Ing
Republica ning Filipinas
o
Filipinas
a yawsan da muring Perlas ning Dayat Aslagan, metung yang
timawang
magsariling
bansa
ning
mawli-aslagang Asia
(southeast Asia). Maki distansya yang 1,210 km (750 mi) manibat king mainland
Asia
at atin yang 7,107 a islang kayabe king
Malay Archipelago
.
Republika ning Filipinas
|
|
Motto:?
Maka-Diyos, Makatao, Makakalikasan, at Makabansa (
Tagalug
?: For the Love of God, People, Nature, and Country)
|
Pambangsang Dalit:?
Lupang Hinirang
(Chosen Land)
|
|
Tungku (Sentru/Sidduan)
| Menila
14°35′N
121°0′E
? / ?
14.583
,
121
|
Pekamaragul a lakanbalen
|
Quezon Lakanbalen
|
Kikilalanan a amanu
|
Filipino
(
Tagalog
),
English
|
Gubiernu
|
Republika
|
Pangatimawa
|
---|
Lualas
|
?-?
|
Kaganapan/Kabilugan
|
300,000?km
2
?(
pang71
)
115,831?sq?mi?
|
?-?
|
Danuman?(%)
|
0.6%
|
Populasiun
|
?-?
|
Juliu 2005?mga
|
87,857,473?(
pang12
)
|
?-?
|
2000?census
|
76,498,735?
|
?-?
|
Pangasiksik
|
276/km
2
?(
pang27
)
714.8/sq?mi
|
GDP
?(
PPP
)
|
2005?mga
|
?-?
|
Kaganapan/Kabilugan
|
$409,445 million?(
25th
)
|
?-?
|
Balang katau
|
$4,770?(
pang107
)
|
Pera
|
Philippine peso
(
pesus
) (
PHP
)
|
Time zone
|
UTC
+8
(
UTC
+8)
|
Internet TLD
|
.ph
|
Calling code
|
63
|
1
Agpang king Konstitusyong 1987, amanu yang opisyal ing
Filipino o Tagalug
ampo ing
Ingles
.
Kadwa lang amanung opisyal kareng sarili rang rehiyon deng amanung rehiyonal.
Deng
Castila
ampong
Arabo
e ro kikilalanang opisyal pero gagamitan da la king paralang "boluntaryu at opsyonal."
|
Kilub ning 256 a banwa, metung yang
kolonya ning Espana
(
1565
-
1821
) ing Filipinas, at pitung pulung banwa kaybat na nita, mituring yang
lalawigan ning Espana
(
1821
-
1898
). Kaybat ning
Spanish-American War
ketang
1898
, mesakup ya kareng Americanu ing Filipinas. Megi yang
United States
unincorporated territory
anting metung a
commonwealth
o mancomunidad manibat anyang
1935
. Migwakas ya ing panau'ning Commonwealth uling king
World War II
o Kadwang Gerang Pangkabilugan, nung kapilan sinakup de reng Japon ing Filipinas. Akamtan ne murin ning Filipinas ing kayang katimawan a
de facto
kanitang Julio 4, 1946. Maragul ing impluwensya ning panaun a sinakup deng dayuan ing bansa lalu na ketang kayang
kultura
ampong
sosyedad
. Makikilala ya ing bansa king impluwensya ning
Iglesia Catolica
ampo ing kayang masikan a
pamana
ibat kareng bansa ning
albugan
. Metung ya kareng adwang bansa king Asia nung nukarin Catolicu la keraklan deng memalen; ing
East Timor
itang metung.
Ing Filipinas ing manimunang bansa king Asia king panyulung kaybat ning
Kadwang Gerang Pangkabilugan
, oneng mitawli ya uling king mabagal yang masensu ing kayang ekonomya, pamangumpiska na ning gubyernu king pibandyan, laganap a korupsyon, ampong impluwensiyang neo-kolonyal. King kasalukuyan, kasantingan (moderate) ing pamanasensu ning ekonomiya, uling kareng paparla da reng dakal a Pilipinung makakalat king mabilug a yatu ampo ing daragul a industriya king
information technology
.
Atin yang mangaragul a prublema ing bansa, kayabe ne ing pangimut ba lang mikawani reng
Muslim
king Mindanao, ing rebelyong kumunista ning
New People's Army
king kabundukan, detang e parapareung patakaran ning kapamahalan, darakal a krimen, ampong polusyon king kadayatan ampo king dalampasigan. Magkasakit ya murin ing bansa uling king sobrang dagul a populasyon, lalu na kareng syudad uling king kakulangan king obra. Palak na katas niti kesa ketang kaylangan bang miyalilan (replacement rate), at anggang bayu-bayu pamu ini ing metung kareng pekamatas king Asia.
Amlat o Kasalesayan
Template:Seemain
Prehistory
Mayayakit kareng mediskubring
fossil da reng tau
a libu-libu nang banwang ating manuknangan king Filipinas. Linipat lang teteng gabun o yelu (land or ice bridges) detang kayang minunang tau, a mayayaus
Ayta
, a menuknangan kareng mangakapal a kagubatan o kakewan da reng isla. Kalabas ning panaun, dinatang no man detang dayung magsalitang amanung Austronesian manibat king mawling China (southern China), kapamilata'ning Taiwan.
Pamakitalamitam king Asia, detang kayaryan a Buddhist
Minuna lang dinatang deng negosyanting ibat
China
kanitang ka-
walung siglu
. Uling king pamanalto da reng mangasikan a kayaryang
Buddhist
, mika kalakal king
kapulwang Indonesian
, king
India
,
Japon
at
Mauling Aslagang Asia
o Southeast Asia. Uling king pamipate-pate da reng paksyon karetang kayaryan ning Mawli-aslagang Asia, meyna la reti, at
mas masaguling mika impluwensya ibat king kilwal.
Samantala, ing pamikalat ning
Islam
kapamilata'ning kalakal ampong pamag-kumberti, migdala yang negosyanti ampong misyoneru king rehiyon, antimurin king pamikalat ning
Cristianismo
. Minuna lang miras king
Mindanao
deng Arabu kanitang ka-
labing apat a siglu
. Anyang miratang la reng minunang tau ibat king
Europa
, a penimunan nang
Ferdinand Magellan
kanitang
1521
, ating
raja
angga king
Menila
a malwat nang mamayad bwis kareng kayaryan king Mawli-aslagang Asia, partikular ing
Imperyung Shri Vishayan
. Nanupata, anti la mong magsarili at mabibye libri (timawa) deng isla ning kapulwan.
Pamanyakup da reng Castila
Bindyan de at sinakup deng tau
Espania
ing kapulwan kanitang
1565
, king lalam ning conquistador a ibat Espana, i
Miguel Lopez de Legaspi
, a miglayag ibat king
New Spain
(a ngeni
Mexico
) at miratang at menuknangan king
Cebu
. Inaus nong
Las Islas Filipinas
Ruy Lopez de Villalobos
deng isla ning
Samar
ampong
Leyte
a pekilagyu na kang Aring
Felipe ning Espana
ketang kayang expedition a e migtagumpe kanitang
1543
. Meyaus ya king dakal a lagyu ing kapulwan, kayabe ne ing Bayung Castilla (Nueva Castilla), Isla ning Albugan (Islas del Poniente), the Manilas, deng Isla nang San
Lazaro
(Islas de San Lazaro), at aliwa pa. Bandang tawli, Filipinas ing inaus da king mabilug a kapulwan.
Linakad la king balang isla reng paring
Agustino
ampong
Franciscano
kayabe da reng sundalung Castila nung nu la mitalakad kuta, menintun
gintu
, ampong
spices
at migdala king Cristianismo.
Deng amun king pamanibala ning Espana
E Filipinu ing paglalawe da king karelang sarili deng memalen kanitang panaun a kolonya ya pa ing Filipinas. Ing aus da karela, "Indio," o ing lagyu ning karelang lahi o grupung etnolingwistiku. Maigpit lang magpalakad deng Castila, at ini ing meging sangkan da reng pamanalsang manyad pamipante-panteng paglalawe.
Migumpisa la reng mabayat a amun king pamanyakup da reng Castila kanitang
1761
, anyang miyabe ya ing
Espana
king
Seven Years' War
(
1756
-
1763
) at migdeklara yang gera king
Great Britain
. Ketang
1762
, ikwa de reng
pwersang kolonyal
ning
British East India Company
ing Menila kaybat ning metung a masipit a pamilaban. Agpang king
Treaty of Paris kanitang 1763
a migwakas king gera ning
Britania
laban king Espana ampong
Francia
, misubli ya king Espana ing Filipinas. Nanupata, mesikan la lub deng rebelding Filipinu ketang pangasambut da reng Castila kareng British, kayabe ne i
Diego Silang
, a mitabi kareng Castila king
Vigan
, metung a balen a atyu king bebe dagat.
Uling abala la king pamakilaban kareng British ampong rebeldi deng Castila kanitang Seven Years War, e ra apatuknang ing pamag-raid da reng
Moru
ning Mawli kareng komunidad a Cristianu king
Visayas
ampo king
Luzon
. Libu-libu la reng Cristianung dekap da at gewang alipan, at anggang miyari ya ing siglu maragul ya pa muring prublema ining pamag-raid da reng Moru.
Uling masakit ya lub king e panteng paglalawe da reng Castila ing komunidad da reng Chino, masikan ing suportang binye da reti kareng British, at minambag lang talapagobra ampong armadung lalaking linaban kang
de Anda
king
Pampanga
.
Rizal, ing Pangimut a Propaganda, ampo ing Rebolusyon
Migumpisa yang mibuklat ing ekonomya ning kapulwan anyang
kalabingsyam a siglu
. Meragul ya impluwensya ing metung a middle class a ambisyosu ampong makabansa, nung nu la kayanib deng Filipinung megaral, Castilang mibait king Filipinas, mestisung Castila, ampo reng mestisung Chino a masikan talan king ekonomya, at uli na niti migwakas ing panaun ning lubusang pamibabo da reng Castila. Ginising no ning
Pangimut a Propaganda (Propaganda)
king kayalang hustisya (katalarwan) ning kapamahalang kolonyal ning Espania, at minyad lang katimawan (independensya). Dekap de at beril kanitang
1896
i
Jose Rizal
, ing pekakilalang propagandista, uling king subersyon. E miglwat, memakbung ing
Rebolusyong Filipinu
, a panimunan ning KKK (Kataastaasan at Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan) o
Katipunan
, metung a lihim a agumang rebolusyonaryung tinatag nang
Andres Bonifacio
at kaybat sindu nang
Emilio Aguinaldo
. Digsu ne mu migtagumpe ing rebolusyon laban kareng Castila anyang
1896
.
Makasulat ya keng bersyong Ingles ing makatuki:
Ing Kuneksyung Americanu
Ita muring banwang ita, milaban ya ing Espana ampo ing
America
king
Spanish-American War
, at kaybat na niti, binye ne ning
Espanya
ing Filipinas,
Cuba
,
Guam
at
Puerto Rico
king America kalibe ning adwang pulung milyung dolyar ketang Treaty of Paris. Uling migdeklara neng katimawan o independensya ing Filipinas kanita, migumpisa naman ing
Philippine-War
a opisyal a miyari kanitang
1901
, dapot atin pa muring mapilang pamilaban anggang
1913
. Megi yang teritoryu ning American a limitadu mu katimawan king kapamahalan anggang
1935
, nung kapilan megi yang Commonwealth king lalam ning America. Kanitang panaun ning Commonwealth, migparla yang delegadung e magbotu king
United States House of Representatives
ing Filipinas, antimo ing
District of Columbia
,
Guam
,
Puerto Rico
, ampo ing
United States Virgin Islands
ngeni. Bandang tawli, mipagkalub king Filipinas ing katimawan, kaybat ning pamanyakup da reng Japon kanitang
Kadwang Gerang Pangkabilugan
. Kaybat na niti, mekaranas yang prublema kayari ning gera ing Filipinas; kagulwan kanitang panaun ning
diktadurya
nang
Ferdinand Marcos
, a tinabi ra kanitang
1986
; at kaybat na nita, ing malwat nang pamag-rebeldi da reng kumunista ampo ing pamangawani da reng
Muslim
.
Pulitika ampong ugnayang panglwal
Template:Seemain
Kapamahalang Pambansa
Keraklan, pekituki re ing kapamahalan ning Filipinas ketang
sistemang Americano
. Metung yang
representative republic
, nung nu ing
Presidenti o Pamuntuk
yang
pamuntuk ning estadu
ampo ning
kapamahalan
, ampong commander-in-chief ning
pwersang armadu
. Pipilinan ya ing pamuntuk king metung a eleksyon nung nukarin anam a banwa ing kayang terminu, at mamili yang
gabineti
.
Ing
lehislatura
ning Filipinas, ing
Congreso
, bibilugan de ring adwang kapulungan, ing
Senado
ampo ing
Camara de Representantes
o Mababang Kapulungan; pipilinan do reng kayanib da reng adwang kapulungan kapamilatan ning popular a botu. Adwa lang pulu't apat deng senador a maki terminung anam a banwa, kabang deng kayanib ning Camara de Representantes, e la sumobra king 250 (adwang dalan ampong limang pulu), a maki terminung atlung banwa.
Ing sanga nang pang-ukuman ning kapamahalan panibalan ne ning
Corte Suprema
o Kakataskatasan a Ukuman. Iti bibilugan ne ning Chief Justice ampong labing apat a Associate Justice.
Ugnayang panglwal
Metung ya kareng mitatag king
Misasanmetung a Bansa
o United Nations ing Filipinas kanitang
Octubri 24
,
1945
, nung nu ya aktibung kayanib. Metung ya ring kayanib a mitatag at manimuna king
Association of Southeast Asian Nations
(ASEAN) o Kapisanan da reng Bansa ning Mawli-aslagang Asia. Aktibu ya king
Asia-Pacific Economic Cooperation
(APEC), ampo king
Group of 24
. Metung yang manimunang non-NATO ally ning
America
.
Atin yang e pamikasundu ing Filipinas king
Taiwan
,
China
,
Vietnam
at
Malaysia
tungkul karing
Spratly Islands
ampo king
Scarborough Shoal
a dakal a
laru
ampong
natural gas
, at saka king
Malaysia
tungkul king
Sabah
. Dininan neng upaya ning Sultan ning
Sulu
(a tinanggap king lugal a ita anting regalu kaybat neng sinopan ing Sultan ning Brunei a lumaban king metung a pamagalsa) a kimut ba yang mibalik itang teritoryu. Angga ngeni, tatanggap ya pa muring "upa" manibat king kapamahalan ning Malaysia ing pamilya ning Sultan ning Sulu.
Lawan ya rin ing:
Foreign relations of the Philippines
,
Pamuntuk ning Filipinas
,
Constitution of the Philippines
Labuad at lalawigan
Template:Seemain
Ing Filipinas bibilugan de ring kapamahalang lokal (local government units o LGU), nung nu ing
lalawigan
ing manimunang unit. Kanitang
2002
, pitu lang pulu't syam deng prubinsya ning bansa. Den namang prubinsya bibilugan da la reng
lakanbalen
ampong
balen
, a bibilugan da naman deng
barangay
. Ing barangay ing malating diling unit ning kapamahalan.
Makagrupu la kareng labimpitung
labuad
deng probinsya para king malagwang pamanibala. Atin lang tanggapan a panrehiyon deng keraklan kareng sanga ning kapamahalan ba ra lang pagsilbyan deng probinsyang kayanib kareti. Ala lang sariling kapamahalan den mismung rehiyon bukud mu king
Muslim Mindanao
a maki otonomiya.
Munta ka kareng artikulu tungkul kareng
labuad
ampong
lalawigan
ba kang manakit mas maragul a mapa nung nu la mayayakit deng labuad ampong lalawigan.
Deng Labuad
¹
Maka-capitalize la reng lagyung deti uling acronym la o amanung pepakuyad, a pikudta ibat king lagyu dareng lalawigan o lakanbalen a kayabe kareti (lon ya ing
Acronyms in the Philippines
).
²
Melalang la reng labuad a reti ibat king sadyang Labuad ning Mawling Katagalugan (Southern Tagalog), o Labuad IV.
Lon ya murin ing
:
Lalawigan ning Filipinas
,
Manimunang Dalan ning Filipinas
Geografia
Template:Seemain
Metung yang
archipelago
o kapulwan ing Filipinas a maki 7,107 a isla. Ing kayang land area o pangkabilugan a lapad ning kayang gabun 300,000, km² ya. Atyu king pilatan ning 116° 40' ampong 126° 34' E. longitude,
at 4° 40' ampong 21° 10' N. latitude. Painduruta'ne king aslagan ning
Dayat Malat ning Filipinas
, king albugan ning
Dayat Malat ning Mauling Tsina
, at king mawli ning
Celebes Sea
. Mayayakit ya ing
Borneo
mapilan a dalan a kilometru king mawli-albugan (southwest), at ing
Taiwan
ketang mismung kayang pangulu o norti. Ketang marayu nang mawli (south) mayakit ya ing
Moluccas
ampo ing
Celebes
, at king dane nang aslagan ning
Dayat Malat ning Filipinas
atyu ing
Palau
.
Keraklan, mapipitna la kareng atlung mangaragul a grupu deng pulu:
Luzon
(Labuad I anggang V + NCR & CAR),
Visayas
(VI anggang VIII), at
Mindanao
(IX to XIII + ARMM). Ing manimunang daungan ning
Menila
, king
Luzon
, ing
kapitolyu
ampo ing kadwang pekamaragul a
lakanbalen
kaybat ning
Quezon Lakanbalen
.
Mapali, malisangan at tropikal ing kayang
klima
. Manga 26.5° Celsius ing average a temperatura king pabanwa.
Keraklan kareng Filipinu atlu la kikilalanan a panaun. Ing
kaleldo
manibat ya Marzo angga Mayo, kabang ing
kauran
manibat ya Junio angga Diciembre. Ing
panaun ning dimla
naman manibat Diciembre angga Febrero.
Ing "southwest monsoon" (Mayo anggang Octubri), mayayaus ya ring "abagat," kabang ing northeast monsoon (Noviembre anggang Abril) yapin ing "amian".
Keraklan kareng islang mabunduk sadya lang makatakap
rainforest
at bulkan ing karelang penibatan. Ing pekamatas a dake ning Filipinas yapin ing
Mount Apo
king Mindanao a maki katas a 2,954 m. Dakal ing aktibu kareng
bulkan
king bansa, alimbawa ing
Bulkang Pinatubo
. Atyu king
typhoon
belt ning albugang Pacifico ing bansa, at lalabasan deng mga labingsyam a bagyu banwa-banwa.
Uling atyu king
Pacific Ring of Fire
ing Filipinas, marlas yang makadanas ayun ampong pamamakbung bulkan.
Lawen ya rin
:
Ecoregions of the Philippines
Ekonomya
Template:Seemain
Kanitang
1998
, meyna ya ing ekonomya ning Filipinas ? a bibilugan ning
agrikultura
, mayan a industrya (light industry) at serbisyung pangsuporta (support services) ? uling king epektu ning
Asian financial crisis
(krisis king pisalapyan king Asia) ampong e masanting a panaun (poor weather conditions). Mibagsak king 0.6% ing pamandagul ning ekonomya kanitang 1998 manibat 5% kanitang
1997
, pero mitas ya king 3% kanitang
1999
at 4% anyang
2000
. Mengaku ya ing gubyernung isundu na ing reporma ning ekonomya ba yang mitagal ing Filipinas king pamanasensu da reng newly industrialized countries o NIC (bayung mag-industriyalisang bansa) ning
Aslagang Asia
. Abita'na pababa ning mabayat a utang (77% ning GDP ing utang ning kapamahalan o public debt) ing pamagpursiging samasan ya ing kabilyan ning ekonomya. Mas matas pa ing dake ning budget a makasadya para king pamamayad utang kesa ketang piyabe rang dake ding Departamentu ning Edukasyon ampong militar.
Kayabe king planu ing pamipasanting ning
inprastuktura
, pamibayu king sistema ning
bwis
bang miragdagan ing panakitan ning kapamahalan, lalu pang deregulasyon ampong
privatization
ning ekonomya, ampo ing pamipasikan king pamibuklud-buklud ning kalakal king rehiyon. Magdependi yang maragul ing ing paintungulan (prospects for the future) king kabilyan ning ekonomya da reng kayang maragul diling ka-negosyu, ing
America
ampo ing
Japon
, pamanibalang mas maki kapakibatan, ampong tuntunan ning kapamahalan a e marlas manaliwa.
Demographics
Template:Seemain
"Filipino" ing pangkabilugan aus kareng memalen ning Filipinas. Kanitang mabilug a panaung kolonyal, deng Castilang mibait king Filipinas ing awsan dang "Filipinu". Anyang bandang tawli da no mu inabe deng eganaganang tau king Filipinas nanuman ing karelang lahi.
Kareng okasyun a e pormal, "Pinoy" ("Pinay" kareng babai) ing aus da king sarili da deng Filipinu. Ibat ya ing katayang
Pinoy
kareng mumunang apat a letra ning
Pilipino
a tiglungan ning
diminutive
o pampalating ]]
suffix
- y
. Ing ginawa kaniting kataya ila pin deng Filipinung dinayu king America kanitang dekadang 1920, at kaybat ginamit de reng Filipino king Filipinas. Metung ya muring palayo da reng Filipino ing
Flip
. Ini murin migumpisa ya kanitang dekada 1920. Lipat ning ala ne mang e masanting a kabaldugan kanita, bala da reng aliwang Filipinu matsura ya buring sabyan.
Agpang kareng estadistika ning kapamahalang Filipinu ampong datos ibat king sensus, keraklan (95.5%) da reng memalen, kayanib la kareng lahing magsalitang
amanung Austronesian
. Ing maragul diling lahing e-Austronesian ila pin deng
Chino
(1.5%), a maragul papil king negosyu manibat pa anyang kasyam a siglu anyang minuna lang dinatang king Filipinas para king kalakal. Deta namang miyayaliwang klasing
mistisu
, Filipino-Espanol, Filipino-Americano, o Filipino-Chino la man, ditak la mu, oneng maragul ing karelang papil king pulitika ampong ekonomya.
Karetang mitatagan a (1%), keraklan kareti bibilugan da reng komunidad a pangtribung
Negrito
manuknangan kareng mangarayung lugal king libutad da reng isla, ampo retang mas mangalating minoryang
expatriate
. Kayabe la keti reng
Espanol
at aliwang
Europeo
,
Mexicano
at aliwang
Latin Americans
,
North American
,
Japon
,
Koreano
,
East Indian
, (Tamil ampong Sindhi),
Arabo
ampong
Vietnamese
.
Karetang (95.5%) a kayabe kareng dakal a grupong etnolingwistiko ning bansa, keraklan kareti kayanib la kareng magsalitang labing adwang amanu. Deng maragul dili kareti ila ring
Tagalog
,
Bikolano
,
Waray-Waray
,
Kapampangan
,
Pangasinan
,
Kinaray-a
,
Maranao
,
Maguindanao
, ampong
Tausug
.
Metung ya kareng bansang dakal dili myayaliwang lahi king Asia ing Filipinas. Kareting milabasan a banwa, manigobra ya ing kapamahalan bang miragdagan ing pamilupa-lupa da reti king kultura. Agyang ing Filipino ing gewa rang opisyal a amanu ning bansa, halus kaparehu ne pa murin ning Tagalug, at (24%) na mu ning populasyon ing maki tubung amanu kaniti.
King dinalan a banwa manibat anyang 1903 Census of the Philippines, meragul yang labing metung a besis ing populasyon ning bansa. Metung yang maragul a prublema ing sobrang populasyon, a misnang katas kesa king replacement rate o itang kaylangan ba yang miyalilan. E mikasundu ing kapamahalan ampo ing Iglesia Catolica kareng miyayaliwang paralan ning pamag-kontrol king populasyon - artipisyal a paralan (contraceptives, sterilization, atlwp.) laban kareng natural (abstinence at spacing).
Deng Amanu
Template:Seemain
Maygit lang dinalan pitumpulu deng amanung magagamit king Filipinas, at halus eganagana kareti kayabe la kareng
Western Malayo-Polynesian languages
. Deng
amanung opisyal
ila ring
Filipino
(a makabasi king
Tagalog
) ampo ing
American English
.
Deng aliwang amanung
tubung
mangaragul ilapin deti:
Cebuano
,
Ilocano
,
Waray-Waray
,
Ilonggu
,
Bikol
,
Kapampangan
,
Pangasinan
,
Kinaray-a
,
Maranao
,
Maguinadanao
,
Tausug
, ampong
Chabacano
.
Deng amanung
dayu
ila pin deng
Castila
kareng Espanol ampong komunidad a Espanol-Filipino,
Chino
(
Min Nan
(Hokkien),
Cantonese
, ampong
Mandarin
) kareng komunidad a Chino ampong Chino-Filipino, ampong
Malay
,
Arabic
, at
Hindi
kareng
Muslim
ampong
Hindu
.
Lon ya rin ing:
Spanish in the Philippines
Kalinangan o Kultura
Template:Seemain
Antimo ing kayang amlat (kasalesayan o history), misasamut ing tradisyon ning aslagan ampong albugan king kultura ning Filipinas. Makabasi ya iti king kultura da reng myayaliwang lahi, nung nu dakal a misamut a impluwensiyang
dayuan
: ibat king China, Islam ampong Hinduism angga king Espana, Mexico at Pangulung America (North America).
Uli ning kayang makaba at komplikadung amlat, maragul ing utang ning Filipinas kareng kaugalyan at tradisyong
ibat Espana
. Minaliwa murin ing impluwensiyang kultural at katangian da reng keraklan a tau ngening milabasan a dinalan a banwa uling king pamakitalamitam kareng aliwang kultura, kayabe ne ing
America
ampo reng kasiping a bansa king
Asia
. Ngening milabasan a mapilan a banwa, minaliwa la pamanisip ampong kaugalyan deng keraklan kareng Filipinung
kareng syudad
uling king
pop culture
ibat king
America
,
Japon
,
Hong Kong
,
Taiwan
,
Singapore
ampong
China
.
Manatili la pa murin karing Filipinu kareng kabundukan
Negrito
, detang manuknangan kareng bunduk ning
Luzon
,
Visayas
,
Mindanao
ampong aliwang mangarayung kagubatan
ancient
ing kapaniwalan da reng karelang pipumpunan (ancestors) at kakawani da ing karelang sarili king makabayung sosyedad. Aliwa ing kultura da kareng aliwang Filipinu. King paglalawe da reng aliwa, ing karelang pamibyebye ing tuneng
tubung
kultura ning kapulwang Filipinu.
Karas king
nasyonalismu
,
pulitika
, at
kapamahalan
, mas malapit ing karakter ning Filipinas king
Latin America
kesa kareng kasiping nang bansa king Asia. E la kumulang deng tangkang
coup d'etat
o pamanyamsam gubyernu ketang milabasan a adwang apulung banwa, at adwa la reng migtagumpe. Maragul ing papil ning
Iglesia Catolica
king pisamban ampo king kapamahalan.
Basan la rin deti:
Panyulat o Literatura
Dela da reng
Castila
ibat king Espana kanitang
1565
ing karelang amanu ampong cultura. Mitatag lang sistema da reng myayaliwang uri king sosyedad (class system) a makabasi king lahi, at e miglwat, pepairal de ing relihyung
Catolicu
kareng memalen a tubung Austronesian. Linakad la kareng myayaliwang isla deng misyonerung
Agustinu
ampong
Franciscanu
, kayabe da ring sundalung Castila, a darlan da ing Cristianismu. Meging lalung malagwa ing karelang misyun uling sapilitan dong inalis deng tau, at itang organisadung dayung relihyun ing meging bayu nang sentru ning karelang bye. Magsermun la kareng amanung balen deng pari, at pepagobra lang
talapanlikas
(translator) manibat kareng memalen, ating lintong uring bilingual (adwa amanu) a awsan dang
ladino
. E ro tuturung Castila deng keraklan kareng tubung memalen, a inaus dang 'indios,' pero detang taung bilingual, alimbawa itang poeta at talapanlikas a i
Gaspar Aquino de Belen
, mekagawa lang poesyang pangrelihyun (devotional poetry) king
Tagalug
a makasulat king sulat a Romanu. Kukwentu ne ning
pasyun
, a inumpisan nang Gaspar Aquino de Belen, ing pamagkasakit, pangamate at pamisubli nang mebyeng Jesucristo. Ating myayaliwang bersyon na niti, kayabe no reng mapilan king Kapampangan. Anyang kai, linto la reng kuriru (corrido), detang popular a dalit king bersu tungkul king panga-kabalyeru (chivalry). Deti ilang meging modelu para king literatura o panyulat a
sekular
. Deta namang makabersung kwentu, o kumidya, papalage ra la kareng
amanung panrehiyon
para kareng keraklan a e byasang mamasa. Makasulat la rin king alpabetung Romanu kareng manimunang amanu ning bansa, at marayu la darasan.
Bukud king mismung literatura (
Jose Rizal
,
Pedro Paterno
), makasulat la king Castila deng dokumentung pangkasalesayan (
dalit pambansa
,
Constitucion Politica de Malolos
), oneng e ne magagamit a amanung opisyal iti. Angga kanitang
1946
], gagamit la pang Castila deng talasulat a Filipinu. Metung yang arkitektu, pintor, talaturu, ekonomista,
ethnologist
,
Syentipikung ortelanu, historian, inventor, peryodista, linguist, musician, mythologist,
nasyonalista
, naturalist, nobelista, siruhanu
king mata
, poeta, propagandista, eskultor and sociologist. Itang minunang
Presidenti
ning
United Nations
General Assembly metung yang Filipinu - i
Carlos Pena Romulo
. Ing metung kareng mapya king boksing (boxing greats), i
Flash Elorde
, Filipinu ya naman. Ngening milabasan a mapilang banwa, miragdagan la reng manimunang bayani king pasiknangan (sports) kayabe no ri Paeng Nepomuceno a mekata-lima meging kampeon ning World Cup, i
Manny Pacquiao
a sinikat king
boksing
, ampo i
Efren "Bata" Reyes
a dakal nang besis migkampeo king
bilyar
.
Dakal ya pambansang bayani ing Filipinas. I
Lapu-Lapu
ning isla ning
Mactan
, a mekamate kang Ferdinand Magellan, ing tuturing dang minunang mitabi kareng dayuang ibat king albugan. I
Jose Rizal
, a mibait king balen ning Calamba, Laguna kanitang Junio 19, 1861, ing aswan dang "Pride of the Malay Race" ampong "Philippine National Hero". Mebyasa yang adwampulu't adwang amanu:
Catalan
,
Chino
,
Ingles
,
French
,
German
,
Greek
,
Hebrew
,
Japon
,
Latin
,
Malay
,
Sanskrit
,
Castila
,
Tagalug
, at aliwang
amanung
tubu (native languages).
Deng Landmark
Kayabe la kareng cultural at historic landmarks ning Filipinas ding
Intramuros
(ing matwang syudad a muralya (walled city) ning Menila, a mesira kanitang Kadwang Gerang Pangkabilugan at mitikdong pasibayu kaybat ning gera),
Fort Santiago
,
Fort San Pedro
,
Magellan's Cross
(deng pisamban a Baroque Churches ning Filipinas), balen ning
Las Pinas
(nung nu ya atyu ing maragul diling bamboo organ king yatu) ampo reng makasalesayang balen ning
Vigan
,
Cavite
,
Colon
and
Baleria
. Deng aliwa pang World Heritage Site ila ring
Banaue Rice Terraces
,
Tubbataha Reef
, at
Puerto-Princesa Subterranean River National Park
. Deng
Isla ning Boracay
,
Chocolate Hills
,
El Nido
,
Hundred Islands National Park
, ,
Mayon Volcano
,
Maria Christina Falls
,
Mount Apo
,
Puerto Galera
, ,
Pagsanjan Falls
,
San Juanico Bridge
,
Taal Volcano
ampong
Huluga Caves
ing aliwa pa kareng lugal a marlas dang pupuntalan deng turista. Maragul murin ing kabaldugan da king amlat ning
Bataan
ampo ing
Corregidor
, detang tawli dang balwarti deng sundalung Americanu king Asia. Kilala ya ing Bataan ketang mitmung kasakitan (infamous) a
Death March
.
Suglung (link) a palwal