Il-pjaneti tas-Sistema Solari skond id-daqs relattiv tagħhom
Pjaneta
huwa korp ?elesti ta' massa sinjifikattiva li
jorbita
madwar
stilla
, u li ma jipprodu?ix ener?ija permezz ta'
fu?joni nukleari
. Qabel is-
snin '90
kienu magħrufa biss disa' pjaneti (kollha fis-
Sistema Solari
tagħna). Fl-aħħar tal-
2002
, kienu iktar minn 100 pjaneta magħrufa, kollha skopruti bħala
pjaneti extrasolari
.
Il-kelma
pjaneta
?ejja mill-
Grieg
, mill-kelma li kienet tintu?a għal
vagabond
. Fl-astronomija antika, il-pjaneti
vagabondi
kienu l-korpi ?elesti vi?ibili li kienu jbiddlu l-koordinati ?elesti ekwatorjali. Dawn kienu l-Qamar, ix-Xemx, Merkurju, Venere, Marte, ?ove, u Saturnu. Għal sekli sħaħ l-astronomi fittxew spjegazzjoni għa?-?aqliq tal-pjaneti li jidhru jivvagabondaw fuq l-isfond tal-kwiekeb ‘fissi’. Kien fis-seklu sbatax meta
Johannes Kepler
iddetermina li huma jorbitaw max-
Xemx
f’orbiti elliti?i, li ?-?aqliq tagħhom kien kompletament mifhum.
L-astronomi ħafna drabi jsejħu l-
asterojdi
"pjanetini" (pjaneti ?għar), u l-korpi planetari ikbar (dawk li normalment jissejħhu pjaneti) "pjaneti ma??uri". Il-pjaneti tas-Sistema Solari jistgħu jinqasmu f'?ew? kategoriji skond il-kompo?izzjoni tagħhom. Dawk li jixbħu d-
Dinja
(komposti prin?ipalment minn
?ebel
) huma magħrufa bħala
pjaneti terrestri
. It-
terrestri
huma relattivament ?għar, komposti prin?ipalment minn blat u metalli, u għandhom
atmosferi
rqaq. L-
atmosferi
differenti jikkaw?aw il-kundizzjonijiet fuq il-wi?? ta’ kull
pjaneta terrestri
biex ivarjaw konsiderevolment. Id-
Dinja
tagħna biss, bl-
o?eani
vasti tagħha u bl-
atmosfera
rikka bl-
ossi?nu
u
nitro?enu
, hija kapa?i li ??omm forma ta’ ħajja avvanzata.
Dawk komposti minn materjal gassu?, bħal
?ove
, huma magħrufa bħala ?ovjani, jew inkella
?ganti gassu?i
. L-erba'
pjaneti gassu?i
, huma:
?ove
nnfisu,
Saturnu
,
Uranu
u
Nettunu
, huma komposti l-iktar minn
idro?enu
u
elju
.
?ove
huwa l-ikbar u l-iktar
pjaneta
massiv fis-
sistema solari
, i?da anki
Nettunu
? l-i?għar mill-
pjaneti ?ovjani
? għandu dijametru erba’ darbiet i?jed minn dak tad-
Dinja
.
Xi drabi ti?i w?ata kategorija oħra għal dawk il-korpi bħal
Plutone
, komposti prevalentement minn
sil?
: din il-kategorija ta' pjaneti tinkludi wkoll ħafna korpi non planetari, bħal qmura ta' pjaneti esterni (pere?empju
Titanju
).
Il-pjaneti tas-Sistema Solari huma (f'ordni ta' distanza mix-
Xemx
):
- Merkurju
- Venere
jew
Zahrija
- L-Art
u l-
Qamar
, ħafna drabi kkunsidrata bħala
pjaneta doppju
- Marte
jew
Mars
jew
Il-Hamra
- ?ove
- Saturnu
- Uranu
- Nettunu
Sa ftit ?mien ilu (Awissu 2006)
Plutone
kien jitqies ukoll bħala pjaneta, i?da llum dan m'għadux jitqies bħala tali i?da bħala
pjaneta nanu
; bħala l-ikbar asterojda tal-
faxxa ta' Kuiper
.
Il-pjaneti kollha tas-Sistema Solari (minbarra d-Dinja) għandhom isimhom li ?ej mill-
mitolo?ija Rumana
. Anki l-ismijiet tal-qmura ?ejjin minn ismijiet ta' allat jew ta' persuna??i tal-mitolo?ija klassika, u xi mdaqqiet anki minn karattri tad-drammi ta' Shakespeare. L-asterojdi jistgħu ji?u msemmija, b'diskrezjoni ta' min skoprihom, b'isem kwalunkwe (bl-approvazzjoni tal-
Unjoni Astronomika Internazjonali
).
?ew proposti ħafna pjaneti ipoteti?i, bħal
Eris
i?da dan bħal Plutone qed ji?i kkunsidrat bħala Pjaneta nanu. Eris (uffi?jalment 136199 Eris, u qabel 2003 UB313) kien skopert minn
Michael E. Brown
,
Chad Trujillo
, u
David Rabinowitz
fil-
5 ta' Jannar
,
2005
, minn ritratti li ?ew meħuda fil-
21 ta' Ottubru
,
2003
. Huma riedu jagħtuha l-isem
Ksina
(en: Xena) i?da l-
Unjoni Astronomika Internazjonali
, l-għaqda internazzjonali tal-Astronomija tatha l-isem tal-alla Grieg tad-di?armonija, Eris. L-isem latin hu
Discordia
. Wieħed mir-ra?uni għala intgħa?el dan l-isem hu biex jirrifletti t-taħwid u l-konfu?joni li hemm fil-komunita tal-astronomi dwar in-natura tal-o??ett (il-pjaneta nana).
Kwa?i il-
pjaneti extrasolari
kollha (dawk barra s-Sistema Solari) skoperti s'issa għandhom massa daqs jew ikbar minn ta' ?ove, l-ikbar pjaneta tagħna (l-unika e??ezzjoni hija komposta minn tliet pjaneti orbitanti
pulsar
, il-bqija ta' splu?joni ta'
supernova
. Dawn huma l-uni?i tliet pjaneti extrasolari ta' massa simili għad-Dinja). Il-mottiv huwa derivat minn
effett ta' selezzjoni
, li fih l-istrumenti tagħna huma kapa?i li jaraw biss pjaneti kbar ħafna u biswit għall-istilla tagħhom, għax l-effetti gravitazzjonali tagħhom huma ikbar u allura iktar fa?li li jidhru. Je?istu probabilment, ħafna iktar pjaneti extrasolari li għadna ma nistgħux niskopru. Barra minn hekk, huwa probabbli li l-pjaneti skopruti s'issa, mhux simili għall-?ganti gassu?i li nafu, għax huma tant vi?in l-istilla tagħhom li għandhom temperaturi elevati (anki sa' eluf ta' gradi għal xi wħud), u spiss ikollhom
orbita altament ellittika
, li twassalhom alternattivament, vi?in u 'l bogħod mill-istilla tagħhom.
Huwa maħsub li l-pjaneti ?ew ffurmati fil-kollass tan-
nebulosa
stess, li kienet l-ori?ini tal-istilla ?entrali. Il-mudelli ta' formazzjoni planetarja, jipprevedu li fil-bidu jiffurmaw biljuni ta' korpi ?għar ħafna, li eventwalment jingħaqdu u jiffurmaw korpi ikbar meta jaħbtu ma' xulxin.
Il-pjaneti fl-opri letterarji u ?inematografi?i
[
immodifika
|
immodifika s-sors
]
- Biex tapprofondixxi, ara l-artiklu:
Pjaneti imma?inarji
.
L-esplorazzjoni ta' pjaneti oħra huwa tema kostanti tal-
fantaxjenza
, spe?jalment b'rabta ma'
forom ta' ħajja aljeni
. Tnejn mill-iktar
serje televi?ivi
fantaxjentifi?i ?elebri,
Star Trek
u
Stargate SG-1
, huma bba?ati fuq is-sejba ta' pjaneti u ?iviltajiet ?odda.