Karl Gustav-krigane Del av Nordiske krigar Toget over Balt Dato 1655–1660 Stad Danmark , Sverige , Det polsk-litauiske samveldet Resultat Freden i Roskilde (1658) and København (1660) (Sverige og Danmark) Freden i Oliva (Sverige og Habsburg, Brandenburg, Polen-Litauen) Freden i Valiesar (1658) og Kardis (1661) (Sverige og Russland) Partar Sverige Brandenburg-Preussen Transylvania Ukrainske kosakkar [1] Valakia Moldavia Danmark?Noreg Habsburgmonarkiet Polen-Litauen Russland Brandenburg-Preussen   Dei sameinte Nederlanda Kommandantar Karl X Gustav Arvid Wittenberg Magnus de la Gardie Carl Gustaf Wrangel Gustaf Otto Stenbock Per Brahe den yngre Fredrik Vilhelm I George II Rakoczi oberst Zjdanovitsj Fredrik III Ulrik Frederik Gyldenløve Anders Bille † Iver Krabbe Aleksej av Russland Matvej Sjeremetev   † Jakob II Kasimir Vasa Stefan Czarniecki Janusz Radziwiłł Paweł Jan Sapieha Stanisław Lanckoro?ski Stanisław Potocki Wincenty Gosiewski Fredrik Vilhelm I Raimondo Montecuccoli Jean-Louis Raduit de Souches

Polsk-svenske krigar Livlandskrigen  · Sigismund  · 1600?11  · 1617?18  · 1621?25  · 1626?29  · Karl Gustav-krigane ( Syndefloden )  · Den store nordiske krigen  · Den fjerde koalisjonskrigen  · Den sjette koalisjonskrigen

Dansk-svenske krigar Den svenske frigjeringskrigen  · Den nordiske sjuarskrigen  · Kalmar  · Hannibalfeiden  · Karl Gustav-krigane  · Den skanske krigen  · Den store nordiske krigen  · Tyttebærkrigen  · Napoleonskrigane

Karl Gustav-krigane Krigsskodeplassar ≪Den svenske syndefloden≫ – den russisk-svenske krigen 1656?1658 – Pommern – den danske-svenske krigen (1657?1658) – den dansk-svenske krigen (1658?1660) – Noreg Slag Uj?cie – Danzig – Sobota – ?arnow – Cracow – Nowy Dwor – Wojnicz – Jasna Gora – Goł?b – Warka – Kłecko – 1. Warszawa – 2. Warszawa – Dyneburg – Kokenhusen – Riga – Prostki – Filipow – Chojnice – Toget over Storebælt – Kolding – København – Øresund – Nyborg Avtalar

Karl Gustav-krigane ( 1655 ? 1660 , og kalla den første nordiske krigen , den andre nordiske krigen eller den vesle nordiske krigen ) vart utkjempa mellom Sverige og fiendane Det polsk-litauiske samveldet (1655?1660), Russland ( 1656?1658 ), Brandenburg-Preussen (1657?1660), Habsburgmonarkiet (1657?60) og Danmark-Noreg ( 1657-1658 og 1658?1660 ). Dei sameinte Nederlanda blanda seg ofte inn mot Sverige.

I 1655 invaderte og okkuperte Karl X Gustav av Sverige det vestlege Polen-Litauen, den austlege halvdelen var alt okkupert av Russland . Den raske svenske framrykkinga vart i Polen kjend som den svenske syndfloden . Storhertugdømet Litauen vart eit svensk len , dei polsk-litauiske armeane overgav seg og den polske kognen Jakob II Kasimir Vasa flykta til habsburgarane . Kurfyrste Fredrik Vilhelm I av Brandenburg og hertug av Preussen støtta i starten godsa i Det kongelege Preussen , men allierte seg med Sverige i byte for Hertugdømet Preussen som eit svensk len. Jakob II Kasimir Vasa utnytta dei sare religiøse kjenslene til katolikkane som levde i dei protestantisk-okkuperte omrada og organiserte dei polsk-litauiske militære leiarane i Tyszowce-forbundet , og klarte slik a ta tilbake omrada i 1656. Russland utnytta det svenske tilbakeslaget og erklærte krig mot Sverige og pressa inn i Litauen og Svensk Livland .

Karl X Gustav gav sa Fredrik Vilhelm I full suverenitet i Hertugdømet Preussen i byte mot militær støtte, og med Radnot-traktaten allierte han seg med transilvanske George II Rakoczi som invaderte Polen-Litauen fra søraust. Jakob II Vasa fann ein alliert i Leopold I av Habsburg , og armeane hans kryssa inn i Polen-Litauen fra sørvest. Dette utløyste invasjonen til Fredrik III av Danmark av det svenske fastlandet varen 1657, i eit forsøk pa a gjere opp for resultatet av Hannibalfeiden medan Sverige var oppteken andre stader. Brandenburg forlet alliansen med Sverige da dei fekk full suverenitet over Hertugdømet Preussen av den polske kongen med freden i Wehlau og Bromberg .

Fredrik III sin krig mot Sverige gav Karl X Gustav arsak til a forlate stillstanden i Polen-Litauen og kjempe mot Danmark i staden. Etter a ha marsjert armeen sin vestover og gjort ei farleg kryssing av dei islagde sunda over til Danmark vinteren 1657/58, overraska han ein uførebudd Fredrik III pa dei danske øyane og tvinga han til a overgje seg. Med freden i Roskilde matte Danmark seie fra seg alle dei danske provinsane i det som i dag er Sør-Sverige. Den anti-svenske alliansen hadde samstundes nøytralisert den transilvanske armeen og dei polske styrkane herja Svensk Pommern .

I 1658 bestemte Karl X Gustav at i staden for a dra attende til dei svenske skansane i Polen-Litauen, skulle han heller angripe Danmark pa ny. Denne gongen stod Danmark imot ataket og den anti-svenske alliansen følgde Karl X Gustav til Jylland og Svensk Pommern. Gjennom 1659 forsvarte Sverige skansane sine i Danmark og pa sørsida av Austersjøen , dei allierte gjorde liten framgang og det vart forhandla fram ein fredsavtale. Da Karl X Gustav døydde i februar 1660, underteikna etterfølgjaren hans freden i Oliva med Polen-Litauen, Habsburg og Brandenburg i april og Freden i København med Danmark i mai. Sverige fekk helde dei fleste omrada dei hadde fatt i avtalen i Roskilde, Hertugdømet Preussen vart ein suveren stat, og elles gjekk omrada stort sett tilbake til slik dei hadde vore før krigen starta. Sverige hadde alt underskrive ein vapenkvile med Russland i 1658, som førte fram til den endelege freden i Kardis i 1661.

Namn [ endre | endre wikiteksten ]

Av engelske, tyske, russiske og skandinaviske historikarar vert desse konfliktane ofte kalla den første nordlege krigen . ^[2] Uttrykket ≪den andre nordiske krigen≫, vart gjeven av polske historikarar ( Druga Wojna Połnocna ), og har seinare vorte mykje nytta pa tysk og engelsk og. ^[2] Eit anna namn pa krigane er den vesle nordiske krigen, ^[3] , som derimot og kan vise til krigen i 1741-1743. I Polen vert ≪Syndefloden≫ nytta om krigen, men dette omgrepet vert og nytta om andre krigar mot Sverige , Brandenburg , Russland, Transilvania og kosakkane .

Bakgrunn [ endre | endre wikiteksten ]

I 1648 enda freden i Westfalen trettiarskrigen , der Det svenske imperiet oppstod som ei ny stor europeisk stormakt i lag med Frankrike . I Hannibalfeiden , som var ein del av trettiarskrigen, hadde Sverige slatt den tidlegare baltiske stormakta Danmark. Sverige hadde vore i fred med Russland sidan freden i Stolbovo hadde enda den ingermanlandske krigen i 1617. ^[4] Sverige hadde vore i krig med Det polsk-litauiske samveldet sidan den polsk-svenske krigen 1626?1629 , som vart enda med fleire fornya fredsavtalar ( Altmark , Stuhmsdorf ). ^[5]

Pa den andre sida hadde samveldet, under kong Jan II Kasimir av Polen sidan 1648 opplevd ei krise bade som følgje av det kosakkiske Khmelnytski-opprøret i søraust og ein handlingslamma administrasjon pa grunn av indre stridar i adelen, mellom anna feidar mellom kongen og den litauiske hetmanen Janusz Radziwiłł og feidar mellom sejmikar som hadde krangla sidan eit liberum veto i 1652. Samveldet mangla derfor eit godt forsvar. ^[6]

I januar 1654 vart den antipolske Pereiaslav-alliansen signert mellom den opprørske kosakk-hetmanen Bohdan Khmelnytskij og Aleksej av Russland , som hadde kontroll over ein velutrusta arme som var i ferd med a moderniserast. ^[7] I 1654, da Karl X Gustav etterfølgde syskenbarnet Kristina pa den svenske trona, rykte dei russiske styrkane inn i det uverna Samveldet , og ved a dra nordaustover hamna dei nær dei svenske interesseomrada vest kysten av Austersjøen. ^[8] Sverige sag den store suksessen russarane hadde, og valde a blande seg inn for a verne den protestantiske folkesetnaden i Polen. Sverige hadde eit tett band til fyrsten av Transilvania og hadde som mal a sla katolikkane i Polen. Sverige fekk og opprøret i Det kosakkiske hetmanatet , som stod i sterk opposisjon til det polske styret, pa si side, og dei lovde militær støtte om kosakkane ville bryte med russarane. ^[9] Bohdan Khmelnytskij sende eit tokt leia av oberst Halytsjyna , som snart kom attende pa grunn av mytteri i eigne rekker. Leiaren av hetmanatet deltok ikkje i handlinga pa grunn av darleg helse.

Sverige var pa denne tida eit ekspansivt imperium med ein arme forma for a oppretthalde inntektene i dei okkuperte omrada . Dei var klar over at eit direkte atak pa kjerneomradet i Russland kunne føre til ein dansk-polsk-russisk allianse. Sverige vart hindra fra a danne ein svensk-polsk allianse da Jan II Kasimir nekta a droppe kravet om den svenske krona og fordi den polsk-litauiske adelen ikkje ønskte a avsta territorium og makt som ein allianse med Sverige ville koste dei. ^{[10] [11]} Dei siste forhandlingane i Lubeck i februar 1655 enda utan resultat. ^[11] Sverige gjekk derfor for eit atak pa Det polsk-litauiske samveldet for a kome fienden i forkjøpet og okkupere dei tilgjengelege omrada før russarane. ^[12]

Det svenske felttoget i Det polsk-litauiske samveldet [ endre | endre wikiteksten ]

Dei svenske styrkane gjekk inn i Polen-Litauen fra Svensk Pommern i vest og Livland i nord. ^{[11] [13]} Divisjonen pa den vestre flanken bestod av 13 650 mann og 72 kanonar kommandert av Arvid Wittenberg og gjekk inn i Polen den 21. juli 1655 iog ein annan arme pa 12 700 ^[13] til 15 000 ^[11] mann kommandert av Karl X Gustav følgde i august, medan divisjonen pa den nordlege flanken bestod av 7 200 mann kommandert av Magnus de la Gardie , som alt hadde erobra Dunaburg med dei den 12. juli. ^[13]

Pa vestfronten møtte Wittenberg ein polsk hær pa 13 000 mann, i tillegg til 1400 bondeinfanteristar. Adelen i Stor-Polen var klar over den militære overmakta til den veltrente svenske armeen, og overgav seg til Wittenberg den 25. juli i Ujscie etter slaget ved Uj?cie , og sverja sa lojalitet til svenskekongen. Wittenberg oppretta ein garnison i Poznan (Posen). ^[13]

Pa nordfronten signerte den litauiske hetmanen Janusz Radziwiłł freden i K?dainiai med Sverige den 17. august 1655, og plasserte storhertugdømet Litauen under svensk vern. Sjølv om Radziwiłł hadde forhandla med Sverige før, under striden sin med den polske kongen, oppretta K?dainiai eit krav om at dei to delane av samveldet, Polen og Litauen, ikkje skulle matte kjempe mot kvarandre. ^[13] Delar av den litauiske armeen gjekk derimot imot avtalen og danna eit forbund leia av magnaten Paweł Jan Sapieha i Wierzbołow . ^[14]

Den 24. august slo Karl X Gustav seg saman med styrken til Wittenberg. Den polske kongen Jan II Kasimir av Polen forlet Warszawa same manad for møte den svenske armeen i vest, men etter nokre smakampar med den svenske fortroppen, trekte dei sørover til Krakow . ^[13] Den 8. september okkuperte Karl X Gustav Warszawa, vendte sa sørover for a møte den polske kongen. Kongane møttest i slaget ved ?arnow den 16. september, som med det neste møtet i slaget ved Wojnicz den 3. oktober, enda med siger for Sverige. Jan II Kasimir vart driven i eksil til Schlesien , medan Krakow vart overgjeve til Karl X Gustav den 19. oktober. ^[15]

Den 20. oktober vart ein ny avtale ratifisert ved K?dainiai i nord. K?dainiai-unionen samla Litauen med Sverige, og Radziwiłł annerkjende Karl X Gustav som storhertug av Litauen. ^[13] Dei neste dagane overgav det meste av den polske armeen seg til Sverige. Den 26. oktober overgav Koniecpolski seg med 5385 mann nær Krakow, den 28. oktober overgav feltkronhetman Stanisław Lanckoro?ski og storkornhetman Stanisław ≪Rewera≫ Potocki seg med 10 000 mann, og 31. oktober hæren ved Mazovia etter slaget ved Nowy Dwor . ^[15]

Nesten heile Polen-Litauen okkupert og Brandenburg blandar seg inn [ endre | endre wikiteksten ]

Samstundes hadde russiske og kosakkiske styrkar okkupert det austlege av Det polsk-litauiske samveldet sa langt som til Lublin , med berre Lviv (Lemberg) framleis under polsk-litauisk kontroll. ^[15] Seint i oktober drog Karl X Gustav nordover og forlet Wittenberg i Krakow med ein mobil styrke pa 3 000 svenske og 2 000 polske soldatar, i tillegg til mange soldatar spreidd rundt i garnisonane, for a ta kontroll over den sørlege delen av det svensk-okkuperte samveldet. ^[16]

I nord hadde adelen i Det kongelege Preussen signert ein forsvarsallianse med Kurfyrstedømet Brandenburg den 12. november i Rinsk-traktaten , som tillet brandenburgske garnisonar. Danzig (Gdansk), Thorn (Torun) og Elbing (Elblag) deltok ikkje i avtalen, ^{[5] [17]} og Thorn og Elbing overgav seg til Sverige. Med Konigsberg-traktaten fra 17. januar 1656, tok Fredrik Vilhelm I av Brandenburg og hertug av Preussen Hertugdømet Preussen , eit tidlegare polsk len, som eit len fra Karl X Gustav. Dei brandenburgske garnisonane i Det kongelege Preussen vart trekte attende, og da Marienburg (Malbork) overgav seg i mars, var Danzig den einaste byen som ikkje var under svensk kontroll. ^[17]

Den raske svenske invasjonane og okkupasjonen av dei polsk-litauiske omrada vart i Polen kjend som ≪(den svenske) syndefloden≫. ^{[18] [19] [20] [21]}

Polen-Litauen kjem attende [ endre | endre wikiteksten ]

≪Syndefloden≫ ^[18] og religiøse skilnader mellom hovudsakleg protestantiske svenskar og hovudsakleg katolske polakkar, ^{[14] [18]} førte til mishandling og mord av den katolske prestestanden og munkar, samt at katolske kyrkjer og kloster vart plyndra. Dette førte til motstandsrørsler i dei svensk-okkuperte omrada. Ein geriljastyrke gjekk til atak pa ein liten svensk garnison ved Koscian i oktober 1655 og tok livet av Fredrik av Hessen , svogeren til den svenske kongen. Den paulinske klosteret Jasna Gora i Cz?stochowa klarte a motsta ei svensk omleiring fra november 1655 til januar 1656. ^[14] Den 20. november vart det sendt ut eit manifest i Opole (Oppeln) som oppfordra folket til motstand og at Jan II Kasimir matte kome attende, ^[17] og i desember tok ein bondestyrke Nowy S?cz . ^[14] Den 29. desember vart motstandsrørsla Tyszowce-forbundet oppretta av Lanckoro?ski og Potocki, og 1. januar 1656 kom Jan II Kasimir attende fra eksil. Seint i januar vart Stefan Czarniecki med i forbundet, og i februar hadde dei fleste polske soldatane som hadde vore i svensk teneste sidan oktober 1655 skifta side. ^[17]

Karl X Gustav, med ein styrke pa 11 000 hestar, reagerte med a følgje etter styrken til Czarniecki pa 2400 mann, møtte dei og slo han i slaget ved Goł?b i februar 1656. ^[16] Karl X Gustav meinte sa a ta Lwow, men framrykkinga hans vart stogga ved slaget ved Zamo?? , der han nesten vart omringa av den voksande polsk-litauiske armeen under Sapieha og Czarniecki, og berre sa vidt klarte a rømme den 5. og 6. april gjennom linjene til Sapieha under slaget ved Sandomierz . Han mista da alt utstyr og artilleri. Ein svensk støttestyrke under Fredrik av Baden vart øydelagd av Czarniecki den 7. april i slaget ved Warka . ^[22] Same manad erklærte Jan II Kasimir med Lwow-eida Jomfru Maria som dronning av Polen, og lovde a gjere det godt at for bondestanden om han fekk attende kontrollen. ^[17]

Brandenburgsk-svensk allianse og russisk krig mot Sverige [ endre | endre wikiteksten ]

Den 25. juni 1656 inngjekk Karl X Gustav ein allianse med Brandenburg: Marienburg-traktaten gav Stor-Polen til Fredrik Vilhelm I i byte mot militær støtte. Medan den brandenburgske kurfyrsten var ute av det svenske vasallforholdet i Stor-Polen, vart han verande ein svensk vasall for Hertugdømet Preussen . ^{[18] [22]} Brandenburgske garnisonar erstatta svenske i Stor-Polen, som forsterka armeen til Karl X Gustav. ^[23] Den 29. juni vart Warszawa storma av Jan II Kasimir , som hadde stilt opp ein styrke pa 28 500 soldatar og ein adeleg arme pa 18 000 til 20 000. ^[22] Deretter deltok Brandenburg aktivt i krigen pa svensk side, og fekk Jan II Kasimir av Polen til a uttale at no nar tatarane hans alt hadde svenskane til frokost, sa skulle han no ta Fredrik Vilhelm I i varetekt, der verken sola eller manen skein. ^[18]

Alt i mai 1656 erklærte Aleksej av Russland krig mot Sverige, og tok nytte av at Karl var fastbunden i Polen, og at Livland, Estland og Ingermanland berre var sikra av ein livisk arme pa 2200 infanteristar og 400 dragonar, Magnus de la Gardie sine 7 000 mann i Preussen og 6 933 mann spreidde rundt i garnisonane langs den austlege Austersjøkysten. Aleksej invaderte Livland i juli med 35 000 mann og tok Dunaburg . ^[24]

Seint i juli vart Danzig forsterka av ein nederlandsk garnison, og ein samla dansk og nederlandsk flate heva blokaden av Danzig som Karl X Gustav hadde innført. ^[25] Den 28. til 30. juli klarte ein samla brandenburgsk-svensk arme a sla den polsk-litauiske armeen i slaget ved Warszawa , ^{[18] [23]} og tvinga Jan II Kasimir til a trekkje seg attende til Lublin . I August tok armeen til Aleksej liviske Kokenhausen (Koknese), kringsette Riga og Dorpat (Tartu) og raida Estland, Ingermanland og Kexholm . ^[26]

Den 4. oktober storma Jan II Kasimir Ł?czyca i Stor-Polen, før han sette retning mot Det kongelege Preussen, ^[27] og den 8. oktober køyrde Wincenty Korwin Gosiewski med 12 000 til 13 000 litauiske og krim-tatarske kavaleristar over ein brandenburgsk-svensk styrke i slaget ved Prostken i Hertugdømet Preussen . ^[28] Gosiewski raida sa Hertugdømet Preussen, brende 13 byar og 250 landabyar, i eit felttog som gjekk inn i folkesegnene pa grunn av dei høge dødstala og dei mange fangane som vart bortført til Krimhalvøya . ^[27]

Den 22. oktober vart Gosiewski slatt av ein svensk styrke i slaget ved Philipowo og vendte attende til Litauen. ^[27] Same dag overgav den kringsette Dorpat seg til Aleksej, medan den russiske omleiringa av svenske Riga vart heva . ^[26] Jan II Kasimir tok samstundes Bromberg (Bydgoszcz) og Konitz i Det kongelege Preussen, og fra 15. november 1656 og fram til februar 1657 var han i Danzig , der ei svensk omleiring matte avsluttast etter at nederlendarane blanda seg inn , berre 55 km fra leiren til Karl X Gustav i Elbing . ^[27]

Svensk-brandenburgsk-transilvansk allianse og fred med Russland [ endre | endre wikiteksten ]

Med Labiau-traktaten den 20. november gav Karl X Gustav av Sverige Fredrik Vilhelm I av Brandenburg full suverenitet over Hertugdømet Preussen i byte for meir aktiv deltaking i krigen. ^{[27] [29]} Med Radnot-traktaten den 6. desember lovde Karl X Gustav a akseptere Georg II Rakoczi av Transilvania som konge av Polen og storhertug av Litauen mot at han gjekk inn i krigen. ^[27] Rakoczi gjekk inn i krigen i januar 1657, ^{[27] [29]} og gjekk inn i samveldet med ein styrke pa 25 000 transilvanske, valakiske og moldoviske menn og 20 000 kosakkar som braut den polske omleiringa av Krakow før dei møtte Karl X Gustav, som hadde ført ein svensk-brandenburgsk arme sørover. Manaden etter spelte denne allierte styrken katt og mus med polsk-litauiske styrkar, og flytta rundt i heile samveldet utan store trefningar, bortsett fra erobringa av Brest av Karl X Gustav i mai, og plyndringa av Warszawa av Rakoczi og Gustaf Otto Stenbock den 17. juni. ^[27]

Pa grunn av indre konfliktar hos kosakkane , deltok praktisk talt ikkje Det kosakkiske hetmanatet i krigen. Utsliten etter tidlegare felttog og eit ønske om at Bohdan Khmelnytskij skulle bryte med Sverige, signerte til slutt Aleksej av Russland vapenkvilen i Vilna eller Niemie? med Det polsk-litauiske samveldet, og møtte ikkje den svenske armeen i store slag gjennom 1657, sjølv om han framleis forsterka armeane sine i Livland. Den 18. juni slo ein svensk styrke ein russisk arme pa 8 000 mann kommandert av Matvej V. Sjeremetev i Slaget ved Walk ved Walk (Valga). Tidleg i 1658 vart Sverige og Russland samde om ein vapenkvile, ^[26] som førte fram til freden i Valiesar (Vallisaare, 1658) og freden i Kardis (Karde, 1661). Den russiske krigen mot Polen-Litauen heldt fram i 1658. ^[30]

Austerriksk-brandenburgsk-polsk-litauisk allianse og danske felttog i Sverige [ endre | endre wikiteksten ]

Som Sverige, sag og Jan II Kasimir etter allierte for a bryte stillstanden i krigen. Den 1. desember 1656 signerte han ein allianse med Ferdinand III av Habsburg i Wien , ^{[18] [31]} som i røynda var meir ei erklæring fra Ferdinand III om a forhandle fram ein fred enn lovnad om militær støtte. Avtalen tredde ikkje i kraft før Ferdinand døydde den 2. april 1657. Avtalen vart fornya og endra den 27. mai av etterfølgjaren til Ferdinand, Leopold I av Habsburg , ^{[29] [31]} som i Wien gjekk med pa a støtte Jan II Kasimir med 12 000 soldatar, kosta av Polen, mot at Leopold fekk Krakow og Posen i pant. Da denne meldinga kom ut erklærte Fredrik III av Danmark med ein gong krig mot Sverige og i juni gjekk den austerrikske armeen inn i Det polsk-litauiske samveldet fra south, ^[31] og stabiliserte samstundes situasjonen i Sør-Polen., ^[29] medan Danmark gjekk til atak pa svenske Bremen-Verden og vendte seg mot Jamtland og Vastergotland i juli. ^[31]

Da Karl X Gustav forlet Samveldet og sette vestover for a sla attende mot danskane, braut den svensk-brandenburgsk-transilvanske alliansen saman. Rakoczi av Transilvania klarte ikkje a sta imot dei samla austerrikske og polsk-litauiske styrkane utan støtte fra svenskane, og etter ei forfølging inn i Ukraina vart han omringa og tvungen til a kapitulere, medan resten av den transilvanske armeen vart slatt av tartarane. ^[31]

Brandenburg skifta side mot at Polen trekte attende kravet om Hertugdømet Preussen , og erklærte Fredrik Vilhelm I som den einaste suvereniteten av hertugdømet med freden i Wehlau den 19. september og Bromberg den 6. november. ^{[29] [31]} I tillegg til dei nemnde avtalane sikra Brandenburg landa Lauenburg og Butow ved grensa til Brandenburgske Pommern , medan bispedømet Ermeland vart gjeven attende til Polen. ^[29]

Danmark og Pommern [ endre | endre wikiteksten ]

Ataket til Fredrik III av Danmark i juni 1657 var eit forsøk pa a ta attende omrada dei tapte i 1645 , og gav Karl X Gustav høvet til a forlate stillstanden pa den polsk-litauiske slagmarka. Med 9 950 hestar og 2 800 fotsoldatar, marsjerte han gjennom Pommern og Mecklenburg . I Holstein vart den svenske styrken delt og Carl Gustav Wrangel drog vestover for a reinske Bremen-Verden og Karl X Gustav drog nordover for reinske Jylland . ^[31] Da dei hadde oppnadd desse mala, flytta Karl X Gustav i september seg til den svenske hamnebyen Wismar og sende marinen sinn ut i det uavgjorte slaget ved Møn . ^[32]

Samstundes herja dei polske styrkane leia av general Stefan Czarniecki sørlege omrade av Svensk Pommern , og øydela og plyndra Pasewalk , Gartz ved Oder og Penkun . ^[33] Dei allierte fra Habsburg og Brandenburg var motvillige til a sla seg saman med Czarniecki, og mot ønsket til Jan II Kasimir valde dei a ikkje ta krigen til Det tysk-romerske riket i frykt for ein ny trettiarskrig . ^[32]

Den strenge vinteren 1657/58 hadde tvunge den dansk-norske flaten til hamn, og Store - og Lillebælt , som skilde dei danske øyane fra fastlandet, var islagd. Etter a ha nadd Jylland fra sør, føretok den svenske armeen pa 7000 mann toget over Storebælt ; den 9. februar 1658 kryssa dei Lillebælt og øya Funen (Fyn) vart erobra pa fa dagar, like etter tok dei Langeland , Lolland og Falster . Den 25. februar kryssa den svenske armeen Storebælt til Sjælland med den danske hovudstaden København . Sjølv om berre 5 000 mann klarte a krysse sunda, var det svenske ataket fullstendig uventa, og Fredrik III matte overgje seg og signere den ufordelaktige freden i Roskilde den 26. februar 1658. ^[32]

Sverige hadde vunne den mest prestisjefylte sigeren sin, og Danmark hadde lidd eit dyrt nederlag. ^[34] Danmark vart tvungen til a gje fra seg provinsane Skane , Halland , Blekinge og øya Bornholm . Halland hadde alt vore under svensk kontroll sidan signeringa av freden i Bromsebro i 1645, men dei vart no svenske omrade pa ubestemt tid. Danmark matte og gje fra seg den norske provinsen Trøndelag til Sverige.

Dei svenske omrada i Polen hadde vorte reduserte til nokre byar i Det kongelege Preussen , mellom anna Elbing , Marienburg og Thorn . Med Transilvania nøytralisert og Brandenburg fall fra, var ikkje stillinga til Karl X Gustav i regionen lenger sterk nok til a oppna malet hans, a fa Det kongelege Preussen pa permanent basis. Han vart ytterlegare pressa militært av ei austerriksk-polsk kringsetting av Thorn i juli 1658, og diplomatisk da han vart oppfordra av Frankrike om a ga for fred. ^[32] Frankrike ønskte ikkje a blande seg inn militært, og Sverige hadde ikkje rad til a bryte freden i Westfalen med a ga til atak pa dei habsburgske og brandenburgske omrada i Det tysk-romerske riket , som truleg ville ha drive fleire tyskarar inn i den antisvenske alliansen. Karl X Gustav valde derfor a ga til atak pa Danmark pa ny. ^[35]

Da danskane trenerte og utsette nokre av vilkara i freden i Roskilde om a gje forsyningar og ikkje blokkere utanlandske flatar fra a kome inn i Austersjøen, og da halvparten av dei 2 000 danske soldatane som i følgje Roskilde-avtalen matte ga inn i svensk teneste deserterte, sette svenskekongen ut fra Kiel med ein styrke pa 10 000 mann den 16. august. Da alle venta at han skulle dra mot Det kongelege Preussen, gjekk han i land pa Sjælland den 17. august og sette av stad mot København , ^[35] som var forsvart av 10 650 danskar og 2 000 nederlendarar. Denne gongen overgav derimot ikkje byen seg, og ei lang kringsetting følgde. Da svenskane tok Kronborg i september, kontrollerte dei begge sidene av Øresund , men i november braut ein nederlandsk flate den svenske blokkaden i Købnehavn i slaget i Øresund . ^[36]

Samstundes hadde den antisvenske alliansen sendt ein arme til Danmark for a møte Karl X Gustav med ein styrke pa 14 500 brandenburgarar kommandert av Fredrik Wilhelm I , 10 600 austerrikarar kommandert av Raimondo Montecuccoli , og 4 500 polakkar kommandert av Czarniecki. I januar 1659 stod dei allierte styrkane ved Fredriksodde i Kolding og pa Als . Karl X Gustav prøvde seg med eit avgjerande atak pa København den 21. og 22. februar, men vart driven attende. ^[36]

Sverige forskansa [ endre | endre wikiteksten ]

I 1659 var krigen prega av at dei svenske styrkane forsvarte skansane sine pa sørsida av Austersjøen mot atak fra dei allierte. Ein samla styrke pa 17 000 austerrikarar og 13 000 brandenburgarar ^[36] leia av general Jean-Louis Raduit de Souches invaderte Svensk Pommern , tok og brende Greifenhagen , tok øya Wollin og Damm , kringsette Stettin og Greifswald utan suksess, men tok Demmin den 9. november. Motatak vart utført av general Muller von der Luhnen , som heva kringsettinga av Greifswald fra den brandenburgske kurfyrsten, og generalmajor Paul Wirtz , som fra den kringsette Stettin klarte a ta eit brandenburgsk ammunisjonslager i Curau og tok det til Stralsund . Brandenburgarane trekte seg attende medan dei herja landsbygda dei passerte. ^[33]

I dei okkuperte og annekterte danske provinsane, starta motstandsrørsler a presse svenske garnisonar. Etter eit opprør tok nordmennene Trondheim seint i 1658. I Skane og Sjælland , utførte ≪ snaphaner ≫ leia av Lorenz Tuxen og Svend Poulsen (≪ Gøngehøvdingen ≫) eit bakhaldsatak pa svenske styrkar. Den svenske garnisonen pa Bornholm vart tvungen til a overgje seg til danske opprørarar og kommandanten vart drepen. ^[37]

I Det kongelege Preussen hadde alt Thorn fall i desember 1658, men Elbing og Marienwerder stod framleis. Den 24. november matte Sverige forlate Fyn og Langeland etter nederlaget i slaget ved Nyborg . I januar 1660 hadde Sverige tapt den liviske festninga Mitau . ^[36]

Samstundes oppstod det konflikt i den antisvenske alliansen mellom Habsburg og Polen-Litauen da Habsburg kravde meir og meir krigsskatt utan a delta sa mykje i krigen so Polen-Litauen hadde venta. Med den den russisk-polske krigen i gang, vart dei fleste polsk-litauisk styrkane knytte opp i Ukraina . England , Frankrike og Holland vart samde om eit brev i den første Haag-avtalen , der dei oppfordra Sverige til a gjere fred med Danmark med vilkara i Roskilde, og fredssamtalar med Frankrike som mellommann fann stad gjennom 1659. ^[36]

Fred [ endre | endre wikiteksten ]

Karl X Gustav vart sjuk tidleg i 1660 og døydde 23. februar same aret. Da svenskekongen døydde var eit av dei største hindra for fred borte og freden i Oliva vart signert med dei allierte Polen-Litauen, Habsburg og Brandenburg den 23. april. I Oliva ( Oliwa ) vart det gjort fred mellom Sverige , Det polsk-litauiske samveldet , Habsburgarane og Brandenburg-Preussen . Sverige vart akseptert som suveren i Svensk Livland , Brandenburg vart akseptert som suveren i Hertugdømet Preussen , og Jan II Kasimir Vasa trekte attende kravet sitt om den svenske krona, sjølv om han fekk ha tittelen sin resten av livet. Alle dei okkuperte omrada skulle elles attende til statane som hadde dei før krigen starta. ^[30]

Danskane ønskte derimot ikkje fred etter at dei hadde byrja a syne suksess og sett svakheiter pa den svenske sida. Nederlendarane trekte attende blokkaden sin, men vart snart overtydd av danskane i a støtte dei igjen. Franskmennene og engelskmennene støtta svenskane og situasjonen var igjen pa kanten av ein ny storkrig. Den danske statsmannen Hannibal Sehested forhandla fram ein fredsavtale utan a direkte invovlere stormaktene og konflikten vart løyst med freden i København , der Sverige matte gje attende Bornholm og Trøndelag til Danmark. ^[30] Freden i 1660 oppretta dei politiske grensene mellom Danmark, Sverige og Noreg som har statt urørt fram til i dag.

Russland var framleis involvert i den russisk-polske krigen 1654?1667 , og gjorde fred med Sverige i freden i Kardis , som gav dei russisk-okkuperte svenske omrada attende til Sverige . ^[30]

Fredsavtalar [ endre | endre wikiteksten ]

• Freden i Konigsberg : Sverige og Brandenburg-Preussen (1656, erstatta av Bromberg og Oliva)
• Freden i Bromberg : Brandenburg-Preussen og Polen-Litauen
• Freden i Roskilde : Sverige og Danmark (1658, erstatta av København)
• Freden i Oliva : Sverige og Brandenburg-Preussen, Habsburg og Polen-Litauen (1660)
• Freden i København : Sverige og Danmark (1660)
• Freden i Kardis : Sverige og Russland (1661)

Kjelder [ endre | endre wikiteksten ]