I n s a d oo b ii d ii y a  ei naaltsoos bikaa?gi adoole?e? doona?nitł?ahgo bik?e?ashchi?go bikaa aalya, aadoo doona?nitł?ohgo bik?iji?di doot?????ł. Dii naaltsoos insadoobiidiiya ei t?aa ałtso? bila?ashdla?i bił bee hozinigii dabikaa; ei doodaii? ei, ayiisigii ha?t?i? shiih da?bikaa?igii ya?haalne? łeeh. Naana dii naaltsoos insadoobiidiiya ei bits?aah doo?ihoo?aah biniiye bikaa adaalya.

Saad "encyclopaedia" ei Gwiik dine?i? bizaad at?e, dii saadigii ei "?γκ?κλιο? παιδε?α" (enkyklios paideia, dii at?eego saad bee ajiniih), t?aa ałtsoni? bihoo?doo?aałigii? oolyee (t?aa bikaa?igii ya?halne?go). 1541 biyihah y???d?????, Hastiin Joachius Fortius wolyeego saad encyclopaedia ałtse choo?yoos?????hdi?. Dii naaltsoos ei Lucubrationes vel potius absolutissima kyklopaideia (Basel, 1541) wolye bik?i?aschi?go aalya. Saad "encyclopaedia" ałtse choos?????hdi y???d????? ei saadigii noun nil????hgo bik?e?ashchi?go aalya, Hastiin Pavao Skali? wolyeego naaltsoos yiinaashnishigii ei "Encyclopaedia seu orbis disciplinarum tam sacrarum quam prophanarum epistemon" (Encyclopaedia, or Knowledge of the World of Disciplines, Basel, 1559) wolyeego yinaashnish.

Naaltsoos Insadoobiidiiya wolyeigii ei akwii shiih ał?aah at?e. Bilagaana Tota? Dine?e bikeyahd????go ei bi?insadoobiidiiya, Encyclopædia Britannica wolye. Dii naaltsoos ei t?aa yeigo bila?ashdla?i da?yoo???? aadoo naaltsoos ałdo? bee hodilzhin. Naanała ei insadoobiidiiya azee ??h adal?????hji? ba?adaalya, Taber?s Cyclopedic Medical Dictionary ła wolye. Aadooła insadoobiidiiya bik?i?da?ashchi?niigii ei bila?ashdla?i bi?oo?dl?? da?bikaa; ei doodaii? ei, hait?eigo adoole?i? bila?ashdla?i ya?nitsi?da? keesigii doo dei?niił???, Bi?ee łichii?i? bi?insadoobiidiiya (Great Soviet Encyclopedia) doo Jewish dine?i? bi?insadoobiidiiya (Encyclopaedia Judaica) akwii t?ei?.

Nit???? nahane [ łahgo ashłeeh | łahgo ashłeeh ]

Naaltsoos Chilam Balam [ łahgo ashłeeh | łahgo ashłeeh ]

Naaltsoos Chilam Balam wolyeigii ei Bits?? yishtłizhii Maaya dine?e bikeyahd?????go naaltsoos nida?nideehgo oolye. Chilam ei priest oolye, aadoo azhi balam ei azhi akeid?????igii oolye aadoo Shadi?aahd????? nashdoitsoh łikizhigii ałdo? oolye. Dii azhi Chilam Balam ei Hastiin Chilam Balam wolyego naaltsoos insadoobiidiiya ayiila? (Insadoobiidiiya naaltsoosigii ei naakidi anaalya, azhi?igii t?aa Chilam Balam wolyego). Dii Naaltsoos ei naasgo ada?hodooniiłigii ya?halne?, aadoo Naakai Łiba?i bisilaołtsooi to honand???? nida?hidooneełigii yahalne?.

1801 biyihah y???d????? ( Maaya dine?e bizaadji ei: 11 Cauac 2 Ceh) doo 1900 biyihah y???d????? (Maaya dine?e bizaadji ei: 4 Etznab 6 Mac) da?hane?igii bikaa adaalya?. Aadoo ch?il bits?????d????? azhei al????hni?igii ałdo? bikaa adaalya. Aadoo Nit???? nahane?igii ałdo? bikaa, t?aa doo Naakai Łiba?i bisilaołtsooi nida?haneeh y???d?????igii ałdo? bikaa aadoo nida?haznaa doo kwiishd???? ada?hot?????hi?igii bikaa. Aadoo s?? nida?kai?gi? ałdo? bikaa aadoo na?hadiziid doo yoołkaałigii ałdo? bikaa adaalya nit?????? (Yoołkaałigii doo nahadiiziidigii ei Maaya k?ehji ya?halne?). Dii naaltsoos bikaa?gi bike?ashch?ini?igii ei alphabets chooz?????d, aadoo Maaya logographies t?aa doo chooz?????da? (Maya glyphs).

Maaya dine?e bikeyahd?????go t?aa dikwii?i? naaltsoos ch?i?da? haneezde?, Ee? neishoodii ałtso Maaya dine?e bi?Insadoobiidiiya deidiiłid (Ya?iishjaashtsoh 12, 1652 biyihah y???d????? naaltsoos ałgaa ada?yiila aadoo deidiiłid). Ee? neishoodii Hastiin Diego de Landa wolyego aadoo bizaad k?ego biniina naaltsoos dadoodlid; ła? nida?ałkaa?i? da?n????hgo ei 5,000 aneel????go Maaya binaalye?i? deidoosinigii da?doodlid aadoo 27 aneel????go naaltsoos glyphs bee bik?i?da?ashchi?ni?igii ałdo? deidiiłid. Hastiin de Landa an????hla, dii biniina Maaya dine?e doo? oodlaanii da?leehda?, aadoo dii ch????hdi naaltsoos bikaa?gi bina?hag???? yiikaa ayiila.

Naaltsoos Codices [ łahgo ashłeeh | łahgo ashłeeh ]

Bits?? yishtłizhii Naakai dine?i? binaaltsoos codices wolyeigii ei insadoobiidiiya ada?t?ei. Ła? naaltsoos adaalya?igii ei t?aa doo Naakai Łaba?i bisilaołtsooi nida?haneeh y???d????? bikaa adaalya? nit?eeh. Aadoo ła? ei Naakai łaba?i nida?hazna doo bik?i?ji?. Dii naaltsoos Codices wolyeigii ei Naakai dine?i? bi?oo?ool?????ł ( Naakaii Bikeyah ) bikaa aadoo 500 aneel????? Naakai biCodices nida?nideeh diishj???go.

Ła? naaltsoosigii bikaa?gi nida?ashch?aa, dii naaltsoosigii ei t?aa naasidi? adaalya?igii akwii t?eigo adaalya. Aadoo kwiishd???? naaltsoos da?dineezde?igii ei Classical Nahuatlji bike?da?ashchi? aadoo ei bik?i? nida?ashch?aa.

Naaltsoos codices da?bizhi: Codex Borbonicus, Boturini Codex, Codex Mendoza, Florentine Codex, Codex Osuna, Aubin Codex, Codex Magliabechiano, Codex Cozcatzin, Codex Ixtlilxochitl, Libellus de Medicinalibus Indorum Herbis aadoo ła? ei t?aa doo kwii?i? bikaa adaalya?da? (t?aa at?eego 500 naaltsoos nida?nide).

T?aa dikwii?i? Naakai binaaltsoos da?dzii, łahj?? ei Ee? neishoodii ałtso deidiiłid.

Roman bikeyahd?????go insadoobiidiiya?igii [ łahgo ashłeeh | łahgo ashłeeh ]

Insadoobiidiiya ałtse al?aahigii ei Roman dine?e (Bilagaana da?bi?zazi) bits???d?????goła ałtse aalya, dii naaltsoosigii ei "Naturalis Historia of Pliny the Elder" wolye. Dii naaltsoos ei 37 naaltsoos ałke?dasdzo, na?ach??h, hooghan adal???ji? ya?halne?, aadoo keyah bikaago nanise bahane?, azee, keyah bikaago tse ał?aah at?eigii. Dii naaltsoos ałtso aalyago ei 20,000 aneel????go adoole?e? da?bikaago aalya aadoo dii naaltsoos ei 77 AD biyihahgo bee na?neizdei.

Aadoo Hastiin Marcus Terentius ałdo? insadoobiidiiyała ayiila, dii hastiin bi?insadoobiidiiya diishji? t?aadi? naaltsoos bee nida?niidei. Naaltsoos Roman dine?e ada?yiila? y????h?igii doo bee?dahoozinda, Dark Ages biholzhiish y???d????? yo?adahiineesdei doo ba?daadiildeeh ( Dark Ages bee ho?jigo? hoolzhiish y???d????? ei bilagaana bikeyah bikaa?gi bee hoz?aanii doo ak?e?alchi? aadoo naaltsoos woolta doo adoole?e? boda?ho?aahigii baa daadiildeeh aadoo ba?daha? yoosna?). 1469 biyihah y???d????? ei Hastiin Marcus Terentius bi?insadoobiidiiya naaltsoos bee nida?neezdei, bik?e? ashchi?go anaalya. Dii naaltsoos ei t?aa yeigo bee hodiilzin. Naaltsoos bikaa?gi bik?e?ashchiini?igii ei Roman bina?achaa?, bi?zaad, azee choo?da ????hnigii, aadoo Roman technology doo engineering ałdo? da?bikaa.

Middle Age wolyeego biiyi? yihah y???d????? [ łahgo ashłeeh | łahgo ashłeeh ]

Hastiin Saint Isidore wolyeego insadoobiidiiyała ayiila, kin Seville holeehd???? ei naaghago. Naaltsoosigii ei Etymologiae wolyeego ayiila, 630 biyihah y???d?????. Dii naaltsoos ei 448 naaltsoos ałkee biiyiisdzo, t?aa at?e naaltsoos ałhiiniilgo naadiin haniidei.

Hastiin Bartholomeus Anglicus wolyeego ałdo? insadoobiidiiya ayiila, 1240 biyihah y???d?????. Dii naaltsoosigii ei De proprietatibus rerum wolyeego ayiila. Naanałado? Hastiin Vincent of Beauvais] wolyeego ałdo? insadoobiidiiya ayiila. Dii naaltsoos ei Speculum Majus wolyeego ayiila, 1260 biyihah y???d?????. Dii naaltsoos 3di miiltsoh saad biiyi? yiisdzo.

Asai Dine?e doo Tsiik?i Deibaali Bikeyahd????? insadoobiidiiya adaalya?igii [ łahgo ashłeeh | łahgo ashłeeh ]

Asai dine?i? bikeyahd????? insadoobiidiiya hadahiineezdei?igii ei scientific method, historical method, doo citation wolyeigii bee dahol??hgo hadahiineezdei. 960 biyihah y???d????? ei insadoobiidiiya Brethren of Purity of Basra wolyeego haalts?id. Naanała insadoobiidiiya hadahiineezdei?igii ei Abu Bakr al-Razi’s wolye ałdo?, dii naaltsoos ei scienceji bił naazt?i?igii ha?haalne. Naanała insadoobiidiiya ei Mutazilite Al-Kindi’s wolyeego haalts?id, dii naaltsoos ei 270 aneel????? naaltsoos haniidei. Insadoobiidiiya Ibn Sina’s medical ałdo? wolyeego aalya, dii naaltsoos ei t?aa yeigo cho?????hgo na?honaadi? (Neenaadiin nahaigo).

Asai dine?e doo Tsiik?i Deibaali Bikeyahd ????? hastoi insadoobiidiiya adaalyiiligii ei Hastiin Asharites, Hastiin Al-Masudi, Hastiin Tabari daalye. Naaltsoos ada?yiila?igii ei Prophets doo Kings, Ibn Rastah, Al-Athir , doo Ibn Khaldum daalye, t?aa Asai dine?e bizaadji ei dii naaltsoosigii Muqadimmah deiłni (Doo insadoobiidiiya deiłniihda). Dii naaltsoos Muqadimmah wolyeigii ei t?aa diyingo banitsa?hakees. Asai dine?e naaltsoos bikaa?gi ak?e?da ałchi?go isnad wolyeego yiik?e?go ada?ałi ("Hane bikaa?igii t?aada? ts?i? akwii t?eigo doo t?aada? ts?i? aniihgo" wolye saad isnad).

Tsii?yiishbizhi Dine?e Bikeyahd?????go insadoobiidiiya adaalya?igii [ łahgo ashłeeh | łahgo ashłeeh ]

Tsii?yiishbizhi Dine?e bikeyahd?????go insadoobiidiiya adaalya?igii ei Four Great Books of Song wolyeła. 1001?1100 biyihah y???d????? (Early Song Dynasty 960?1270 yihah) d????go naaltsoos ha?niidei. Naaltsoos d???? gone? yiilts?iłigii ei Prime Tortoise of the Record Bureau wolye, dii naaltsoosigii ei 9.4 miil tsoh saad bik?i? siniil, aadoo 1000di miil naaltsoos bee ahniide. Tsii?yiishbizhi Dine?e Bikeyahdi ei t?aal??i? ak?e? da?ałchi hol?? aadoo akwiigo shiih insadoobiidiiya ada?yiila. Hastiin Shen Kuo (1031?1095) insadoobiidiiya Dream Pool Essays wolyeego naaltsoos bizhi? ayiila, 1088 biyihah y???d????? naaltsoos halts?i?di?. Hastiin Wang Zhen (1290?1333) ałdo? insadoobiidiiya ayiila, Nong Shu wolyeego naaltsoos bizhi ayiila. Dii naaltsoos ei 1313 biyihah y???d????? ayiila. Hastiin Song Yingxing (1587?1666) ałdo? insadoobiidiiyała ayiila, dii naaltsoos ei Tiangong Kaiwu wolyeego ayiila. Na?akwiine ei naaltsoos Tiangong Kaiwu wolyeego ayiila.

Tsii?yiishbizhi Dine?e Bikeyahdi Hastiin Emperor Yongle wolyeego nat?aanii nil???h, Ming Dynasty y???d????? da?sidah nat?aanii nil????hgo da?sidah. Insadoobiidiiya yik?i? deiz?????hgoła aalya, naaltsoosigii ei Yongle Insadoobiidiiya wolye, dii naaltsoos ayoo adeit?????go ałhi?niniil. Dii naaltsoos ei 1408 biyihah y???d????? ałtso aalya, aadoo 370di miiltsoh saad bik?i? da?ashchi?. 11,000 aneel????go naaltsoos t?aa iila bee bikaa adaalya aadoo 11,000 naaltsoos ha?niidei.

Hastiin Emperor Qianlong wolyeego naat?aanii nil???h, Qing Dynasty y???d????? naat?aanii nil???hgo da?sidah. Iid???? insadoobiidiiya yik?i? deiz?????hgoła aalya, naaltsoosigii ei Siku Quanshu wolyeego bizhi? aalya. Dii naaltsoos ei 4.7 miil tsoh aneel???h naaltsoos bii?naastzooz bik?i? da?ashchi?go. Naaltsoos poems yiiłni?ni?igii 40,000 biyii? yiisdzo.