Зимбабве.
Зимбабве
, 3имбабве Республикасы Африканын т?шт?к б?л?г?нд? жайгашкан ?лк?. Т?нд?к-чыгышынан жана чыгышынан
Мозамбик
, т?нд?к-батышынан
Замбия
, т?шт?г?н?н
ТАР
, батышынан
Ботсвана
менен чектешет. Аянты 390,8 ми? км
2
. Калкы 12,4 млн (2007). Борбору
Хараре
шаары (1982-ж. чейин Солсбери). Расмий тилдери анлис, шона жана ндебеле тилдери. Акча бирдиги 3имбабве доллары. Администрация-аймагы жактан 8 провинцияга б?л?н?т; ошондой эле Хараре, Булавайо шаарында да провинциялык статуска ээ. Провинциялар 59 округга, округдар 1200 муниципалитетке б?л?н?т.
БУУнун
(1980), Африка союзунун (2002), ЭВФтин (1980), Б?тк?л д?йн?л?к саламаттыкты сактоо уюмунун, Б?тк?л д?йн?л?к соода уюмунун (1995), Африка биримдиги уюмунун (1980), Чыгыш жана Т?шт?к Африка жалпы рыногунун (1994), Т?шт?к Африка ?н?г?? коомдоштугунун (1992), Эл аралык реконструкция жана ?н?г?? банкынын (1980), ЭВФтин (1980) жана башка уюмдардын м?ч?с?.
3имбабве унитардык мамлекет. Башкаруу формасы президенттик республика. Мамлекет башчысы президент (Р. Г. Мугабе; 1980-жылдан премьер-министр, 1987-ж. премьер-министрлик кызмат жоюлган со?, республиканын президенти, 2002-ж. кайрадан шайланган). Президент 5 жылдык м??н?тк? жалпы добуш бер?? жолу менен шайланат. Ал ?км?тт? да жетектейт. Жогорку мыйзам чыгаруу органы эки палаталуу парламент. Парламент Сенаттан жана Улуттук ассамблеядан т?з?л?т. Негизги саясий партиялары: Зимбабве Африка улуттук союзу Патриоттук фронту (1963-ж. уюшулган; партиянын биринчи катчысы Р. Мугабе), Демократиялык ?зг?рт??л?р ?ч?н кыймыл (2000-ж. т?з?лг?н оппозициялык партия; т?рагасы М. Цвангираи).
Аймагын дээрлик Матабеле жана Машона платолору ээлейт; алардын де?из де?гээлинен орточо бийиктиги 800-1500 м, э? бийик жери 2596 м (Иньянга тоосундагы чоку). Платолор т?нд?кт? Замбези, т?шт?кт? Лимпопо дарыясынын ?р??нд?р?н карай тепкичтенип жапыздайт. 3имбабве хром рудаларынын жана платина тобундагы металлдардын запасы боюнча д?йн?д? 3-орунда; ошондой эле алтын, темир кендеринин мааниси зор. Климаты т?нд?к б?л?г?нд? субэкватордук, т?шт?г?нд? тропиктик. Э? жылуу айынын (январь) орточо температурасы 21°? 27°С, э? сер??н айыныкы (июль) 10°-17°С. Жылдык жаан-чачыны т?шт?к-батышында 300? 750 мм ден, чыгышында 1250 мм ге чейин. Дарыялары Замбезинин жана Лимпопонун алаптарына кирет. Замбези дарыясынын орто?ку агымында Кариба суу сактагычы курулган. Саванналуу сейрек токой басымдуу; т?шт?к-батышына ч?лд?шк?н саванна м?н?зд??. Иньянга тоосунун чыгыш капталын дайыма жашыл нымдуу токой жана тоо шалбаасы ээлейт. Виктория-Фолс улуттук паркы уюштурулган. Бир нече резерват жана заказник бар.
Калкынын басымдуу б?л?г? (97,9%) африкалыктар
бантулар
(шона, матабеле, ндебеле, лоза, тонга жана башка), ошондой эле европалыктар (100 ми?ге жакын), мулаттар да бар. Христиан (30%) жана салт болуп калган жергиликт?? динди (60%) тутат. Калктын табигый ?с??с? ИЖОС (СПИД) эпидемиясына байланыштуу (15?54 жаштагылардын 20%ке жакыны ВИЧке чалдыккан) т?м?н (0,6%; 2007). Бала т?р?л?? (1000 кишиден 27,7) ?л?м-житимден бир аз гана (21,8) жогору. Курактык структурада эмгек жашындагылар (15?64) басымдуу, 59,3%; ?сп?р?мд?р (15 жашка чейинкилер) 37,2%; 65тен ашкандар 3,5%. Орт. жыштыгы: 1 км
2
жерге 32,2 киши. Калкынын жашынын к?т?лг?н орточо узактыгы 39,5 жаш (эркектериники ? 40,6, аялдарыныкы ? 38,4). Шаар калкы 32%. Ири шаарлары: Хараре (1607 ми?), Булавайо (713,3 ми?), Гверу (148,9), Читунгвиза (352,2), Мутаре, (193,6). Экономикалык активд?? калктын (4 млн) 66%и айыл чарбасында, 24%и тейл?? ч?йр?с?нд?, 10%и ?н?р жайында эмгектенет.
Зимбабве аймагын адамдар таш доорунан мекендеген. Темир дооруна таандык Гокомере, Леопардс-Копье, Зива эстеликтери белгил??. 12кылымда Зимбабве аймагында Мономотапа мамлекети пайда болгон. 19-кылымдын аяк ченинде ?лк?н? Улуу Британия басып алган со?, англиялыктар Зимбабвени Т?шт?к Родезия деп атаган. 1953-ж. Т?шт?к Родезия Родезия жана Ньясаленд Федерациясынын курамына кирген. Антиколониялык кыймылдын к?ч алышынын натыйжасында Улуу Британия ?км?т? Федерацияны таркатып, 1964-ж. Т?шт?к Родезия (Замбия) менен Ньясаленддин (Малави) к?з карандысыздыгын таанууга аргасыз болот. Бийлик ак расанын аз сандуу ?к?лд?р?н?н колунда болгондуктан, Т?шт?к Родезиянын башында турган Я. Д. Смит бир тараптуу т?рд? к?з карандысыз ?з ?км?т?н жарыялаган (11. 11. 1965). Бирок эл аралык уюмдар аны тааныган эмес. 1978-ж. Я. Д. Смит ички кырдаалды ж?нг? салуу ?ч?н жергиликт?? элдик кыймылдын ?к?лд?р? А. Т. Музорева жана Н. Ситоле менен келиш??г? аргасыз болуп, 1979-ж. парламенттик шайлоо ?тк?рг?н. Африка элинин Патриоттук Фронту шайлоого бойкот жарыялагандыктан, шайлоонун негизинде Музорева ? Смиттин коалициялык ?км?т? т?з?л?п, Зимбабве ? Родезия респсы жарыяланган. Бирок аймакта куралдуу к?р?ш муну менен эле токтоп калган эмес. 1980-ж. 18-апрелде к?з карандысыз З. Республикасы жарыяланган жана шайлоодо З. Африка улуттук союзу партиясы же?ишке жетип, ?км?тт? Р. Мугабе жетектеп, 1987-ж. ?лк?н?н президенти болуп (1996-ж. экинчи м??н?тк?) шайланган. 90жылдары ?лк?н?н экономикасын модернизациялоо б-ча бир катар реформалар ж?з?г? ашырылса да, 1997жана 1998-ж. Мугабенин бийлигине каршы кыймылдар башталганына карабастан, 2000-ж. парламенттик шайлоодо З. Африка улуттук союзу ? Патриоттук фронту же?ишке жетишкен. 2002-ж. Р. Мугабе ?лк? башчысы болуп калган.
Зимбабве 1990-жылдардын аягына чейин Африкадагы ?н?кк?н ?лк?л?рд?н бири болгон; экономикасынын негизин айыл чарба, кен казып алуу жана туризм т?зг?н. 2000-жылдардын башында тере? кризиске учураган. 1999?2005-ж. б?т чарба тармактарында ?нд?р?шт?н к?л?м? 2 эсеге т?м?нд?г?н. 2006-ж. ИДПнин к?л?м? 25,1 млрд долларды т?зг?н; аны киши башына б?л?шт?рг?нд? 2000 доллардан туура келген. ИДПдеги тейл?? ч?йр?с?н?н ?л?ш? 59,4%, ?. ж-ныкы 22,9%, айыл чарбаныкы 17,7%. Зимбабведе 40тан ашык кен казып алынып, ИДПнин 4,5%ин, экспорттун
1
/
3
б?л?г?н т?з?т. Кен байлыгынын ичинен экономикасында платина тобундагы металлдар, алтын, хромит, алмаз маанил?? орунду ээлейт. Зимбабве платина тобундагы металлдардын запасы боюнча д?йн?д? 3-орунда (TAP, РФтен кийинки); жылына 12 ми? т (5 ми? тдан ашыгы платина, 4 тдан ашыгы палладий) казып алынат. Негизги кендери: Мимоса, Нгези. Алтын негизинен Квекве, Хараре, Шуругви, Булавайо аймактарынан казылып алынат (2006-ж. 14 тдан ашык). Хромиттин запасы б-ча д?йн?д? 3 орунда (TAP, Казакстандан кийинки). 2005-ж. 600 ми? тдан ашык хромит казып алынган (TAP, Казакстан жана Индиядан кийин 4-орунда турат). Ошондой эле алмаз (Мурова, Чолочо; 251 ми? кар), темир (Квекве; 377 ми? т), литий (Масвинго; 37,5 ми? т), к?м?р (Хванге) 2,9 млн т) ж. б. казылып алынат. 2004-ж. 9,4 млрд кВт саат электр энергиясы ?нд?р?лг?н; э? ири ГЭСи Замбези дарыясындагы Кариба ГЭСи; ошондой эле ЖЭСтер да иштейт. Негизги ?н?р жай ишканалары: металлургия жана металл иштет??, автомобиль химия, нефть ажыратуу, тамеки, тамак-аш, текстиль, кийим тиг??, булгаары-бут кийим, эмерек ж. б.
Айдоо жер ?лк?н?н аймагынын 8,2% ин ээлейт; 1,7 ми? км
2
жери сугарылат. Экспорттук негизги ?с?мд?г? тамеки; ал 2000-ж. 227,8 ми? т жыйналса, 2005-ж. 65 ми? тга чейин (кирешеси 75%ке) кыскарган. Башка экспорттук маанил?? ?с?мд?кт?р?: пахта, бал камыш; маанил?? азыкт?л?к ?с?мд?кт?р?: ж?г?р?, ошондой эле маниок, жер жа?гак, буудай, соя, жашылча жана жемиш, негизинен апельсин, банан), чай, кофе, к?н карама, арпа ж. б. Келечекте экспорт ?ч?н г?л (негизинен чеге г?л, атырг?л) ?ст?р??г? багыт алды. Эт жана с?т багытындагы мал чарбасы ?н?кк?н. 2004-ж. 5,4 млн бодо мал, 3 млн эчки, 0,6 млн кой болгон. Кургакчылык жана цеце чымынын к?пт?г? а. ч-на к?п зыян келтирет.
Темир жолунун жалпы узундугу 3,1 ми? км, анын 313 кми электрлештирилген (2005). Автомобиль жолунуку 97,4 ми? км. Хараре, Булавайо шаарында эл аралык аэропорт бар. Замбези дарыясы (негизинен Мозамбикке хромит ташылат) жана Кариба суу сактагычы аркылуу кеме каттайт; порттору: Бинга, Кариба. Нефть куурунун уз. 212 км (Бейра, Мозамбик Мутаре).
Товардык экспортунун наркы 1,8 млрд доллар, импорттуку 2,1 млрд доллар (2006). Экспортко алтын, платина, феррокуйма, айыл чарба продуктуларын (негизинен тамеки, пахта, кант), текстиль, г?л чыгарып, сырттан машина жана анын тетиктерин, нефть жана нефть продуктусун, химикат, азык-т?л?к сатып алат. Негизги соода шериктери: ТАР, Кытай, Япония, Замбия, Нидерланд, Германия, Ботсвана.
1980-ж. чейин билим бер?? иши расалык дискриминация принцибинде болгон. Жергиликт?? калктын жана европалыктардын балдары б?л?к окутулган. ЖОЖдору: Хараредеги Родезия университети (1955-ж. негизделген) жана Хараре политехникалык институту (1927). Ири музейлери: Булавайодогу улуттук Зимбабве музейи, Хараредеги Улуттук галерея ж. б. Ири китепканалары: Парламенттик китепкана, Калк китепканасы, Университеттик китепкана ж. б. англис тилинде ≪Геральд≫, ≪Кроникл≫, ≪Санди мейл≫, ≪Санди ньюс≫ ж. б. гезиттер чыгат. ММК трести (АО; негизги капиталы мамлекетке таандык) Зимбабве Африка ?лк?л?р аралык маалымат агентчилигине (ЗИАНА) карайт. Мамлекеттик радио уктуруу жана телек?рс?т?? кызматы иштейт.