Antyklerykalizm (od ?anty” i gr. klerikos, ?maj?cy władz? religijn?”) ? ideologia społeczno-polityczna i postawa ?yciowa wyra?aj?ca si? w niech?tnym lub wrogim stosunku do udziału kleru w ?yciu społecznym i politycznym ^{[1] [2]} . Antyklerykalizm cz?sto mylnie uto?samiany jest z ateizmem ^{[3] [4]} .

Podstaw? antyklerykalizmu jest sprzeciw wobec niektorych przejawow działalno?ci duchowie?stwa, a szerzej ? instytucji wyznaniowych religijnych (w odro?nieniu od wierze? i idei ?wieckich). Niezgoda na wpływ tych instytucji na pozareligijne ?ycie społecze?stwa, napominanie lub ingerencj? w sprawach dotycz?cych prawa.

Antyklerykalizm mo?e wyst?powa? z ro?nym nasileniem, w zale?no?ci od tego, na ile jest reprezentatywny dla społecze?stwa, i nawi?zywa? do ro?nych ?rodeł ideowych. Odnosi si? do dowolnej instytucji religijnej, cho? najcz??ciej pod tym terminem rozumiana jest krytyka klerykalizmu chrze?cija?skiego .

Antyklerykalizm a inne poj?cia [ edytuj | edytuj kod ]

Antyklerykalizm nie jest postaw? niech?tn? wobec wiary czy religii jako takiej. Mo?e istnie? w poł?czeniu z ateizmem , ale rownie? ze specyficzn? form? religijno?ci ? oznacza on jedynie stosunek do działalno?ci obdarzonych autorytetem hierarchow danej religii. Jest postaw? krytyczn? wobec działalno?ci hierarchow danego zwi?zku wyznaniowego, najcz??ciej dominuj?cego w danym pa?stwie. Poj?ciem u?ywanym przez antyklerykałow jest deklerykalizacja ? ogoł działa? zmierzaj?cych do ograniczenia instytucjonalnego wpływu duchowie?stwa na ?ycie społeczne, polityczne i kulturalne ^[5] . Antyklerykalizm nie jest rownowa?ny laicyzmowi i laicko?ci .

Sfery krytyki [ edytuj | edytuj kod ]

Sprzeciw dotyczy, subiektywnie interpretowanych jako negatywne, wpływow hierarchow religijnych na zbyt lu?no zwi?zane z religi? i teologi? dziedziny ?ycia, takie jak polityka , kultura , edukacja i jest zwi?zany przede wszystkim z filozoficznymi i moralnymi podstawami determinuj?cymi okre?lone działania w tych dziedzinach. Jedynie sfery działalno?ci socjalnej i humanitarnej wyj?tkowo rzadko podlegaj? antyklerykalnej krytyce.

Antyklerykalizm krytykuje m.in.:

• ł?czenie religii z polityk? (np. rozpoczynanie oficjalnych uroczysto?ci pa?stwowych od nabo?e?stwa lub modlitwy, ?wi?cenie przez osoby duchowne gmachow urz?dow i innych pa?stwowych obiektow);
• obecno?? religii w pa?stwowych instytucjach (np. prowadzenie przez duchowych działalno?ci religijnej w ramach pa?stwowych instytucji, takich jak: szkoły publiczne [pa?stwowe i prywatne], siły zbrojne itd.);
• nierowne (łagodniejsze) traktowanie instytucji wyznaniowych przez system prawny pa?stwa (np. zwolnienia podatkowe, mo?liwo?? dost?pu do mediow publicznych, prawo do umieszczania symboli religijnych w szkolnych salach lekcyjnych i ?rodkach komunikacji publicznej).

Antyklerykalizm jako postawa etyczna [ edytuj | edytuj kod ]

Postawa antyklerykalna wyst?puje te? jako wybor etyczny i moralny, ugruntowane argumentami filozoficznymi i ?wiatopogl?dowymi. Padaj? tu argumenty na temat poszanowania godno?ci osob innej wiary na rowni z niewierz?cymi. Jest to wyraz sprzeciwu wobec patologii, ktore cz?sto towarzysz? wszelkim formom faworyzowania wybranych grup społecznych czy instytucji.

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Tendencje antyklerykalne pojawiaj? si? we wszystkich religiach posiadaj?cych stan kapła?ski, jako reakcja na d??enie do podporz?dkowania duchowie?stwu ?ycia społecznego, polityki i kultury. W ?redniowieczu w Europie antyklerykalizm przejawiał si? w walce o obalenie supremacji władzy duchownej nad ?wieck? , zwi?zany te? był ze wszystkimi ruchami antyfeudalnymi.

?redniowiecze [ edytuj | edytuj kod ]

W ?redniowieczu rozwin?ł si? te? na du?? skal? antyklerykalizm, tzw. wewn?trzny ? propagowany przez ludzi Ko?cioła (reformatorow religijnych, ruchy religijne, tak?e duchownych), jak: arnoldy?ci ^[6] , wiklefici , Lollardzi ^[7] , husyci i spirytuałowie ( obserwancki nurt w obr?bie franciszkanow ^[8] domagaj?cy si? wi?kszej surowo?ci ideału ubostwa) ^[9] i inne ^[10] . Ich antyklerykalizm dotyczył: nadu?y? kleru, celibatu ksi??y i likwidacji maj?tkow ko?cielnych ^[7] . Waldensi natomiast odrzucali autorytet papie?a, krytykowali zbytek wy?szego kleru i ??dali reform w Ko?ciele. Natomiast Arnold z Brescii , John Wycliffe i Jan Hus podwa?ali obowi?zek płacenia dziesi?ciny na rzecz kleru ^[11] .

Francja [ edytuj | edytuj kod ]

XVIII wiek [ edytuj | edytuj kod ]

Wrogo?? wobec kleru katolickiego we Francji w XVIII wieku wynikała m.in. z faktu, ?e kler wymagał od chłopow dziesi?ciny , czyli przymusowej opłaty, wynosz?cej od 7?12% zbiorow ^[12] . Ponadto kler posiadał 6?10% ziemi rolnej ^[13] . W odro?nieniu od wszystkich innych grup społecznych kler katolicki nie płacił podatkow ^[14] . Zamiast tego płacił arbitralnie ustalon? sum? do skarbca krolewskiego, ka?dego roku suma ta była negocjowana z krolem i na ogoł wynosiła bardzo niewielki procent dochodow hierarchii ko?cielnej ^[14] . Z tych wzgl?dow w okresach kryzysowych (np. po słabych zbiorach), gdy sytuacja ekonomiczna chłopow ulegała pogorszeniu, dochodziło do wybuchow wrogo?ci wobec kleru, ktory obwiniano o kryzys i bied? ^[12] .

Historia antyklerykalizmu we Francji zwi?zana jest z filozofi? o?wiecenia , reformacj? ^[2] i wi??e si? z racjonalizmem oraz rozdziałem religii od nauki ^[15] . My?liciele o?wieceniowi krytycznie oceniali ogromn? władz? hierarchii ko?cielnej. Hierarchia kontrolowała instytucje edukacyjne, pomoc dla ubogich i szpitale ^[16] . Wyznania inne ni? katolickie nie były tolerowane, protestanci nie mogli praktykowa? swojej religii i nie mieli praw obywatelskich, w 1762 roku dokonano egzekucji na pastorze protestanckim, dopiero w 1775 roku uwolniono grup? protestantow skazanych na prac? niewolnicz? na galerach ^[16] . My?liciele O?wieceniowi krytycznie oceniali rownie? cenzur? stosowan? przez kler katolicki. Ko?cioł miał bowiem w XVIII wieku władz? cenzury ^[16] , ktorej probowano u?ywa? w celu zablokowania publikacji prac naukowych takich jak Encyklopedia Francuska ^[17] (nie wszyscy przedstawiciele kleru byli jednak wrogo nastawieni do O?wiecenia, niektorzy ksi??a popierali ideały o?wieceniowe) ^[18] .

Rewolucja Francuska [ edytuj | edytuj kod ]

W pierwszych dwoch latach rewolucji francuskiej niektorzy ksi??a uczestnicz? w rewolucji, m.in. bior? udział w zdobywaniu Bastylii ^[19] . Z czasem relacje mi?dzy ko?ciołem a rewolucjonistami ulegaj? pogorszeniu. Jeden z postulatow antyklerykalnie nastawionych rewolucjonistow dotyczył likwidacji zakonow kontemplacyjnych , ktore uznawano za społecznie nieprzydatne ^[19] . W listopadzie 1789 roku postanowiono skonfiskowa? mienie ko?cielne ^[20] , zlikwidowano tak?e dziesi?ciny, ktore Ko?cioł pobierał od chłopow ^[21] .

Rewolucjoni?ci uznawali, ?e Ko?cioł powinien by? podporz?dkowany pa?stwu. Ustawa cywilna duchowie?stwa z lipca 1790 roku wprowadziła wybieralno?? ksi??y przez zgromadzenia wyborcze w departamentach, nast?pnie wprowadzono ustaw?, ktora uznawała ksi??y za urz?dnikow pa?stwowych, ktorzy mieli składa? przysi?g? lojalno?ci wobec pa?stwa ^[22] . Uchwały te nie zostały jednak uznane przez papie?a Piusa VI , ksi??a nie zło?yli przysi?gi, co spowodowało nasilenie postaw antyklerykalnych ^[22] .

W okresie rz?dow Jakobinow jesieni? 1793 i wiosn? 1794 roku prowadzono intensywn? kampani? antyklerykaln? ^[23] . Religia została uto?samiona z fanatyzmem i oficjalnie pot?piona. Ksi??y zmuszano do rezygnacji ze swoich funkcji, niszczono obrazy religijne i zamykano ko?cioły ^[23] . Przejawem walki z Ko?ciołem było rownie? stworzenie nowego oficjalnego kalendarza rewolucyjnego , ktory zlikwidował niedziele ^[23] . W miejsce ko?cioła i religii katolickiej powołano religi? pa?stwow? w postaci kultu Rozumu i Istoty Najwy?szej ^{[23] [24]} .

XIX i XX wiek [ edytuj | edytuj kod ]

W czasie restauracji Ko?cioł stopniowo wzmacniał sw? pozycj? sprzed rewolucji, pot?piał marginalizowanie swej roli, a papie? Pius IX w 1864 r. opublikował dokument Syllabus Errorum w ktorym skrytykował mi?dzy innymi idee wolno?ci religijnej ^[25] oraz zasad? rozdziału Ko?cioła od pa?stwa ^[26] , co spowodowało gwałtowny wzrost antyklerykalizmu w?rod masonerii i wolnomy?licieli we Francji, Belgii, Hiszpanii i Włoszech, ktorego nie powstrzymała powstała w 1876 r. organizacja Akcja Katolicka zwana Opera dei Congressi , powołana w celu zwalczania pr?dow liberalnych i antyklerykalnych ^[27] .

Nast?pne rz?dy republika?skie we Francji przyczyniły si? do odsuni?cia Ko?cioła od wpływu na sprawy pa?stwa, ostateczny rozdział nast?pił w wyniku zerwania stosunkow dyplomatycznych Francji z Watykanem . Ustawa z 9 grudnia 1905 wprowadziła rozdział Ko?cioła i pa?stwa oraz pa?stwowe szkolnictwo laickie , a wzmocnienie regulacji i kontroli pa?stwowej nad szkolnictwem katolickim.

Hiszpania [ edytuj | edytuj kod ]

Po zamordowaniu przez kilku ksi??y gubernatora Isidoro Gutierrez de Castro w 1869 roku w katedrze w Burgos z powodu jego antyklerykalizmu, przez cał? Hiszpani? przetoczyła si? fala antyklerykalnych demonstracji. W wielu miastach doszło do zamieszek podczas ktorych wznoszono okrzyki, ?mier? nuncjuszowi papieskiemu . Tłum z drzwi konsulatu zdarł godło papieskie, ktore nast?pnie zostało spalone. Jeden z kilku oskar?onych ksi??y w czasie procesu otrzymał wyrok ?mierci ^[28] .

  Osobny artykuł: Morderstwo w katedrze w Burgos .

ZSRR i blok wschodni [ edytuj | edytuj kod ]

W Zwi?zku Radzieckim antyklerykalizm wyra?ał si? w działaniach pa?stwa zmierzaj?cych do eliminacji wpływow religii i kleru nie tylko z ?ycia publicznego, ale i prywatnego ^[29] . W przeci?gu pierwszych pi?ciu lat po rewolucji bolszewickiej dokonano egzekucji 28 biskupow i 1200 duchownych ^[30] .

Pa?stwa bloku wschodniego były oficjalnie antyklerykalne (zob. ateizm pa?stwowy ), znosiły ?wi?ta religijne, laicyzowały szkolnictwo, budynki klasztorne, ko?cioły oraz inne ?wi?tynie przeznaczały na budowle u?yteczno?ci publicznej, np. klasztory w Nowym Wi?niczu i ?wi?tym Krzy?u przeznaczono na wi?zienia ^{[31] [32] [33]} z tym ?e wcze?niej pomieszczenia klasztorne na ?wi?tym Krzy?u przeznaczono na potrzeby tzw. ksi??y zdro?nych organizuj?c dla nich dom poprawczy ^[34] a dopiero po?niej władze rosyjskie, a od 1918 władze polskie przeznaczyły klasztor na wi?zienie.

Inne [ edytuj | edytuj kod ]

Od II połowy XIX wieku antyklerykalne nurty upowszechniały si? tak?e w?rod niektorych warstw społecznych w pozostałych pa?stwach katolickich (zwłaszcza w połnocnej i zachodniej Hiszpanii), a tak?e w niektorych pa?stwach latynoameryka?skich. W 1898 roku w Anglii powstał film Mnisi w re?yserii Williama Paula, b?d?cy pierwszym dziełem wyra?nie antyklerykalnym ^[35] . W I połowie XX wieku w niektorych z nich doprowadziły one na wzor francuski do laickich ustrojow i rozdziału Ko?cioła od pa?stwa, jak np. w Portugalii (1910), Meksyku (1917), Urugwaju (1917) Niemczech (1919) . Silny antyklerykalizm wyst?pował te? w pocz?tkowym okresie ?ycia Benito Mussoliniego , głownie w krytyce Ko?cioła i ksi??y ktorych nazywał czarnymi mikrobami, czyni?cymi rownie wiele szkod jak pr?tki gru?licy ^[36] (po obj?ciu władzy Mussolini zmienił jednak pogl?dy, wprowadził liczne przywileje dla ko?cioła, m.in. nakazał powiesi? krzy?e w salach szkolnych i szpitalnych, wprowadził surowe kary za obraz? duchownych) ^[37] .

Antyklerykalizm w Polsce [ edytuj | edytuj kod ]

Przed XVIII wiekiem [ edytuj | edytuj kod ]

Wbrew obiegowej opinii antyklerykalizm w Polsce nie narodził si? pod koniec XVIII w., ani te? nie dotyczył tylko ?rodowiska chłopskiego. W sarmackich zarzutach antyklerykalnych na pierwszym miejscu plasuj? si?: nieuctwo niektorych ksi??y, ich zbyt wystawny tryb ?ycia oraz pobieranie zbyt wysokich opłat za usługi religijne ^[38] .

Marcin Krowicki swoj antyklerykalizm w stosunku do mnichow wyra?ał w słowach: nic nie robi?, jedno pro?nuj?c w klasztorach siedz? i darmo chleb jedz? . O ksi??ach miał podobn? opini?: te? w ?adnym innym stanie na ?wiecie nie masz wi?cej cudzoło?nikow, gamratow, nieczystych i sodomczykow , jako jest w tym waszym kapła?skim stanie ^[38] .

W Polsce odrodzeniowy antyklerykalizm przejawia si? mi?dzy innymi w dziełach Jana Ostroroga , Mikołaja Reja , Jana Kochanowskiego , i Andrzeja Frycza Modrzewskiego .

O?wiecenie [ edytuj | edytuj kod ]

Antyklerykalizm zwi?zany jest rownie? z histori? Braci polskich i reformami szkolnymi z okresu O?wiecenia ^[39] . Eksarianin Wacław Potocki zawarł swoj antyklerykalizm m.in. w wierszu po?wi?conym ksi?dzu ^[40] . Antyklerykalizm mimo pełnej dominacji Ko?cioła Katolickiego w Polsce obecny był tak?e w czasach saskich, był to jednak swoisty antyklerykalizm nie inspirowany ani wpływami reformacji , ani o?wiecenia . Tradycyjny szlachecki antyklerykalizm przejawia si? tak?e w czasie Sejmu Czteroletniego . Szlachta zebrana na sejmiku w Lublinie postulowała, aby sejm zakazał fundacji kolejnych klasztorow, bowiem klasztory jako niepłac?ce podatkow staj? si? obci??eniem dla pozostałych mieszka?cow ^[38] .

XIX wiek [ edytuj | edytuj kod ]

Wzrost antyklerykalizmu w?rod Polakow miał miejsce po wydaniu w 1832 encykliki Cum primum przez papie?a Grzegorza XVI , przede wszystkim w kołach tzw. Wielkiej Emigracji ^[41] . W XIX wieku, na terenach Polski, istniał tzw. ?chłopski antyklerykalizm” ktory powstał na bazie antagonizmu mi?dzy zyskuj?c? samodzielno?? warstw? chłopow oraz kleru, ktory mocno zwi?zany z ziemia?stwem, zdecydowanie sprzeciwiał si? wszelkim przejawom działalno?ci politycznej chłopow. Ruch ten najsilniejszy był w Galicji i utrzymał si? przez cały okres mi?dzywojenny ^[42] . Ostatnim przedstawicielem antyklerykalizmu galicyjskiego był Władysław Gomułka , reprezentuj?cy według ?ychiewicza antyklerykalizm inkwizycyjny , ktory atakował Ko?cioł, cyt. bez wzgl?du na okoliczno?ci, zawsze, wsz?dzie z furi?, wrzaskiem i pian? na ustach ^[43] .

II RP [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Nasi okupanci .

W okresie II Rzeczypospolitej antyklerykalizm widoczny był rownie? w pewnych kr?gach inteligenckich, literackich i artystycznych. Głownym jego przedstawicielem był Tadeusz Boy-?ele?ski ^[42] . Funkcjonował tak?e w Polskim Zwi?zku My?li Wolnej ^[44] . W tym okresie funkcjonowało powiedzonko człowiek człowiekowi wilkiem, ksi?dz ksi?dzu wilczurem, zakonnik zakonnikowi wilczyskiem , posiadaj?ce pierwiastek antyklerykalny a b?d?ce rozwini?ciem sentencji homo homini lupus ^[45] .

PRL [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Dekrucyfikacja .

Po 1945 roku wobec całkowitego rozdziału Ko?cioła od pa?stwa, nastroje antyklerykalne nie ujawniały si?, cho? antyklerykalizm był elementem oficjalnej polityki wyznaniowej prowadzonej przez partie rz?dz?ce, najpierw PPR , a po?niej PZPR ^[2] . W t? polityk? wpisywało si? te? negowanie wszelkiego spirytualizmu jako szkodliwego dla mas pracuj?cych ^[46] . Ograniczanie wpływu przedstawicieli kleru na sfer? kultury oraz promowanie tworcow ukazuj?cych ujemne aspekty religii i spraw wiary ^[47] . W celu ograniczenia wpływow oraz dokonania rozłamu w?rod kleru zorganizowano popieraj?cy władz? ludow? Ruch Ksi??y Patriotow, w ktory zaanga?owało si? w latach 1949?1955 około 10% ksi??y ^[48] . W zwi?zku z Wielk? Nowenn? zwi?zan? z milenium chrztu Polski , ktor? uznano za ofensyw? wojuj?cego klerykalizmu , w 1957 postanowiono wdro?y? program laicyzacji , maj?cy ograniczy? rol? kleru wył?cznie do sfery praktyk religijnych. Postanowiono m.in. popiera? propa?stwowe organizacje katolickie, promowa? szkoły bez religii finansuj?c Towarzystwo Szkoły ?wieckiej oraz usun?? kapelanow z obsady wi?zie? i szpitali a katechetow-zakonnikow (uznanych za fanatykow religijnych ) od wpływu na wychowanie młodzie?y ^[49] . Zapowiedziano te? usuni?cie krzy?y ze szkoł, argumentuj?c ?e pa?stwowa szkoła nie mo?e promowa? ?adnych religii.

Lekcje religii planowano przenie?? do grupy przedmiotow nadobowi?zkowych i ograniczy? ich liczb? do jednej godziny w tygodniu ^[50] . Ustalono, ?e parafie, przy ktorych powstan? sale katechetyczne, w ktorych nauczana b?dzie religia w wymiarze dwoch godzin tygodniowo, otrzymywa? b?d? z bud?etu pa?stwa 1000 złotych miesi?cznie ^[51] . W 1959 wydano okolnik, na mocy ktorego u?ytkowane przez kler katolicki budynki poniemieckie miały przej?? pod zarz?d pa?stwowy a dotychczasowi u?ytkownicy mieli zosta? zobowi?zani do płacenia czynszu ^[52] . Z ulg i zwolnie? podatkowych mogł korzysta? jedynie kler popieraj?cy władz? ludow? , tak wi?c z ulg finansowych korzystali przede wszystkim tzw. ksi??a patrioci ^[53] .

Adam Stanowski w Encyklopedii katolickiej napisał nawet o całkowitym zaniku antyklerykalizmu na wsi. Po upadku komunizmu antyklerykalizm jednak od?ył na nowo, nierzadko oddolnie, zwłaszcza w parafiach wiejskich ^[54] .

III RP [ edytuj | edytuj kod ]

Nastroje antyklerykalne pobudziła ponowna liberalizacja ?ycia społeczno-politycznego, ktora nast?piła w wyniku upadku komunizmu w 1989 roku , umo?liwiaj?c m.in. działalno?? partiom chrze?cija?skim , domagaj?cym si? wzmocnienia pozycji Ko?cioła katolickiego i zasad chrze?cija?skich w ?yciu publicznym ^[2] . Z inicjatywy istniej?cego w latach 2000?2020 antyklerykalnego tygodnika ? Fakty i Mity ” oraz istniej?cej w latach 2002?2013 Antyklerykalnej Partii Post?pu RACJA (po?niej RACJA Polskiej Lewicy ) dzie? 8 sierpnia obchodzony jest przez polskich antyklerykałow jako Dzie? Antyklerykała. Dzie? ten został wybrany przez APPR, na pami?tk? powstania tej partii.

Typowo antyklerykalny charakter w?rod mediow po 1989 roku ma istniej?cy od 1990 roku tygodnik ? NIE ” ^[55] , działaj?cy od 2020 roku tygodnik ? Fakty po Mitach ” ^[56] oraz powstały w 2000 roku portal internetowy Racjonalista.pl ^[57] . Antyklerykalizm jest te? bardzo mocno obecny na forach internetowych ^[58] .

W 2010 roku powstała partia o charakterze antyklerykalnym ? Ruch Palikota ^[59] (w czasie wyborow parlamentarnych w 2011 roku zdobył około 10% głosow i wprowadził do Sejmu VII kadencji 40 posłow ^[60] ), ktory 6 pa?dziernika 2013 roku przekształcił si? w Twoj Ruch (zachowuj?c antyklerykalny charakter) ^{[61] [62]} . Przekształcona partia została jednak rozwi?zana w styczniu 2023 ^[63] . W 2018 i 2019 roku cz??? działaczy dawnego Ruchu Palikota i partii Twoj Ruch zaanga?owało si? w budow? partii Wiosna Roberta Biedronia ^[64] (w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 roku zdobyła 6,06% głosow i wprowadziła trzech posłow do Parlamentu Europejskiego ^[65] ; partia w 2021 roku została rozwi?zana, decyduj?c si? na poł?czenie z Sojuszem Lewicy Demokratycznej pod nazw? Nowa Lewica ^[66] ), w ktorej programie wyborczym były postulaty o charakterze antyklerykalnym ^{[67] [68] [69]} .

Od 2016 roku klerykalizacji Polski sprzeciwia si? Polska Laicka, stowarzyszenie powstałe z inicjatywy aktora i działacza społecznego Krzysztofa Pieczy?skiego , d???ce do stworzenia warunkow dla rozwoju otwartego, tolerancyjnego i nowoczesnego społecze?stwa bez wpływu duchowie?stwa na ?ycie obywateli ^[70] .

Postulaty antyklerykalne pojawiły si? na trwaj?cych od 22 pa?dziernika 2020 do pierwszej połowy 2021 protestach przeciwko zaostrzeniu przepisow dotycz?cych aborcji po wyroku Trybunału Konstytucyjnego uznaj?cym, ?e mo?liwo?? aborcji z powodu ci??kiego i nieodwracalnego upo?ledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagra?aj?cej jego ?yciu jest niezgodna z Konstytucj? RP ^{[71] [72] [73] [74] [75]} .

Jedn? z antyklerykalnych partii politycznych działaj?cych na terenie III Rzeczypospolitej jest Nowa Lewica ^[76] .

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Informacje w  projektach siostrzanych

Multimedia  w Wikimedia Commons

Cytaty  w Wikicytatach

Definicje słownikowe  w Wikisłowniku

• antyteizm
• klerykal fiction
• klerykalizm
• krytyka religii
• laicyzacja
• laicyzm
• pa?stwo wyznaniowe
• papizm
• religia pa?stwowa

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Władysław Leszczy?ski: Ko?cioł i film. Z problematyki stosunku ko?cioła katolickiego do filmu 1895-1963 . Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1966.
• Zygmunt Poniatowski: Mały słownik religioznawczy . Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969.
• David Kertzer: Papie? i Mussolini. Nieznana historia Piusa XI i rozkwitu faszyzmu w Europie . Wołowiec: 2016.
• Roger Price: Historia Francji . Pozna?: 2001. ISBN  83-7150-844-1 .
• William Doyle: The Oxford History of the French Revolution . Oxford: 2002. ISBN  978-0-19-925298-5 .
• Mirosław Loba, Anna Loba: Wiek XVIII ? wiek rozumu i ?wiatła. W: Jacek Kowalski, Anna Loba, Mirosław Loba, Jan Prokop: Dzieje kultury francuskiej . Warszawa: 2015. ISBN  978-83-01-18269-4 .
• Jan Baszkiewicz, Stefan Meller: Rewolucja francuska 1789-1794, społecze?stwo obywatelskie . Warszawa: 1983. ISBN  83-06-00848-0 .

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• Dok?d kler prowadzi Polsk??