Nazwa ? obok zdania i funktora jedna z trzech głownych kategorii syntaktycznych, wyro?nionych w teorii kategorii syntaktycznych. Nazwa to ka?de wyra?enie zło?one lub proste, ktore przy danym jego rozumieniu mo?e pełni? funkcj? podmiotu lub orzecznika w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym. Niekiedy okre?la si? nazwy jako wyra?enia mog?ce pełni? funkcj? podmiotu, nie funkcj? podmiotu i orzecznika.

Bardziej ?cisłe definicje nazw przedstawili m.in. Tadeusz Kotarbi?ski i Tadeusz Cze?owski .

Klasyfikacja nazw [ edytuj | edytuj kod ]

Nazwy zło?one i proste [ edytuj | edytuj kod ]

Ze wzgl?du na budow? wyro?nia si? nazwy proste - jednowyrazowe - oraz nazwy zło?one - dwu- i wi?cejwyrazowe. Nazw? prost? jest wi?c "kłos", "Mikołaj" lub "Mikołaj Kopernik", nazw? zło?on? "kłos ?yta", "student warszawski, ktory zabija goł?bie", "ogon Mikołaja". Nazwy typu "Mikołaj Kopernik" traktowa? nale?y jako proste, tworz?ce je człony nie stanowi? bowiem członow samodzielnych syntaktycznie.

Nazwy konkretne i abstrakcyjne [ edytuj | edytuj kod ]

Ze wzgl?du na kategori? ontyczn? desygnatow wyro?nia si? nazwy konkretne , ktore odnosz? si? do rzeczy (w tym osob; np. kubek kawy, Wisła, Jean Racine) lub wyobra?e? rzeczy (np. Baba Jaga, jednoro?ec), oraz nazwy abstrakcyjne , ktorych desygnatami nie s? rzeczy, lecz przedmioty nale??ce do innych kategorii ontycznych, takich jak cechy i własno?ci (zielono??), stany rzeczy (spokoj), relacje (wy?szo??) czy zdarzenia (skok ze spadochronem). Niekiedy wyra?enia rownokształtne, takie jak np. "wi?zienie", przy znaczeniu "a" mog? stanowi? nazw? abstrakcyjn?, przy znaczeniu "b" konkretn?.

Z nazwami abstrakcyjnymi wi??e si? pewien bł?d my?lowy, zwany hipostazowaniem : bł?d ten polega na dopatrywaniu si? w nazwach abstrakcyjnych nazw pewnych rzeczy, uznawaniu, ?e nazwom typu "sprawiedliwo??" towarzyszy pewna rzecz, ktora "jest sprawiedliwo?ci?". Hipostazowanie jest jednym z głownych ?rodeł powstawania wypowiedzi nonsensownych, typu "sprawiedliwo?? prowadzi do szcz??cia" czy "miło?? jest m?dro?ci?". Cz??? logikow, np. Tadeusz Kotarbi?ski , uznaje nazwy abstrakcyjne za onomatoidy , zaw??aj?c poj?cie "nazwy" wył?cznie do nazw konkretnych.

Nazwy jednostkowe, ogolne i puste [ edytuj | edytuj kod ]

Desygnat danej nazwy to przedmiot, o ktorym nazw? t? mo?na zgodnie z prawd? orzec. Ze wzgl?du na ilo?? desygnatow wyro?nia si? nazwy jednostkowe o jednym desygnacie (np. najmniejsza dodatnia liczba parzysta - jest to jednocze?nie deskrypcja ), nazwy ogolne o wi?cej ni? jednym desygnacie (np. człowiek) i nazwy puste , nieposiadaj?ce desygnatow (np. człowiek o ujemnym wzro?cie). Ponadto wyro?nia si? nazwy o intencji jednostkowej i nazwy o intencji ogolnej - rozro?nienie to odnosi si? głownie do nazw pustych.

Nazwy indywidualne i generalne [ edytuj | edytuj kod ]

Ze wzgl?du na sposob wyodr?bniania desygnatow wyro?nia si? nazwy indywidualne przysługuj?ce desygnatowi na zasadzie przyj?tej konwencji znaczeniowej, niezale?nie od wła?ciwo?ci posiadanych przez desygnat (np. Zeus) oraz nazwy generalne , przypisywane desygnatowi ze wzgl?du na cech? charakterystyczn? dla tego przedmiotu (np. wierszokleta). Nazwa indywidualna przysługuje wi?c swojemu desygnatowi stale, nazwy generalne jedynie ze wzgl?du na aktualne przysługiwanie mu pewnych własno?ci (nazwa generalna "łysy" jest nazw? Sokratesa tylko o ile Sokrates jest łysy, a przestaje by? jego nazw?, gdy odzyska włosy). Ze wzgl?du na funkcj? pełnion? w zdaniu nazwy generalne pełni? mog? funkcj? podmiotu i orzecznika, nazwy indywidualne jedynie funkcj? podmiotu (np. niepoprawne syntaktycznie jest zdanie "Najwi?ksze miasto Polski jest Warszaw?").

Niekiedy pewne nazwy generalne i indywidualne maj? te same desygnaty: np. nazwa generalna "stolica Polski" i nazwa indywidualna "Warszawa".

Nazw generalnych i indywidualnych nie mo?na uto?samia? z j?zykoznawczymi kategoriami nazwy własnej i nazwy pospolitej: nazwy własne typu Zofia przy pewnych znaczeniach słowa "Zofia" mog? stanowi? nazwy indywidualne (i dzieje si? tak w przypadku tego słowa najcz??ciej), przy innych generalne (np. w zdaniu "Ka?da Zofia zostanie Indianinem" - nazwa "Zofia" u?yta jest tu w znaczeniu "kobieta, ktorej nadano imi? Zofia", jako nazwa zale?na od pewnej wła?ciwo?ci desygnatu jest to wi?c nazwa generalna).

Nazwy indywidualne s? nazwami jednostkowymi (nie wszystkie nazwy jednostkowe s? jednak nazwami indywidualnymi) lub pustymi. Nie istniej? nazwy indywidualne ogolne. Nazwy generalne mog? by? nazwami ogolnymi, nazwami pustymi lub nazwami jednostkowymi.

Nazwy zbiorowe i nazwy niezbiorowe [ edytuj | edytuj kod ]

Nazwy zbiorowe (kolektywne) - nazwy, ktorych desygnatami s? nie poszczegolne rzeczy, lecz takie przedmioty, ktore traktujemy jako agregaty zło?one z poszczegolnych rzeczy (np. las - agregat drzew, biblioteka - agregat ksi??ek, stado - agregat zwierz?t)

Tre?? nazwy [ edytuj | edytuj kod ]

Inaczej " konotacja " lub "intensja" nazwy. Ogoł cech przysługuj?cych wszystkim i tylko desygnatom danej nazwy. Nazwa "kot" konotuje mi?dzy innymi puchato?? i zdolno?? do miauczenia (je?li ograniczymy si? dla przejrzysto?ci przykładu do kotow "zwykłych", a pominiemy np. odmiany łyse).

Zakres nazwy. Ostro?? zakresu nazwy [ edytuj | edytuj kod ]

Zakresem nazwy N (inaczej "ekstensj?" lub " denotacj? ") nazywamy ogoł obiektow, ktore s? desygnatami owej nazwy, czyli takie o ktorych mo?na prawdziwie orzec zdanie: "to jest N".

Nieostro?? i ostro?? w odniesieniu do nazw uj?? mo?na jako cechy denotacji nazwy albo jako cechy samej nazwy, np. za pomoc? nast?puj?cych definicji:

• Je?li w j?zyku J osoba o znaj?ca znaczenie nazwy P w j?zyku J potrafi dla przedmiotu a rozstrzygn??, czy przedmiot a stanowi desygnat nazwy P, to zakres nazwy P jest w j?zyku J ostry. Nazw? o ostrej denotacji okre?la si? wtedy jako nazw? ostr?.
• Nazw? P w j?zyku J nazywamy nieostr?, gdy istnieje taki przedmiot a, ?e ze zbioru postulatow znaczeniowych obowi?zuj?cych dla nazwy P w j?zyku J nie wynika ani teza, ?e przedmiot a jest desygnatem nazwy P, ani teza, ?e przedmiot a nie jest desygnatem nazwy P.

Zakresem nieostro?ci nazwy P w j?zyku J nazywamy zbior wszystkich przedmiotow, dla ktorych nie sposob rozstrzygn?? na podstawie obowi?zuj?cych dla nazwy P postulatow znaczeniowych j?zyka J, czy stanowi? one desygnaty nazwy P.

Poj?cie nieostro?ci nazw pozostaje w zwi?zku z rozległ? problematyk? ontologiczn?, logiczn? i epistemologiczn?. Fakt, ?e istniej? przedmioty, o ktorych nie mo?na orzec ani nazwy a, ani nazwy jej przeciwnej, prowadzi? mo?e do wniosku o fałszywo?ci prawa wył?czonego ?rodka . W odniesieniu do tego zagadnienia rozwin?ły si? trzy głowne stanowiska: według pierwszego przedmioty z zakresu nieostro?ci danej nazwy nie spełniaj? prawa wył?czonego ?rodka; według drugiego spełniaj? je, tzn. s? one A lub s? nie-A, nie mo?na jednak rozstrzygn??, ktora z tych mo?liwo?ci rzeczywi?cie zachodzi ? stanowisko to postuluje wi?c istnienie zda? zasadniczo nierozstrzygalnych; według trzeciego stanowiska zdania orzekaj?ce o przedmiocie nale??cym do zakresu nieostro?ci tej nazwy s? nonsensami (nie s? wi?c w ogole zdaniami) ? orzekaj? one bowiem nazw? niezgodnie z warunkami jej stosowalno?ci wyznaczonymi przez odnosz?ce si? do niej postulaty znaczeniowe.

Funkcje nazw [ edytuj | edytuj kod ]

• znaczenie nazwy ? sposob rozumienia tej nazwy w danym j?zyku;
• oznaczanie ? nazwa oznacza przedmiot X wtedy i tylko wtedy, gdy orzeka si? o niej prawdziwie;
• denotowanie ? nazwa przy danym swoim znaczeniu wskazuje na swoj zakres ;
• konotowanie ? nazwa przy danym swoim znaczeniu wskazuje na zbior cech (tre??), ktore przysługuje wszystkim desygnatom i tylko im.

Relacje mi?dzy nazwami ze wzgl?du na denotacj? [ edytuj | edytuj kod ]

Ten sam przedmiot stanowi? mo?e desygnat wielu nazw, np. dane biurko stanowi? mo?e desygnat nazw "biurko", "mebel", "rzecz", "przedmiot", "miejsce na notatki Kierkegaarda", "pewna ilo?? drewna". Zdarza si?, ?e w skład zakresu (denotacji) dwu lub wi?cej danych nazw wchodz? te same przedmioty, całkiem ro?ne przedmioty, cz??ciowo ro?ne przedmioty ? mi?dzy nazwami zachodzi? mog? wi?c ro?norakie relacje ze wzgl?du na zbiory ich desygnatow. Znajomo?? relacji mi?dzy zakresami nazw jest cz?sto koniecznym ?rodkiem analizy logicznej zda?, w ktorych nazwy te wyst?puj?, a co za tym idzie, warunkiem jej poprawnego zrozumienia.

Procz poj?cia denotacji jako zbioru desygnatow danej nazwy do analizy relacji mi?dzy zakresami nazw wprowadza si? poj?cie uniwersum przedmiotow (klasy uniwersalnej przedmiotow) oraz poj?cie klasy negatywnej. Klasa uniwersalna przedmiotow to klasa, ktorej elementem jest ka?dy przedmiot. Denotacja nazwy "klasa wszystkich przedmiotow", gdzie klasa wszystkich przedmiotow traktowana jest jako zbior w sensie dystrybutywnym wszystkich przedmiotow, pokrywa si? z denotacj? nazwy "przedmiot". Zbior w sensie kolektywnym (agregat) wszystkich przedmiotow to wszech?wiat czy szeroko rozumiana rzeczywisto?? . Denotacja dowolnej nazwy a jest podzbiorem klasy uniwersalnej przedmiotow. Dopełnienie w obr?bie uniwersum przedmiotow wydzielonej z uniwersum przedmiotow denotacji danej nazwy nazywamy jej klas? negatywn?. Tak np. dopełnieniem denotacji nazwy "Warszawa", tj. klas? negatywn? denotacji nazwy "Warszawa", jest ka?dy przedmiot nie b?d?cy Warszaw? przy danym rozumieniu wyra?enia "Warszawa". Nazwy, ktorych denotacjami s? klasy negatywne innych nazw, nie wyst?puj? w j?zyku potocznym: formułuje si? je za pomoc? tzw. negacji przynazwowej logicznej typu "nie-Warszawa", "nie-samochod", "nie-Tr?dowata". Klasa uniwersalna stanowi sum? denotacji nazwy a oraz klasy negatywnej denotacji nazwy a.

W?rod relacji mi?dzy nazwami ze wzgl?du na denotacj? wyro?ni? mo?na zamienno??, podrz?dno??, nadrz?dno??, sprzeczno??, podprzeciwie?stwo, przeciwie?stwo i niezale?no?? ^[1] .

• Nazwa P jest zamienna wzgl?dem nazwy Q, gdy denotacje tych nazw pokrywaj? si?, tj. gdy ka?dy desygnat nazwy P jest zarazem desygnatem nazwy Q, a ka?dy desygnat nazwy Q jest zarazem desygnatem nazwy P. Zamienne s? np. nazwy "krowa" i "zwierz? nad Wisł?, ktore muczy".
• Nazwa P jest podrz?dna wzgl?dem nazwy Q wtedy, gdy denotacja nazwy P zawiera si? w sposob wła?ciwy w denotacji nazwy Q, tj. gdy wszystkie desygnaty nazwy P s? zarazem desygnatami nazwy Q. Nazwa "krowa" jest podrz?dna wzgl?dem nazwy "zwierz?, ktore wydaje d?wi?ki".
• Nazwa P jest nadrz?dna wzgl?dem nazwy Q, gdy denotacja nazwy Q zawiera si? w sposob wła?ciwy w denotacji nazwy P, tj. gdy wszystkie desygnaty nazwy Q s? zarazem desygnatami nazwy P. Nazwa "rzeka" jest nadrz?dna wzgl?dem nazwy "rzeka, nad ktor? od wiekow ?yj? krowy".
• Nazwa P jest przeciwna wzgl?dem nazwy Q, gdy denotacja nazwy P wyklucza si? z denotacj? nazwy Q i zarazem suma denotacji nazw P i Q zawiera si? w sposob wła?ciwy w uniwersum przedmiotow. Nazwa "krowa" jest przeciwna wzgl?dem nazwy "rzeka".
• Nazwa P jest niezale?na wzgl?dem nazwy Q, gdy denotacje nazw P i Q krzy?uj? si?, a suma tych denotacji zawiera si? w sposob wła?ciwy w uniwersum przedmiotow. Nazwa "krowa" jest niezale?na wzgl?dem nazwy "czarno-białe zwierz?".
• Nazwa P jest sprzeczna wzgl?dem nazwy Q, gdy denotacja nazwy P wyklucza si? z denotacj? nazwy Q i zarazem suma denotacji nazw P i Q pokrywa si? z uniwersum przedmiotow. Nazwy "krowa" i "nie-krowa" s? sprzeczne.
• Nazwa P jest podprzeciwna wzgl?dem nazwy Q, gdy denotacje nazw P i Q krzy?uj? si?, a suma tych denotacji pokrywa si? z uniwersum przedmiotow. Nazwy "krowa" i "nie-czarno-białe zwierz?" s? podprzeciwne.

Stosunek przeciwie?stwa i stosunek sprzeczno?ci mi?dzy zakresami nazw okre?la si? ł?cznie jako stosunek wykluczania si? zakresow nazw: w przypadku sprzeczno?ci suma zakresow nazw sprzecznych tworzy klas? uniwersaln? przedmiotow, w przypadku przeciwie?stwa jej podzbior. Nazwa "krowa" i nazwa "rzeka" s? przeciwne, nie istniej? bowiem przedmioty b?d?ce jednocze?nie rzekami i krowami ? nie s? jednak sprzeczne, gdy? istniej? przedmioty nie b?d?ce ani krowami, ani rzekami, jak np. ludzie, drzewa i miasta. Stosunek niezale?no?ci i podprzeciwie?stwa mi?dzy zakresami nazw okre?la si? ł?cznie jako stosunek krzy?owania si? zakresow nazw: w suma denotacji nazw podprzeciwnych pokrywa si? z uniwersum przedmiotow, suma denotacji nazw niezale?nych nie pokrywa si? z nim.

Je?li dwie nazwy s? w pełni synonimiczne (rownoznaczne), to ich denontacje s? zamienne. Nie wszystkie nazwy, ktorych denotacje s? zamienne, s? jednak rownoznaczne. Istniej? nazwy o tym samym zakresie, ale o ro?nym znaczeniu , jak np. nazwa "Warszawa" i nazwa "najwi?ksze miasto nad Wisł? w roku 2003". Nale?y wi?c odro?ni? relacje mi?dzy zakresami nazw i relacje mi?dzy ich znaczeniami.

Nale?y tak?e odro?ni? relacje mi?dzy zakresami nazw a relacje mi?dzy cz??ciami ich desygnatow. Nazwa "Kurpie" nie jest nazw? podrz?dn? wzgl?dem nazwy "Mazowsze", ale nazw? przeciwn? wzgl?dem nazwy "Mazowsze". Nazwa "Kurpie" nie jest bowiem desygnatem nazwy "Mazowsze". Podobnie Denotacja nazwy "cały obszar Turcji " nie krzy?uje si? z denotacj? nazwy "cały obszar Azji", bowiem jedynym desygnatem nazwy "cały obszar Azji" jest cały obszar Azji, za? azjatycka cz??? obszaru Turcji jest jedynie pewn? cz??ci? tego desygnatu. Nie jest podrz?dna denotacja nazwy "kierownica samochodowa" wzgl?dem denotacji nazwy "samochod" - s? to nazwy niezale?ne, gdy? ?aden samochod nie jest kierownic? samochodow?, ?adna kierownica samochodowa nie jest samochodem i istniej? przedmioty nie b?d?ce ani samochodami, ani kierownicami samochodowymi.

Negacja przynazwowa [ edytuj | edytuj kod ]

Za pomoc? słowa "nie" i jego odpowiednikow przekształca si? pewn? nazw? w inn? nazw? (w odro?nieniu od negacji zdaniowej , gdzie słowo "nie" stanowi funktor zdaniotworczy od argumentow zdaniowych, a wi?c przekształca pewne zdanie w inne zdanie). Wyro?nia si? przy tym dwa rodzaje negacji przynazwowej: negacj? przynazwow? zleksykalizowan? i negacj? przynazwow? logiczn?.

Za pomoc? negacji przynazwowej logicznej utworzy? mo?na nazwy przeciwne i sprzeczne z pewn? inn? nazw?. Negacja przynazwowa logiczna nie wyst?puje w j?zyku potocznym, znajduj?c zastosowanie np. w analizach logiczno-filozoficznych. Przykładami takich nazw mog? by? "nie-kwadrat", "nie-krolowa Bona", "nie-przebiegło??".

Negacja przynazwowa zleksykalizowana wyst?puje w j?zyku potocznym w nazwach typu "nieprzyjaciel". Nazwa P ₂ utworzona za pomoc? negacji przynazwowej zleksykalizowanej z nazwy P jest podrz?dna wzgl?dem nazwy P _1, utworzonej za pomoc? negacji przynazwowej logicznej z nazwy P.

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Informacje w  projektach siostrzanych

Cytaty  w Wikicytatach

Definicje słownikowe  w Wikisłowniku

• nazwa własna

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]