Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't Mestreechs . Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.

Papoea-Nui-Guinea (officieel (Ingels) Independent State of Papua New Guinea , (Tok Pisin) Independen Stet bilong Papua Niugini ) is e land wat soms tot Azie , deks evels tot Oceanie weurt gerekend, in 't weste grenzend aon Indonesie en euver zie kortbij de Salomonseilen (in 't ooste) en Australie (in 't zuie). Hoofstad en wiedoet groetste stad is Port Moresby, aander stei zien Lae , Arawa en Mount Hagen . 't Land heet in taolkundeg opziech de mies diverse bevolking vaan de wereld. De mierderheid vaan de bevolking leef nog ummertouw in traditioneel tribaol verband; vaol vaan die stamme zien pas in d'n twintegsten iew met de westerse wereld in contak getrooje.

Bestuurleke indeiling [ bewirk | bron bewerke ]

Papoea-Nui-Guinea is verdeild in 20 provincies. Ein provincie, Bougainville, heet de status vaan otonoom provincie .

In 2012 koume nog twie provincies debij: Hela (oet deile vaan Southern Highlands) en Jiwaka (oet deile vaan Western Highlands).

Fysische geografie [ bewirk | bron bewerke ]

Papoea-Nui-Guinea ligk in de trope, kort oonder d'n eveneer ; de noordelekste eilendsjes ligke oongeveer op 1°ZB, in 't zuie kump 't tot 12°ZB. 't Land is 't 54e groetste land op de wereld, e bitteke groeter es Zwede . 't Land besteit oet 't oostelek deil vaan 't eiland Nui-Guinea en e groet aontal kleinder eilen. Relatief kort um 't 'vasteland' ligke de eilen Manus , New Ireland en New Britain . Tosse dees eilen en 't hoofeiland ligk de Bismarckzie . Mie nao 't ooste ligk Bougainville ; dit is geografisch deil vaan de Salomonseilen. De Salomonszie tosse 't hoofeiland en deze kette huurt ouch gooddeils tot Papoea-Nui-Guinea. Zuielek vaan 't (ei)land, riechting Australie, ligk de Golf vaan Papoea en de Koraolzie . De Torres Strait , met de Torres Strait-eilen , huurt gooddeils bij dit leste land, meh e paar eilen valle oonder Papoea-Nui-Guinea. Groetste revere zien de Fly , die veur e deil op de grens met Indonesie ligk (es eineg natuurlek deil vaan die grens) en de Sepik .

Dweers euver Nui-Guinea lop e hoeggebergde , boevaan Mount Wilhelm 4509 meter d'n hoegste berg is. 't Land kint ouch versjellende volkaone . Papoea-Nui-Guinea is riek aon delfstoffe, in 't bezunder goud , zelver en koper .

Levende natuur [ bewirk | bron bewerke ]

De natuur vaan Papoea-Nui-Guinea is neet homogeen: de versjellende kleinder eilen hobbe aander natuur es 't hoofeiland, dewijl dat noe zjus weer vaol soorte deilt met 't Indonesisch deil. In eder geval laote ziech twie dinger dreuver zegke. In de ierste plaots heet de natuur vaan 't land dudeleke euvereinkomste met die vaan Australie: me vint ouch hei nog cloacadiere ( Monotremata ) en buildiere ( Marsupialia ) te euver. In de twiede plaots is de natuur hendeg divers: gans Nui-Guinea maak mer 0,5% vaan 't wereldoppervlak oet, meh kint zoe al 4.600 inheimse gewervelde . (Let wel: die koume neet allemaol ouch in Papoea-Nui-Guinea veur.) Daobij is de natuur op 't eiland relatief oongerep, umtot 't gein diechte, technisch oontwikkelde bevolking gaof die de bosse veur landbouwgroond of bouw neerhaolde.

Umtot 't eiland tropisch (heit en vochteg) is, vint me hei aander cloacadiere en buildiere es in/op Australie. 't Eiland kint twie endemische soorte aomzeikegele ( Tachyglossidae ) en versjellende boumkangoeroes ( Dendrolagus ). De inheimse possums weure koeskoeze ( Phalangeridae ) geneump. Mojerkookdiere ( Placentalia ) koume hei ouch veur, meh zien beperk tot de moesechtege , die oet Azie zien koume euverloupe. 29 geslachte zien inheims, aander nog zien met de mins metgekoume, wie ouch aander zoogdiere (boete de mins zelf oonder mie de Nui-Guineadingo , Canis lupus dingo var. ). Vaan de hoonderde soorte veugel zien 'rs 320 endemisch in Nui-Guinea, boe-oonder de Papoea-jaorvogel ( Rhyticeros plicatus ) en de Nui-Guinese harpij ( Harpyopsis novaeguineae ). In de versjellende aofgeslote vallei weure nog geregeld nui soorte (veural klein) bieste oontdek, deks herdisse en amfibiee. Zoe oontdekde me in 2012 't minuscuul kwekkerke Paedophryne amauensis , endemisch in Papoea-Nui-Guinea, wat mer tosse de 7 en 8 mm met en daomet 't alderkleinste tot noe touw bekind gewerveld dier is. ^[1]

Cultuur en demografie [ bewirk | bron bewerke ]

Etnische groppe [ bewirk | bron bewerke ]

Papoea-Nui-Guinea is 't etnisch heterogeenste land op de wereld. 't Groetste deil vaan de inwoeners huurt tot de Papoea's , die boete e paar euvereinkomste in materieel cultuur veural negatief taolkundeg weure gedefenieerd: sprekers vaan taole die neet Austronesisch en neet Australisch zien. De Papoea's zien euver 't algemein vrij doonker, 'n minderheid huurt bij de negrito's . Euvereinkomste zien te vinde in 't praktisch oontbreke vaan kleiding en vreuger in 't touwpasse vaan koppesnelle (frequint) en kannibalisme (sjeers); allebei zien allewijl gooddeils verdwene.

E kleinder deil vaan de inwoeners huurt bij de Melanesiers . Dit zien lui die oppervlekkeg (in uterlek en cultuur) euvereinkomste vertuine met de Papoea's, meh Austronesische taole spreke. De Melanesiers hobbe e bezunder genetisch profiel, met (volges de nuiste inziechte) sterken invlood vaan de Neanderthaler en zelfs 'n aondeil vaan de mins vaan Denisova .

Wijer kint 't land nog klein groppe neet-inheimse lui, wie Micronesiers , Polynesiers , Chineze en Europaone .

Taole [ bewirk | bron bewerke ]

't Land is taolkundeg oongewoen divers: Ethnologue gief veur 't land neet minder es 841 taole op, boevaan 'rs 830 nog leve. ^[2] Wie gezag spreke de Melanesiers Austronesische taole ; de Papoeataole evels zien allein negatief gedefinieerd: 't zien die taole in de regio die neet Austronesisch en ouch neet Australisch zien. Nao de meining vaan veeroet de mieste taolkundege zien die neet verwant. 't Aontal Papoea-taolfemilies in 't land ligk roond de 20, met nog 'n aontal isolaote daoneve. ^[3] De mieste inheimse taole - ouch de neet-bedreigde - hobbe mer hoonderde tot doezende sprekers, meh 't Enga , in 't binneland, haolt toch zoe'n 200.000 lui.

Um de Babylonische spraokverwarring te regulere, hobbe ziech versjellende linguae francae oontwikkeld. Veural vreuger woort 't Hiri Motu , gebaseerd op 't Austronesisch Motu , vaol gebruuk (aon de zuidkos noe nog wel); allewijl is 't Tok Pisin , gebaseerd op 't Ingels, vaol gebrukeleker ('t weurt in bekans gans 't land verstande). Hiri Motu en Tok Pisin zien officieel taole, wie ouch 't Ingels , wat 'n belaankrieke functie es cultuurtaol heet meh gein wij verspreiing es (zelfs mer twiede of daarde) spreektaol.

Religie [ bewirk | bron bewerke ]

Intosse zien 96% vaan de inwoeners vaan Papoea-Nui-Guinea christelek , meh vaol lui praktisere daoneve nog hun aw inheimse religies. Bij de volkstelling vaan 2000 waore de percentages zoe: kathelieke 27,0%, Lutheraone 19,5%, United Church 11,5%, zevendendaagsadventiste 10,0%, pinkstergemeintes 8,6%, Evangelische Alliantie 5,2%, anglicaone 3,2%, baptiste 0,5%, Churches of Christ 0,4%, Jehova's getuiges 0,3%, Leger des Heils 0,2%. Aander religies (wie de Baha'i op 0,3% of d'n islam met 4000 aonhengers) zien hendeg klein.

Historie [ bewirk | bron bewerke ]

De vreug historie vaan Papoea-Nui-Guinea is neet wezelek aanders es die vaan 't Indonesisch deil; 't heet daan ouch neet vaol zin die hei te besjrieve (zuug Nui-Guinea ). Pas ind negentienden iew kaom de belaankstelling vaan Europeaone veur 't gebeed op gaank. In 1883 vestegde de Britte hun kolonie Papoea in 't zuie, e jaor later vestegde de Duitse in 't noorde hun kolonie Duits Nui-Guinea . 't Weste vaan 't eiland waor bezit vaan de Nederlanders. Vaanaof 1906 kaom Papoea oonder Australisch bestuur; wie de Geallieerde in d'n Ierste Wereldoorlog ouch Duits Papoea bezatde, woorte de twie deile de facto vereineg, al gong 't noordelek deil later wijer es mandaotgebeed . In 1941 bezatte de Japanners 't; 't trokvereuvere vaan Nui-Guinea (de Nui-Guineacampagne) door drei jaor (1942-1945). In 1975 woort 't land oonaofhenkelek vaan Australie; bekans direk kaom toen 't eiland Bougainville in opstand, wat leide tot 'n aonpassing vaan de groondwet boe-in dees provincie otonomie kraog. In 2009 braoke in de hoofstad relle oet tege de touwgenome economischen invlood vaan de Chineze.

Bronne [ bewirk | bron bewerke ]

de:Liste der Stadte in Papua-Neuguinea , en:Geography of Papua New Guinea , en:Fauna of New Guinea , en:Demographics of Papua New Guinea

Rifferenties [ bewirk | bron bewerke ]

1. ↑ PLoS ONE - Ecological Guild Evolution and the Discovery of the World's Smallest Vertebrate
2. ↑ Ethnologue report for Papua New Guinea
3. ↑ Ethnologue - Globaol taolkaart vaan Papoea-Nui-Guinea