? kondygnacj? budynek noclegowy usytuowany na rogu ulic B. Krawczyka i Szopienickiej ^[49]   . Ostatnie wi?ksze zmiany architektoniczne Nikiszowca miały miejsce w 1977 roku, kiedy to ze wzgl?du na zły stan techniczny rozebrano budynki gospodarcze zlokalizowane w obr?bie dziedzi?cow wewn?trznych ? chlewiki i tzw. piekarnioki ^[49]   . W 1978 roku układ urbanistyczny osiedla patronackiego Nikiszowiec wpisano do rejestru zabytkow nieruchomych ^{[40] [50]} .

W dniu 16 wrze?nia 1991 roku Rada Miejska w Katowicach przyj?ła uchwał?, na mocy ktorej 1 stycznia 1992 roku podzielono Katowice na 22 pomocnicze jednostki samorz?dowe okre?laj?c obszary ich działania. Powołano wowczas m.in. jednostk? samorz?dow? nr 16 ?Nikiszowiec ? Janow”, w obr?bie ktorej znalazł si? Nikiszowiec ^[51] .

Od 1 lipca 1993 roku s?siaduj?ca z osiedlem kopalnia ?Wieczorek” stała si? cz??ci? Katowickiego Holdingu W?glowego , ktory istniał do 1 kwietnia 2017 roku, kiedy to został wchłoni?ty do Polskiej Grupy Gorniczej ^[52] . W dniu 31 marca 2018 roku kopalnia została przekazana do Społki Restrukturyzacji Kopal? ^[53] . W sierpniu 2018 roku miasto Katowice przej?ło od SRK rejon szybu ?Poniatowski” ^[54] , a w kwietniu 2023 roku tereny szybu ?Pułaski” ? obydwa w ramach darowizny ^[55] . Na terenach dawnego szybu ?Pułaski” miasto Katowice zaplanowało realizacj? katowickiego HUB-u Gamingowo-Technologicznego ^[56] .

W 1996 roku w budynku dawnego magla przy ulicy Rymarskiej 4 powstała Galeria Magiel, ktora dokumentowała dzieje m.in. Nikiszowca. Od 2011 roku w tym samym budynku mie?ci si? Dział Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic ^[57] . Od 2006 roku Nikiszowiec jest jednym z punktow na Szlaku Zabytkow Techniki Wojewodztwa ?l?skiego ^{[58] [59]} . W 2008 roku obchodzono 100-lecie powstania Nikiszowca. W ramach obchodow zorganizowano m.in. 1. Mi?dzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej ?NIKISZ-FOR” , 1. ?wiatowy Zlot Nikiszowian i wystaw? w Muzeum Historii Katowic : Nikiszowiec 1908?2008. Z dziejow osiedla i parafii ^[60] . W dniu 25 pa?dziernika 2008 roku w ko?ciele ?w. Anny odsłoni?to tablic? upami?tniaj?c? projektantow gorniczego osiedla Emila i Georga Zillmannow . Na uroczysto?? przybył odnaleziony niedawno przez Joann? Tofilsk? Jorn Zillmann ? wnuk Emila Zillmanna ^[61] . W grudniu 2008 roku zorganizowany rownie? został 1. ?wi?teczny jarmark w Nikiszowcu. Pieni?dze zarobione na tej imprezie Nikiszowianie przeznaczyli na zakup monitoringu w dzielnicy ^[62] .

Od 2008 roku czynione były starania, aby Nikiszowiec uznano za pomnik historii . Władze miasta Katowice przeznaczyły na ten cel kwot? 30 tys. zł, a tak?e sporz?dzone zostały szczegołowa dokumentacja osiedla gorniczego i opinie konserwatorow zabytkow. Dokładna analiza została skierowana do Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ^[63] . Rozporz?dzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 stycznia 2011 roku osiedle zostało uznane za pomnik historii ^[64] .

W 2009 roku zrewitalizowano teren na połnocny wschod od ko?cioła ?w. Anny, nadaj?c mu te? w tym samym roku nazw? skwer Emila i Georga Zillmannow. Postawiono tu tak?e pomnik ogrodowy z polsk? inskrypcj? z 1835 roku ^[65] . Rok po?niej zmodernizowano plac Wyzwolenia, układaj?c na nim now? kostk? granitow? ^[57] .

Architektura i urbanistyka [ edytuj | edytuj kod ]

Charakterystyka [ edytuj | edytuj kod ]

Nikiszowiec wraz z Giszowcem nale?? do najbardziej znanych na terenie Katowic osiedli patronackich ? tego typu osiedla powstawały wokoł zakładow przemysłowych z inicjatywy ich wła?cicieli dla potrzeby ich pracownikow ^[66] . Sam Nikiszowiec jest tak?e najbardziej znanym osiedlem robotniczym w Polsce ^[57] . Zabytkowa zabudowa Nikiszowca powstała według projektu Georga i Emila Zillmannow . Osiedle to zlokalizowano na zachod od Janowa i w odro?nieniu od osiedla w Giszowcu, gdzie zabudow? tworz? domy jedno- i dwurodzinne w ogrodach, w Nikiszowcu zastosowano zwart?, blokow? zabudow? ^[28]   , a ceglane budynki miały nawi?zywa? do obiektow typowo miejskich ^[67] . Pierwszy blok mieszkalny w Nikiszowcu oddano do u?ytku w 1911 roku, a ostatni uko?czono w 1919 roku ^[68] . Osiedle uzyskało obecny wygl?d w 1927 roku, kiedy to zako?czono budow? ko?cioła ?w. Anny ^[69] . Całe zało?enie miejskie osiedla robotniczego zajmuje powierzchni? około 15 ha ^[70] .

Punktem centralnym układu urbanistycznego osiedla jest wydłu?ony plac Wyzwolenia , b?d?cy przedłu?eniem ulicy Janowskiej. Przy nim ulokowano najwa?niejsze budynki usługowe, takie jak sklepy, ko?cioł czy restauracj? ^{[27] [71]} . W cz??ci połnocnej znajduj? si? trzy kwartały wydzielone ulicami wychodz?cymi promieni?cie z placu Wyzwolenia. Tutaj, w s?siedztwie dawnego szybu ?Nickisch” (po?niej ?Poniatowski”), znajduje si? najwi?kszy kwartał na osiedlu. Zlokalizowano w jego obr?bie najwa?niejsze budynki administracyjne kopalni ?Giesche” (?Wieczorek”), a tak?e obiekty zaplecza socjalnego, mi?dzy innymi budynek dyrekcji kopalni oraz dom noclegowy dla samotnych gornikow z 504 ło?kami. T?dy te?, poprzez znajduj?ce si? tu ła?ni? i cechowni?, prowadziła droga gornikow z domu do miejsca pracy. W kwartale tym umieszczono ponadto pralni? z maglem i suszarni?, oraz obsługuj?ce osiedle kotłowni? i wie?? ci?nie? ^[72] .

We wschodniej cz??ci Nikiszowca wybudowano dwa wolnostoj?ce budynki szkoł wraz z mieszkaniami dla nauczycieli, natomiast poza torami kolejowymi (za terenem osiedla), przy ulicy Zamkowej powstały szpital (barak zaka?ny), ochronka dla dzieci oraz oczyszczalnia ?ciekow ^{[73] [69]} . Na południe od placu Wyzwolenia i ulicy Janowskiej znajduje si? zabudowa mieszkaniowa. Tworz? j? bloki mieszkalne (trzykondygnacyjne o 12 mieszkaniach) poł?czone w sze?? zwartych, zamkni?tych kwartałow, wydzielonych przecinaj?cymi si? prostopadle ulicami ^{[27] [71]} . Ka?dy z nich zaprojektowano na 165 mieszka?, a razem z podworzem i ulic? zajmował przeci?tnie 1,3 tys. m². Typowe mieszkanie w Nikiszowcu składało si? z dwoch pokoi z kuchni? i miało powierzchni? około 63 m² ^{[74] [72]} . Ł?cznie na osiedlu powstało około tysi?c mieszka? ^[27] .

Wewn?trz kwartałow na podworzach wprowadzono zabudowania gospodarcze: chlewiki, w ktorych mieszka?cy hodowali zwierz?ta (kroliki, goł?bie, kozy i ?winie) oraz piece do wypieku chleba (tzw. piekarnioki ). Z ulicy do wn?trza kwartałow prowadziły szerokie, sklepione przej?cia (tzw. ajnfarty ). Zamkni?cia ulic podkre?laj? przerzucone nad nimi przewi?zki wsparte na szerokich arkadach, ł?cz?ce bloki mieszkalne ^{[27] [71]} .

Fragmenty zabytkowej zabudowy Nikiszowca

Zabudowa przy placu Wyzwolenia Zabudowa przy placu Wyzwolenia Zabudowa w rejonie ulicy A. Czechowa

Zabudowa z surowej czerwonej cegły licowki stanowi o architektonicznym charakterze osiedla. Celem unikni?cia monotonii Zillmannowie nadali familokom indywidualny charakter poprzez silne zro?nicowanie detali takich jak: łukowe nadpro?a otworow okiennych i drzwiowych, wykusze o ro?nej wysoko?ci, gł?boko?ci i kształcie czy portale ^[27] . Zastosowano tak?e płaskie ryzality i podcienia arkadowe , a tak?e loggie i balkony . Cz??? obiektow posiada tak?e fryzy kostkowe , pilastry , lizeny i boniowania . O?cie?a malowane były najcz??ciej na kolor czerwony ^[70] . Nad wej?ciem do placowki pocztowej przy placu Wyzwolenia 4 znajduje si? charakterystyczna mozaika ? dwa pionowe pasy z malowanymi czerwonymi ro?ami, nawi?zuj?cymi do tradycyjnego kobiecego stroju gorno?l?skiego ^[75] .

Znajduj?cy si? w Nikiszowcu neobarokowy ko?cioł ?w. Anny został tak?e zaprojektowany przez Zillmannow. Brył? i detalem architektonicznym nawi?zuje on do dwuwie?owych rozwi?za? barokowych ^[76] , a zastosowanie nietynkowanych elewacji z surowej cegły stanowi motyw unifikuj?cy budowl? z pozostałymi kwartałami Nikiszowca ^[77] . Ko?cioł wzniesiono na planie krzy?a łaci?skiego z niskimi nawami i krotkim transeptem ^[78] .

Układ urbanistyczno-przestrzenny osiedla robotniczego Nikiszowiec wpisany jest do rejestru zabytkow nieruchomych pod numerem A/1230/78, a budynki tworz?ce zabudow? osiedla pod numerem A/403/13. S? to nast?puj?ce adresy: ul. A. Czechowa 1-13, 15; ul. ks. A. Ficka 1-9; ul. Garbarska 1-3; ul. Giszowiecka 1-8; ul. Janowska 1-10; ul. B. Krawczyka 2, 4 i 6; ul. Z. Nałkowskiej 6-9; ul. Odrow??ow 1-16, 18 i 20; ul. Rymarska 1, 3 i 5; ul. Szopienicka 44, 46, 48, 50 i 52; ul. ?w. Anny 1-17 i 19 oraz pl. Wyzwolenia 1-4 i 9-16 ^[50] .

Detale architektoniczne budynkow w Nikiszowcu

• 
  Detal ? godło gornicze
• 
  Wykusz
• 
  Wykusz
• 
  Portal
• 
  Portal
• 
  Podcienia

Budynki u?yteczno?ci publicznej i infrastruktura [ edytuj | edytuj kod ]

Przy projektowaniu i budowie Nikiszowca przyj?to zało?enie, by nie tylko zapewni? dach nad głow? dla mieszka?cow, ale by te? zaspokoi? ich wszystkie inne potrzeby ^[79] . Zarowno na terenie Nikiszowca, jak i Giszowca znajdowały si?: sklepy, piekarnia, szkoła i gospoda. W Nikiszowcu umieszczono ponadto obiekty usługowe obsługuj?ce mieszka?cow obydwoch osiedli. Były to: ko?cioł, apteka oraz posterunek policji z aresztem ^[28]   , a pomi?dzy nimi kursowała kolejka w?skotorowa zwana popularnie Balkanem ^[28]   . Opiek? lekarsk? zapewniał lekarz na terenie Giszowca ^[28]   . Znaczna wi?kszo?? budynkow usługowych i publicznych zachowana jest bez znacznych zmian i przebudow. S? to:

• Konsum ? ci?g sklepow w podcieniach w cz??ci połnocnej placu Wyzwolenia ^[28]   ; działały w nich sklepy i lokale usługowe oraz restauracja z sal? widowiskow? ^[75] ,
• Pralnia z suszarni? oraz magiel przy ulicy Rymarskiej (obecnie Dział Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic ) ^[28]   ; powstały celem dbania o stan robotniczych mieszka?, w ktorych mogła pojawia? si? wilgo? na ?cianach; z pralni korzystały głownie kobiety, a przy niej ulokowano poczekalni? dla dzieci ^[80] ,
• Siedziba gospody, gdzie mie?ciły si? tak?e poczta i ?wietlica, w cz??ci wschodniej placu Wyzwolenia (pl. Wolno?ci 4) ^[75] ,
• Apteka i posterunek policji w cz??ci zachodniej placu Wyzwolenia (po?niejszy zakład fotograficzny ?Niesporek”) ^[81] ,
• Ko?cioł ?w. Anny ? w południowej cz??ci placu ^[27] ,
• Dom noclegowy dla samotnych gornikow przy ulicy Szopienickiej (obecnie budynek mieszkalny z restauracj?) ^[27] ,
• Szkoły wraz z mieszkaniami dla nauczycieli (obecnie Szkoła Podstawowa nr 53 im. St. ?eromskiego w Katowicach ) ^[27] ,
• Barak dla zaka?nie chorych oraz ochronka dla dzieci (poza ?cisłym terenem osiedla przy ulicy Zamkowej 2a, obecnie Szkoła Podstawowa nr 6 Specjalna w Katowicach ^[82] ) ^[27] .

Osiedle Nikiszowiec od pocz?tku było wyposa?one w energi? elektryczn?, a tak?e było w pełni skanalizowane ^[69] , wyposa?one w oczyszczalni? ?ciekow ^[49]   i podł?czone do wodoci?gow. Do ka?dego mieszkania doprowadzona była woda pitna. Energi? elektryczn? dostarczano z przykopalnianej elektrowni ?w. Jerzego ^[69] (obecnie Dalkia Polska Energia ? Zakład Produkcyjny ?Wieczorek” ^[83] ). Kopalnia zapewniała rownie? ochron? przeciwpo?arow? ^[30] .

Przykłady zabudowy u?yteczno?ci publicznej w Nikiszowcu

D. pralnia z suszarni? oraz magiel przy ulicy Rymarskiej Ko?cioł ?w. Anny przy placu Wyzwolenia Siedziba d. gospody (po?niej tak?e poczty i ?wietlicy) przy placu Wyzwolenia 4

Pomniki i tablice pami?tkowe [ edytuj | edytuj kod ]

Lista pomnikow i tablic pami?tkowych znajduj?cych si? na terenie osiedla Nikiszowiec oraz w jego najbli?szym s?siedztwie ^{[84] [85]} :

• Pomnik ku czci bohaterow powsta? ?l?skich ( ul. Zamkowa ),
• Pomnik Jozefa Wieczorka (ul. Z. Nałkowskiej),
• Tablica upami?tniaj?ca działalno?? ?Komitetu 21”, powołanego przez robotnikow Gornego ?l?ska do kierowania akcj? strajkow? 1923?1924 (ul. Szopienicka 21),
• ?Miejsce Pami?ci” po?wi?cone gornikom, ktorzy zgin?li w kopalni ?Giesche” (?Wieczorek”; pl. Wyzwolenia).

Gospodarka [ edytuj | edytuj kod ]

Osiedle ?ci?le zwi?zane z gornictwem w?gla kamiennego zostało wybudowane dla pracownikow kopalni ?Giesche” (po?niejsza Kopalnia W?gla Kamiennego ?Wieczorek” ). Pierwsze wzmianki o wydobywaniu w?gla na tym terenie pochodz? z 1788 roku, kiedy to ordynat mysłowicki Feliks Mieroszewski, zało?ył pierwsz? w tym rejonie kopalni? ?Bergthal” . Wydobycie w niej prowadzono z przerwami od 20 grudnia 1788 do 1823 roku. W dniu 6 stycznia 1826 roku, czyli dzie? nadania pola gorniczego ?Morgenroth” (?Jutrzenka”) w Janowie przyjmuje si? za dat? powstania dzisiejszej kopalni ?Wieczorek”. W najwi?kszym bloku osiedla, poło?onym przy dawnym szybie ?Nickisch” (po?niej ?Poniatowski”) zlokalizowano budynki administracyjne i socjalne kopalni ?Giesche”: siedzib? dyrekcji, ła?ni?, cechowni? i dom noclegowy dla samotnych gornikow ^{[86] [72]} . Po zako?czeniu wydobycia w?gla kamiennego, w dniu 31 marca 2018 roku kopalnia została przekazana do Społki Restrukturyzacji Kopal? celem jej likwidacji ^[53] .

Samo za? osiedle od pocz?tku istnienia miało mieszkaniowy charakter, w ktorym zlokalizowano podstawowe usługi i placowki u?yteczno?ci publicznej, a tak?e budynki administracyjne kopalni. Sklepy głownie znajduj? si? w budynku z podcieniami (konsum), b?d?cym cz??ci? bloku II, poło?onego przy placu Wyzwolenia . W s?siednim bloku III zlokalizowano natomiast restauracj? (obecnie mie?ci si? tam placowka Poczty Polskiej) ^[72] . Obok sklepow powstawały te? lokale usługowe, w tym otwarty w 1919 roku przez Augustyna Niesporka w budynku dawnego posterunku policji zakład fotograficzny ^[81] .

Według stanu z kwietnia 2023 roku, w Nikiszowcu działaj? ro?nego typu placowki handlowo-usługowe, w tym m.in.: Filia urz?du Pocztowego Katowice 14 Poczty Polskiej (pl. Wyzwolenia 4) ^[87] , Filia Nikiszowiec ?l?skiego Banku Społdzielczego ?Silesia” w Katowicach (pl. Wyzwolenia 4) ^[88] , piekarnia-cukiernia Michalski (ul. B. Krawczyka 5) ^[89] , sklepy wielobran?owe ^[90] , pracownie artystyczne ^{[91] [92]} i inne.

Transport [ edytuj | edytuj kod ]

Nikiszowiec poło?ony jest przy jednej z wa?niejszych drog w Katowicach ? ulicy Szopienickiej , ktora ł?czy osiedle z Giszowcem w kierunku południowym i Szopienicami w kierunku połnocnym ^[67] . Ulica ta biegnie po połnocno-zachodniej stronie osiedla. Od strony wschodniej do Nikiszowca dochodzi ulica Zamkowa , ktora ł?czy osiedle z reszt? Janowa ^[6] . Ulica Szopienicka jest drog? powiatow? o klasie drogi zbiorczej (Z) , a ulica Zamkowa drog? powiatow? o klasie drogi lokalnej (L) ^[93] .

Sam za? wewn?trzny układ drogowy Nikiszowca zaprojektowano w sposob regularny, szachownicowy, jako szereg przecinaj?cych si? pod k?tem prostym ulic ^[29] . Jest on od połnocy zamkni?ty jest ulic? Z. Nałkowskiej, od zachodu ulic? Szopienick?, od południa ulic? Giszowieck?, za? od wschodu torami kolejowymi ^[49]   . Cały obszar spi?ty jest głownym ci?giem komunikacyjnym ? ulic? Janowsk?, ktora zbiega si? z innymi ulicami w centrum układu, jakie stanowi plac Wyzwolenia ^[49]   .

W latach 20. XX wieku Nikiszowiec został poł?czony z Katowicami lini? autobusow? ^[94] , a wspołcze?nie transport miejski w Nikiszowcu realizowany jest przez Zarz?d Transportu Metropolitalnego i zapewnia poł?czenie miejscowo?ci z innymi cz??ciami Katowic oraz z s?siednimi miastami ? Mikołowem , Mysłowicami i Siemianowicami ?l?skimi . W Nikiszowcu wg stanu z kwietnia 2023 roku znajduj? si? 4 przystanki autobusowe: Nikiszowiec Ko?cioł, Nikiszowiec Szpital, Nikiszowiec Szyb Pułaski i Nikiszowiec Szyb Wilson ^[95] .

W Nikiszowcu znajduj? si? trzy stacje wypo?yczalni rowerow miejskich Metrorower : 27031 (skw. Zillmannow), 27143 (ul. Szopienicka / Oswobodzenia) i 27190 (ul. Szopienicka / Giszowiecka) ^[96] .

  Osobny artykuł: Balkan (kolej w?skotorowa) .

Przy osiedlu funkcjonowała dawniej kolejka w?skotorowa o potocznej nazwie Balkan . Jej budowa była spowodowana konieczno?ci? powi?zania rozproszonych obiektow przemysłowych społki Georg von Giesches Erben w ramach jednej sieci kolejowej. W dniu 25 maja 1909 roku społka ta uzyskała koncesj? na prowadzenie prywatnego ruchu kolei w?skotorowej . Nie wiadomo dokładnie kiedy Balkan zacz?ł wozi? bezpłatnie pasa?erow ? wiadomo tylko, ?e 6 stycznia 1914 roku Dyrekcja Okr?gowa Kolei zezwoliła na prowadzenie ruchu osobowego pomi?dzy szybem ?Carmer” (?Pułaski”) a Giszowcem. Nast?pnie sie? rozbudowano i ubiegano si? o zgod? na darmowy przewoz rodzin pracownikow. W latach 60. XX wieku podj?to starania w sprawie likwidacji Balkanu, jednak ostatecznie doszło do zamkni?cia linii osobowej 31 grudnia 1977 roku ^{[97] [98]} .

O?wiata [ edytuj | edytuj kod ]

Działalno?? edukacyjn? rozpocz?to ?ci?le z budow? osiedla, gdy? do wła?cicieli obszaru dworskiego nale?ało zapewnienie edukacji na poziomie podstawowym. Tak wi?c, wraz z wznoszeniem osiedla zaplanowano miejsce na dwie szkoły. Pierwszy budynek szkolny, posiadaj?cy 16 sal lekcyjnych, oddano do u?ytku 16 pa?dziernika 1911 roku. W tym czasie rozpocz?to nauk? w czterech oddziałach, do ktorych ucz?szczało 217 uczniow. Tymczasem mieszka?cow Nikiszowca przybywało i ju? w 1914 roku uczyło si? w szkole 1047 uczniow, dlatego te? zdecydowano o budowie drugiej szkoły, ktor? rozpocz?to w 1913 roku. W czerwcu 1918 roku przy poparciu ks. Pawła Dudka zało?ono ochronk? dla dzieci, prowadzon? przez siostry jadwi?anki . Skierowano wowczas cztery siostry zakonne do opieki nad dzie?mi ^[99] .

Po powstaniach ?l?skich, w styczniu 1921 roku rozdzielono szkoły koedukacyjne na m?skie i ?e?skie. Rok po?niej przeorganizowano szkoły na polskie, nie otwieraj?c szkoły niemieckiej. Dopiero pod naciskiem rodzicow, 1 grudnia 1923 roku otwarto szkoł? niemieck?, do ktorej ucz?szczało 157 dzieci w czterech oddziałach. Niemiecka szkoła mie?ciła si? w budynku polskiej szkoły m?skiej ^[100] .

W lipcu 1924 roku, wraz z wł?czeniem Nikiszowca do gminy Janow, pod jej zarz?d weszły trzy szkoły z terenu osiedla ? w tym czasie szkoła powszechna ?e?ska otrzymała nr 3, m?ska nr 4, a szkoła niemiecka nr 5. W 1934 roku przywrocono szkoły koedukacyjne, lecz po trzech latach wrocono stopniowo do podziału na szkoły m?skie i ?e?skie. Ponadto w Nikiszowcu działały trzy przedszkola ? dwa z nich prowadzone były przez siostry jadwi?anki przy ulicy Zamkowej 10, a trzecia, prywatna, przez Niemiecki Zwi?zek Szkolny w jednej z sal lekcyjnych szkoły powszechnej nr 4. Dodatkowo od 1930 roku funkcjonowała Doszkalaj?ca Szkoła Wiejska, w ktorej nauka trwała trzy lata ^[101] .

Polskie szkoły po zako?czeniu działa? II wojny ?wiatowej w Nikiszowcu wznowiły działalno?? 28 lutego 1945 roku ^[102] . W 1951 roku, w zwi?zku z wł?czeniem Nikiszowiec do Szopienic, zmieniła si? numeracja szkoł. Nast?pne zmiany w numeracji były w latach 1955 i 1960. Ostatnia zmiana nast?piła w 1964 roku, kiedy to obie szkoły poł?czono w jedn? instytucj? ? obecn? Szkoł? Podstawow? nr 53 im. Stefana ?eromskiego w Katowicach . Siostry jadwi?anki prowadziły przedszkole do 1952 roku, kiedy to władze pa?stwowe przekazały przedszkole osobom ?wieckim ^[103] .

W 2014 roku otwarto jedyne w Polsce miejsce spotka? i edukacji młodzie?y ? Centrum Zimbardo ^[104] .

Kultura [ edytuj | edytuj kod ]

Działalno?? kulturalna zacz?ła si? rozwija? w Nikiszowcu ju? od momentu jego powstania. W 1919 roku na terenie Nikiszowca rozpocz?ł działalno?? chor mieszany ?Wolno??” (w 1927 roku zmieniono jego nazw? na ?Halka”), a jego dyrygentem był Wiktor Bara ^[40] . Działał on do 1939 roku ^[105] . W 1922 roku powstał chor m?ski im. Stanisława Moniuszki, ktory w 1939 roku liczył 215 osob, a jego pierwszym dyrygentem był Wojciech Bywalec ^[40] .

Po II wojnie ?wiatowej w Nikiszowcu zacz?ła sw? działalno?? ?wietlica zakładowa przy kopalni, ktora mie?ciła si? w jednej z sal byłego domu noclegowego. Pocz?tkowo utworzono w niej sekcje: teatraln?, krajoznawczo-turystyczn?, szachow?, gimnastyczn? i zespoł mandolinistow ^[47] . Najwa?niejszy i najbardziej intensywny okres działalno?ci ?wietlica prze?ywała pod kierownictwem Ottona Klimczoka. W 1947 roku stworzył zespoł plastyczny, zwany obecnie Grup? Janowsk? . Sam wyszukiwał w?rod pracownikow kopalni malarzy amatorow. Dostarczał im materiały niezb?dne do pracy, organizował wystawy i dbał o reklam?. W 1956 roku instruktorem koła plastycznego za namow? Klimczoka został Zygmunt Lis, wowczas student krakowskiej ASP . Wkrotce budynek nie mogł zaspokoi? wszystkich potrzeb, a Otton Klimczok zacz?ł zabiega? o budow? zakładowego domu kultury. Ostatecznie na potrzeby Zakładowego Domu Kultury zaadaptowano i przebudowano budynek ła?ni kopalnianej. W latach 90. XX wieku kopalnia pozbywaj?c si? zb?dnego maj?tku zrezygnowała z prowadzenia Domu Kultury i przekazała budynek miastu Katowice. Wkrotce obiekt oddano do u?ytku Szkole Podstawowej nr 53 ^[106] .

W 1994 roku utworzono Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Giszowca, Nikiszowca i Janowa, ktore zaj?ło si? kolekcjonowaniem i prezentowaniem przedmiotow zwi?zanych z histori? i ?yciem mieszka?cow w tym rejonie. Na działalno?? wystawiennicz? kopalnia ?Wieczorek” przekazała budynek dawnej pralni i magla przy ulicy Rymarskiej 4. W budynku zacz?ło funkcjonowa? muzeum społeczne nazwane Galeri? Magiel. Od 2011 roku obiekt jest siedzib? Działu Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic . S? tu prezentowane wystawy czasowe oraz dwie wystawy stałe: Woda i mydło najlepsze bielidło. W pralni i maglu na Nikiszowcu oraz U nos w doma na Nikiszu ^[107] . Za wystaw? Woda i mydło najlepsze bielidło. W pralni i maglu na Nikiszowcu muzeum zostało odznaczone nagrod? Wydarzenie Muzealne Roku ?Sybilla 2013” w kategorii wystawy etnograficzne ^[108] .

W 1998 roku w s?siedztwie osiedla, w budynkach dawnej cechowni i markowni szybu ?Wilson” kopalni ?Wieczorek” rozpocz?ła działalno?? prywatna Galeria Szyb Wilson . Odbywaj? si? w niej liczne wystawy malarstwa, rze?by, fotografii i jest miejscem obchodow ro?nych uroczysto?ci. W 2008 roku zorganizowano w galerii 1. Mi?dzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej ?Nikisz-For” . W ramach festiwalu odbyło si? te? wiele imprez artystycznych m.in. jarmark sztuki, czyli wystawa prac artystow nieprofesjonalnych z mo?liwo?ci? ich zakupu ^[109] .

Nikiszowiec w filmie [ edytuj | edytuj kod ]

Tereny Nikiszowca stały si? plenerem dla filmow: Kazimierza Kutza , Radosława Piwowarskiego , Macieja Pieprzycy , Lecha Majewskiego i Janusza Kidawy .

Filmy, ktorych akcja toczy si? w Nikiszowcu ^[110] :

• Sol ziemi czarnej (1969),
• Perła w koronie (1971),
• Grzeszny ?ywot Franciszka Buły (1980),
• Kolejno?? uczu? (1993),
• Barborka (2005),
• Angelus (2001).

Nikiszowiec w literaturze [ edytuj | edytuj kod ]

Nikiszowiec i Giszowiec zostały opisane w ksi??ce Czarny ogrod przez Małgorzat? Szejnert , ktora została laureatk? pierwszej edycji Nagrody Mediow Publicznych ?Cogito” w dziedzinie literatury pi?knej. Opowie?? była tak?e nominowana do Nagrody Literackiej ?Nike” 2008 oraz do Nagrody Literackiej Gdynia 2008 . Jest to dokładnie udokumentowana, reporterska historia o losach wybranych rodow z tych miejscowo?ci ^[111] .

Nikiszowiec w sztuce [ edytuj | edytuj kod ]

Inspiracj? dla swych niezwykłych wizji malarskich czerpali w Nikiszowcu pocz?wszy ju? od 1946 roku arty?ci nieprofesjonalni skupieni w przyzakładowej ?wietlicy kopalni ?Wieczorek” . Wielu tworcow z tego grona, nazwanych przez Seweryna A. Wisłockiego Grup? Janowsk? , uwieczniało robotnicze osiedle na swych obrazach. Opisy i fotografie osiedla umieszczane s? rownie? w ksi??kach, publikacjach i na stronach internetowych ^[112] . Ewald Gawlik , jeden z malarzy z Grupy Janowskiej, zwany Van Goghiem z Nikisza i Mistrzem Małej Ojczyzny , przedstawiał prac?, zabaw?, ?ycie rodzinne i społeczne mieszka?cow na tle bliskich mu Nikiszowca i Giszowca ^[113] . W scenerii robotniczego osiedla tworzył tak?e Erwin Sowka . Przedstawia on akty kobiece na tle architektury i krajobrazow Nikiszowca ^[114] . Prace Pawła Wrobla s? przykładem kosmogonicznego rozumienia Nikiszowca ? dla niego osiedle było nie tylko domem, ale te? odpowiednikiem centrum ?wiata ^[115] . Dla tych artystow Janow i Nikiszowiec były miejscami silnie inspiruj?cymi artystycznie ^[115] . Prace członkow Grupy Janowskiej były prezentowane na wystawach Grupa Janowska 1946?2016 oraz Wokoł Mistrzow Grupy Janowskiej w Dziale Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic w budynku przy ulicy Rymarskiej 4 ^[116] . Od lipca 2000 roku Grupa Janowska ma siedzib? w Miejskim Domu Kultury ?Szopienice-Giszowiec” w Katowicach przy ulicy gen. J. Hallera 28, gdzie tworcy prowadz? własn?, stał? galeri? ^[117] .

Religia [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Parafia ?w. Anny w Katowicach .

Dominuj?cym wyznaniem w Nikiszowcu jest ko?cioł rzymskokatolicki. Na przełomie XIX i XX wieku mieszka?cy osiedla nale?eli do parafii w Mysłowicach ^[118] . Na pocz?tku XX wieku mieszka?cy Janowa utworzyli Towarzystwo Katolickich Obywateli, ktore zaj?ło si? zbieraniem funduszy na budow? nowego ko?cioła na miejscu. Do tej pory musieli pokonywa? odległo?? około 5 km. W 1908 roku społka Georg von Giesches Erben przekazała na budow? ko?cioła 60 tys. marek pod warunkiem, ?e ko?cioł powstanie według zatwierdzonych przez społk? planow i b?dzie zlokalizowany w Nikiszowcu. Na zlecenie społki sporz?dzono plany i kosztorys budowy ko?cioła z probostwem, a nadzor nad budow? zlecono Emilowi i Georgowi Zillmannom ^{[119] [120]} .

Poniewa? budowa przedłu?ała si?, społka przekazała budynek kotłowni przy szybie ?Albert” (?Wojciech”) kopalni ?Giesche” na ko?cioł tymczasowy. W pa?dzierniku 1910 roku po?wi?cono prowizoryczn? ?wi?tyni?, a w sierpniu 1912 roku wydzielono z mysłowickiej parafii samodzieln? parafi? w Janowie. 5 lipca 1914 roku poło?ono kamie? w?gielny pod nowy ko?cioł, lecz po miesi?cu budow? przerwał wybuch I wojny ?wiatowej. Po wojnie wznowiono prace, a zako?czono je dopiero w 1927 roku ^{[31] [36] [121]} . W dniu 5 listopada 1992 roku przy ko?ciele po?wi?cono dom katechetyczny, w ktorym cz??? pomieszcze? została przekazana siostrom jadwi?ankom, ktore wcze?niej przebywały w budynku probostwa ^[122] .

Sport i rekreacja [ edytuj | edytuj kod ]

Najstarsz? organizacj? sportow? w Nikiszowcu było nikiszowieckie gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokoł” . W 1920 roku utworzono klub piłkarski pod nazw? Klub Sportowy ?Nikisz 20”. Boisko do piłki no?nej zorganizowano mi?dzy blokiem II a szybem kopalnianym w Janowie. Nazw? tego klubu zmieniono w 1938 roku na Klub Sportowy ?Pułaski”. W 1923 roku miło?nicy palanta zało?yli Klub Sportowy ?Nikiszowiec 23“ ^[123] .

W 1923 roku Jan Skupina zało?ył Towarzystwo Pływackie ?Giszowiec-Nikiszowiec 23” ^[124] , nad ktorym patronat obj?ła kopalnia ?Giesche” (?Wieczorek”) ^[125] . Staw Małgorzata w Giszowcu był baz? tego klubu pływackiego. Dzi?ki zawodniczce Rozalii Kajzer-Piesiur Towarzystwo Pływackie było jednym z najsilniejszych klubow w Polsce ^[124] . Rozalia Kajzer-Piesiur była wielokrotn? mistrzyni? i rekordzistk? Polski na ro?nych dystansach i uczestniczk? igrzysk w Amsterdamie w 1928 roku ^[123] . Od 1931 do wybuchu II wojny ?wiatowej w Nikiszowcu znajdowała si? siedziba Klubu Cyklistow ?Rekord” Janow ^[126] .

  Osobny artykuł: Naprzod Janow .

Po II wojnie ?wiatowej przedstawiciele przedwojennego Klubu Sportowego ?Pułaski” stworzyli nowy o nazwie Robotniczy Klub Sportowy ?Naprzod” Janow, uprawiaj?cy tylko piłk? no?n?. W 1948 roku przy kopalni ?Wieczorek” powstał Gorniczy Zwi?zkowy Klub Sportowy ?Janow”. Pod koniec 1948 roku RKS ?Naprzod” Janow i nowo utworzony GZKS ?Janow” poł?czono pod wspoln? nazw? Gorniczy Zwi?zkowy Klub Sportowy ?Naprzod” Janow. W 1949 roku do GZKS ?Naprzod” Janow poł?czył si? z ?Sił?” Giszowiec i ?Katowiczank?” i od tej pory nosił nazw? ?Gornik” Janow. W 1957 roku dokonano zmiany statutu i odt?d organizacja nosiła now? nazw? Gorniczy Klub Sportowy Naprzod Janow przy kopalni ?Wieczorek” ^[127] . W 1963 wybudowano dla Naprzodu Janow hal? sportow? z lodowiskiem Jantor ^[40] . Klub ten w 1997 roku ogłosił upadło?? i dopiero w sezonie 2002/2003 wznowił gr?. W lutym 2004 roku zarz?d podj?ł decyzj? o reaktywacji klubu. Od sezonu 2006/2007 roku ponownie grał w ekstralidze ^[128] .

Turystyka [ edytuj | edytuj kod ]

Nikiszowiec uwa?any jest za jedn? z najwi?kszych historycznych i architektonicznych atrakcji miasta Katowice ^[129] . Osiedlu temu wraz z Giszowcem nadano funkcj? turystyczn? poprzez umieszczenie ich na Szlaku Zabytkow Techniki Wojewodztwa ?l?skiego . Ponadto Nikiszowiec zyskał bardzo na znaczeniu poprzez uznanie osiedla za pomnik historii . Obydwa osiedla s? cz?sto odwiedzane przez zwiedzaj?cych, lecz według stanu z 2016 roku ich infrastruktura turystyczna nie była jeszcze wystarczaj?ca ^[130] . W Nikiszowcu według stanu z 2023 roku znajduj? si? obiekty powi?zane z turystyk?, takie jak m.in.: apartamenty na wynajem ^[131] , restauracje (w tym ?l?ska Prohibicja i MAOLA) ^{[132] [133]} , kawiarnie (Cafe Byfyj) ^[134] , sklep z pami?tkami i gad?etami Geszeft ^[135] , Dział Etnologii Miasta ? Oddział Muzeum Historii Katowic czy Punkt Informacji Turystycznej ^[136] .

W Nikiszowcu działa te? sie? lokalnych przewodnikow oferuj?cych zwiedzanie osiedla ^[137] . Została te? wytyczona trasa spacerowa po Nikiszowcu, a wraz z tym przy charakterystycznych obiektach Nikiszowca powstało jej oznakowanie, na ktore składaj? si? m.in. krotkie opisy miejsc w trzech j?zykach i mapy danego fragmentu osiedla ^[138] .

Szlaki turystyczne [ edytuj | edytuj kod ]

• Szlak Zabytkow Techniki : Cz?stochowa ? Nikiszowiec ? ?ywiec ^[139] ,
• nr 121: Janow ? Nikiszowiec ? Park Bolina ? Giszowiec ? Lasy Murckowskie ^[140] .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Antoni A.   Barciak   Antoni A. , Ewa E.   Chojecka   Ewa E. , Sylwester S.   Fertacz   Sylwester S. (red.), Katowice. ?rodowisko, dzieje, kultura, j?zyk i społecze?stwo , t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic , 2012a, ISBN  978-83-87727-24-6   .
• Antoni A.   Barciak   Antoni A. , Ewa E.   Chojecka   Ewa E. , Sylwester S.   Fertacz   Sylwester S. (red.), Katowice. ?rodowisko, dzieje, kultura, j?zyk i społecze?stwo , t. 2, Katowice: Muzeum Historii Katowic , 2012b, ISBN  978-83-87727-29-1   .
• Michał M.   Bulsa   Michał M. , Patronackie osiedla robotnicze. Tom 1. Gorny ?l?sk , Łod?: Ksi??y Młyn Dom Wydawniczy , 2022, ISBN  978-83-7729-689-9   ( pol. ) .
• Ewa E.   Caban   Ewa E. , Urok czerwonej cegły ? osiedle Nikiszowiec [online], instytutkorfantego.pl, 2012 [dost?p 2023-04-29]   ( pol. ) .
• Marta M.   Chmielewska   Marta M. , Morfologiczne przekształcenia przestrzeni miejskiej Katowic , Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu ?l?skiego , 2016, ISBN  978-83-8012-837-8   ( pol. ) .
• Adam A.   Fru?y?ski   Adam A. , Grzegorz G.   Grzegorek   Grzegorz G. , Piotr P.   Rygus   Piotr P. , Kopalnie i huty Katowic , Katowice: Wydawnictwo ?Prasa i Ksi??ka”, 2017, ISBN  978-83-63780-23-4   ( pol. ) .
• Adam A.   Hajduga   Adam A. , Portfolio Szlaku Zabytkow Techniki wojewodztwa ?l?skiego , Ewa E.   Bogacz-Wojtanowska , Łukasz Ł.   Gaweł , Anna A.   Goral (red.), ?Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze”, Stowarzyszenie Gmin i Powiatow Małopolski, 2016   ( pol. ) .
• Jerzy J.   Jaros   Jerzy J. (red.), Słownik historyczny kopal? w?gla na ziemiach polskich , Katowice: ?l?ski Instytut Naukowy, 1984, ISBN  83-00-00648-6   .
• Piotr P.   Matuszek   Piotr P. , ?Katowickie” osiedle potomkow Gieshego , [w:] Piotr P.   Matuszek , Joanna J.   Tofilska , Andrzej A.   Złoty (red.), Nikiszowiec, Giszowiec i inne osiedla Katowic , Archiwum Pa?stwowe Katowic, Miejski Dom Kultury w Giszowcu, Bractwo Gospodarcze Zwi?zku Gorno?l?skiego, FW Koral, 2008, s. 15-34, ISBN  978-83-7593-005-4   ( pol. ) .
• Agata A.   Mucha   Agata A. , Osiedle robotnicze Nikiszowiec [online], zabytek.pl, 10 grudnia 2015 [dost?p 2023-04-29]   ( pol. ) .
• Opracowanie ekofizjograficzne podstawowe z elementami opracowania ekofizjograficznego problemowego [...] dla potrzeb opracowania projektow miejscowych planow zagospodarowania przestrzennego obszarow poło?onych w mie?cie Katowice , Katowice: WERONA, 2014   ( pol. ) .
• Kurt K.   Seidl   Kurt K. , Mirosław M.   Langer   Mirosław M. , Mieszkania robotnicze w gorno?l?skim przemy?le gorniczym , Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza na zlecenie KWK ?Staszic”, 1995, ISBN  83-03-03672-6   .
• Lech L.   Szaraniec   Lech L. , Osady i osiedla Katowic , Katowice: Oficyna ?Artur”, 1996, ISBN  83-905115-0-9   .
• Małgorzata M.   Szejnert   Małgorzata M. , Czarny ogrod , wyd. pierwsze, Krakow: Społeczny Instytut Wydawniczy ?Znak”, 2007, ISBN  978-83-240-0896-4   .
• Joanna J.   Tofilska   Joanna J. , Katowice Nikiszowiec: miejsce, ludzie, historia , Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2007, ISBN  978-83-87727-68-0   .