Fayl:Relative satellite sizes kaa.jpg
Planetalardı? salıstırmalı olshemleri
Planeta
(grek tilinen πλαν?τε? αστ?ρε? ? shoq juldız) ?
aspan denesi
joqarı massalı ham
termoyadrolıq reaktsiya
juz bermeytu?ın orbita boylap qoz?alatu?ın
juldızlar
. Aspan denelerini? qaysılarına planeta dep qaraw haqqında
astronomlar
arasında soraw elege deyin sheshilmey kiyatır.
XXVI
xalıq-aralıq astronomiyalıq awqam
(MAC) assambleyinde planetalar juldız emes deneler atirapında aylanıwshı,
sfera?a
jaqın forma?a, belgili bir massa?a iye ham
basqa denelerden kore boslıqqa iye
,
orbita?a
jaqın jaylasqan deneler dep tastıyqlan?an. Bunday erkin boslıq planetalardı? rawajlana basla?an waqtında juz beredi. Assambleyde
Pluton
(
karlikli
planeta) planeta bolıp
esaplanbaydı
dep anıq aytıldı.
Bizlerge belgili bol?an planetalrdı? massaları ham olshemleri tawiraq kishi, juldızlarda.
Quyash sistemasında?ı
tek ?ana bir planeta ?
Yupiter
ayırım xarakteristikaları boyınsha karlik-juldız?a jaqınlasıp kiyatır.
ayyemgi zamanlarda jaqtı noqat korinisnde korinisindegi, juldı?a uqsap ketetu?ın, bes aspan jaqtılawshı tawılıptı, biraq hareketsiz juldızlardan parqı, har kuni ay atirapında ayla?an:
Merkuriy
,
Sholpan
,
Mars
,
Yupiter
,
Saturn
.
Leykin, aytıw kerek, juldızlar?a salıstır?anda
Quyash
penen
Ay
da ozini? ornın ozgertedi, sonı? ushında
jeti planeta
nı? quramına kiredı.
XVI asirge
shekem, barshe planetalar
Jer
atirapında aylanadı dep esplanıp kelingen.
Nicolaus Copernicus
(aytılıwı-Nikolay Kopernik) oz miynetlerinde tek ?ana Ay Jer atirapında aylanadı, basqa planetalar Quyash atirapında aylanadı dep jaz?an.
Usı gapi menen ol Quyash penen Aydı bul planetalar sanınan ajırattı.
Ja?a dawirde jane de ush planeta ashıl?an:
1995
-jılı Jerden 50
jaqtılıq jılı
uzaqlıqta?ı, birinshi
ekstraquyashlı planeta
ashıldı. Hazirgi waqıtta olardan 300den aslamı belgili.
Quyash sistemasında?ı planetalar eki topar?a bolinedi ?
jer toparı planetaları
ham
gigant planetalar
. Jer toparına kiriwshi planetalar xarakterli ulken ortasha tı?ızlıqqa iye.
Merkuriydi basqa planetalar?a qara?anda tı?ızlı?ı ulken dep oylasqa boladı, planetlardı? shama menen 60 % quraytu?ın tı?ızlı
temir
yadro?a
iye; Sholpan, massa ham tı?ızlı?ı tarepinen Jerge uqsas, yadro orayında, Jerge salıstır?anda, bay temirge iye, al onı? qabı?ında?ı
silikatlar
tı?ızlı?ı Jergedegige salıstır?anda sal kobirek; Jerdi? ortasha tı?ızlı?ı har kub santimetrde 5,5 gramm?a te? bolıp, massası shama menen 6*1024 kilogramm. Onda tek suyıq halda?ı suwdı? kolemi 1 million 370 mı? trillion (1,37*1018) kub metr bolıp, ulıwmalıq maydanı 3 mı? 610 milliard kvadrat metrge te?. Basqasha aytqanda, ol Jerdi? tolıq betini? 71 protsentin quraydı. Qur?aqlıqtı? ortasha biyikligi te?iz betinen 875 metr, al dunya okeanını? ortasha tere?ligi 3800 metrge shekem baradı; Marstı? betini? topıra?ı ulgisini? analizi onı? quramında temir (12-15% qa shekem), kremniy (20% qa shekem), alyuminiy (2-4% qa shekem), kaltsiy (3-5% qa shekem), magniy (5% qa shekem), altı gukirt (3% qa shekem) ham az mu?darda fosfor, rubidiy ham strontsiylardı? bar ekenligin korsetti.
Gigant-planetalarda juda kishi ortasha tı?ızlıqqa ham ozgeshe atmosferalıq quram?a iye. Bul olar Quyashta?ı quraytu?ın zatlar?a uqsas zatlardan quraytu?ınlı?ın. Ham tiykarınan
vodorod
ham
geliy
.