Готфрид Вильгельм Лейбниц (1646?1716) ? немец философу. Анын турмушу жана ишмерлиги Германия ?ч?н оор мезгилде ?тк?н. Отуз жылдык согуш ?лк?г? к?пт?г?н кыйратууларды, б?л?н??н? алып келди, бул мезгилде Германия саясый жактан бытыранды болуп калат. Диний идеология ?ст?мд?г?н улантып, философиялык турмуш солгундап кеткен эле. Лейбниц ? бардык жагынан ?н?кк?н философ жана окумуштуу, математик, физик , юрист , тарыхчы , тилчи жана ойлоп чыгаруучу болгон. Ал Лейпциг жана Йен университеттеринен билим алат, анда юридика билимдерин жана философияны окуйт.

Кызматтары [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

1676-жылдан тартып ганновердик герцогдордун карамагында китепканачы, тарых санжырачысы жана юстициянын жашыруун ке?ешчиси болуп кызмат ?т?йт. Ке?ири жана к?п тараптуу практикалык жана теориялык иштерди ж?рг?з?т. Лейбництин турмушунун м?н?зд?? ?зг?ч?л?г? ? теорияны практика менен айкалыштырууга умтулуу болгон. Ньютонго байланышпай, ?з бетинче дифференциалдык жана интегралдык эсепт??л?рд? ачкан, чо? сандарды эсептеп чыгарууга ж?нд?мд?? болгон эсепт??ч? машинени ойлоп чыгарат, ошондой эле экономикалык маселелер боюнча иш ж?рг?з?п, инженердик ишмерлик менен алектенет. Тарыхый жана саясый макалаларды жазат, айрыкча аны илимий эмгекти уюштуруу маселеси кызыктырган, ал Берлин Илимдер академиясынын долбоорун иштеп чыгат да, кийин анын президенти болуп калат.

Эмгектери [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Лейбництин философиялык-адабий мурасы ?т? зор. Жогоруда айтылган макалалардан, трактаттардан, диалогдордон башка да анын ?з?н?н кийин ?з? жеке тааныш болгон же сырттан тааныган ар т?рд?? окумуштууларга жана философторго жазган 15000 каты калган. Лейбництин негизги философиялык чыгармалары т?м?нк?л?р: ≪Метафизика ж?н?нд? ой ж?г?рт??≫ (1685), ≪Адам акыл-эси ж?н?нд? жа?ы тажрыйба≫ (1705), ≪Теодицея≫ (1710), ≪ Монадология ≫ (1714).Лейбництин философиясында ошол ченде европалык философияда иштелип чыккан дээрлик б?тк?л философиялык идеялар чагылтылган. Анын философиялык системасы ? байыркы мезгилден ?з заманына чейинки философиянын ? Платондун , Августиндин , Декарттын , Гоббстун, Спинозанын жана башкалардын философиясынын негизги концепцияларын кайрадан иштеп чыгуу боюнча к?п жылдык эмгегинин натыйжасы. Лейбництин философиясында ага чейин жетишилген рационалдуу ой-пикирлер синтезделген, ал европалык рационализмди аягына жеткирген. ?тк?нд?н философиялык концепцияларына ал булардын бардыгы олуттуу баалуулуктар болуп саналат, анткени ≪к?пч?л?к мектептер ?з?л?р?н?н ырастоолорунун олуттуу б?л?г?нд? туура пикирлерди айтышкан, бирок танган нерселеринде жа?ылышат≫ [Чыгарм. 1-т. 531-6.] деген тургудан мамиле жасаган. Ошол эле убакта Лейбниц ?з?н?н мурдагы философтордун концепцияларын абдан кунт коюп изилдеп ?йр?н?п, алардын к?б? менен макул болгон эмес.

Декарттык дуализмге болгон Ал декарттык дуализмге каршы чыккан, ошондой эле декарттын тубаса идеялар ж?н?нд?г? тезисин, ошондой эле Спинозанын бирдикт?? субстанция ж?н?нд?г? жобосун кабыл алган эмес, жана мындай позиция чындыкты жансыз кылуу болуп саналат деп эсептеген. Локктун ≪Адам акыл-эси ж?н?нд? тажрыйба≫ деген чыгармасына жооп катарында жана андагы баяндалган жоболор менен макул болбой ?з?н?н ≪Адам акыл-эси ж?н?нд? жа?ы тажрыйба≫ деген эмгегин жазат. Спинозанын бирдикт?? субстанция ж?н?нд?г? концепциясын сын к?з менен карап чыгуунун натыйжасында

Лейбництин монадология окуусу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Лейбництин монадология ж?н?нд?г? окуусу пайда болот. Лейбниц, эгерде бир гана субстанция жашап турса анда бардык нерселер пассивд?? гана болуп, активд?? болбос эле деп ойлойт. Ошондуктан ал, субстанциялар сансыз к?п, анткени ар бир нерсе субстанция катарында чыгат деп ырастайт. Алар, башкача айтканда нерселер же субстанциялар, к?чт? алып ж?р??ч?л?р (носители сила), жана бул к?чт?р бытиенин ≪бирдиктери≫ (≪единицами≫), же монадалар болуп саналат. Бирок монада дегенибиз ? материалдык бирдиги эмес, рухий субстанция, ал ? активд??л?кк? ж?нд?мд?? ?з алдынчалыкка ээ болгон бирдик. Монада ?з?н?н алгачкы сапатында иштикт?? келет, д?йн?д? эч жерде пассивд?? нерселер жок.

Монадалар мурдатан алдын ала т?з?л?п коюлган ?з ара гармонияда турушат. Лейбництин бул т?ш?н?г? д?йн?д? жашап турган ?з ара байланышты жана ылайыкташуучулукту ачып к?рс?т??г? тийиш. Анткени монадалар ? психикалык ма?ыздар, ошондуктан алар бири-бирине ?з ара физикалык т?рд? аракеттенише албайт, бирок биз д?йн?д? ылайыкташкан ыраат-тартипти байкайбыз. Демек, ар бир монаданын ?н?г?ш? башталышынан эле башка монадалардын ?н?г?ш? менен шайкештикте турат, жана бул шайкештик Кудай тарабынан алдын ала орнотулган. Бул болсо кубулуштардагы гармонияны жана ма?ыз менен кубулуштардын ортосундагы гармонияны аныктайт. Монадалар ж?н?к?й болот жана ?з?н?н калыбынан ?зг?р?лб?йт, алар бири-бирине к?з каранды эмес жана туюк келет.

Лейбництин айтканына караганда ≪аларда анын ичине бир немелер кирип же чыга турган терезелер жок≫. Ошол эле убакта ар бир монада ?зг?ч? бир д?йн?н? т?з?т, анда б?тк?л д?йн?л?к тартип, бардык башка монадалар жана б?тк?л д?йн? чагылышып турат. Лейбництин с?з? менен айтканда ≪монада ? бул Ааламдын жандуу к?зг?с?≫. Монадалар сапаттарга ээ, бул сапаттар бир монаданы экинчи монададан айырмалап турат; бири-бирине абсолюттуу т?рд? окшош болгон монадалар жок.

Лейбниц монадалардын ?н?г?ш даражасына жараша ?ч т?рг? б?л?т. ≪Перцепция≫, пассивд?? кабылдоо ж?нд?мд??л?г? менен м?н?зд?л??ч? монадалар ?з?н?н ?н?г?ш?н?н т?м?нк? баскычын т?з?т, алар ачык эмес элестерди гана жаратууга ж?нд?мд??. Монадалардын ?н?г?ш?н?н андан кийинки баскычы ?ч?н туюмдарга ээ болуу жана ачык элестерди жаратуу ж?нд?мд??л?г? таандык. Аларды Лейбниц монадалар ? жандар деп атайт (монады-души). Монадалардын ?н?г?ш?н?н ?ч?нч? баскычы апперцепция ж?нд?мд??л?г?н? ээ, башкача айтканда бул монадалар а?-сезимге ээ. Буларга ал ?з? а?-сезимге ээ болгон адамдардын жанын таандык кылат.

Ошентип, перцепцияга, кабылдоого бардык монадалар ээ, бирок иерархиянын э? жогорку баскычынын монадалары гана ?зд?к а?-сезимге жетишкен индивидуалдуу программага ээ.
?н?г??н?н биринчи баскычынын монадалары жансыз жаратылыштын телолорунан,
экинчи баскычтыкы ? биологиялык жаратылыштын телолорунан,
?ч?нч? баскычтыкы а?-сезими жана ?зд?к а?-сезими бар адамдан ?з к?р?н?ш?н табат. Монадалар перцепция, элестет?? ж?нд?мд??л?г?н? ээ деп эсептеп, Лейбниц б?тк?л жаратылыш жандуу деген пикирге келет. Монада ушинтип микроорганизмге окшош болуп чыгат.
Монадалар физикалык касиеттери жок руханий т?з?л?ш болгондуктан биз аларды ж?н?к?й сезим менен биле албайбыз, биз аны акыл-эс менен гана биле алабыз.
Лейбництин философиясында Жа?ы заман доорунда биринчи жолу ?н?г??н?н универсалдуулугу ж?н?нд?г? идея к?т?р?л?т. Лейбництин пикирине ылайык, ар бир монада ? кыймылдын жана ?н?г??н?н булагы, анткени алар активд?? к?чк? ээ. Д?йн?н? бир б?т?н нерсе катарында т?ш?н?п, Лейбниц б?тк?л д?йн?н?н динамикалык м?н?з?н баса к?рс?т??г? умтулат. Максатка ылайык аракеттенген монадалар улам к?б?р??к ?рк?нд?г?н т?з?л?шт? карай такай ?н?г? бере турган д?йн?н? т?з?т. Д?йн?н?н ушундай тынымсыз ?рк?нд?ш? ?з?н?н акыркы чегине таанып-бил??г? ж?нд?мд?? адам рухунда жетет. Монадалар ар т?рд?? себептердин таасири астында ?н?г?т: телодо ?зг?р??л?рд? пайда кыла турган себептерди ал аракеттенип турган себептер деп атайт, ички себептерди ал ≪максаттуу≫ жана ≪финалдык≫ себептер деп айтат.
Монадалардын ?н?г?ш? чексиз кичине чо?дуктарды ? ≪кичи перцепцияларды≫ же?ип чыгып отуруу аркылуу тынымсыз ишке ашып турат. Ошондуктан монаданын ар бир белгил?? учуру келер чакты да, ?тк?н чакты да ?з?нд? камтып турат, башкача айтканда ?н?г?? ? монаданын т?пк? мазмунунун ырааттуулук менен ке?ири жайылышында турат.

Тааным маселеси [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Тааным маселесинде Лейбниц негизинен рационалисттик позицияда турат, бирок эмпиризмдин да жана рационализмдин да кемчиликтерин же?ип чыгууга умтулат. Ал сенсуализмдин: мурда сезимде жок нерсе акыл-эсте да болбойт деген башкы тезисин кабыл алат да, бул жобону ≪акыл-эстин ?з?н?н башка≫ деген пикирин кошумчалайт.

Муну менен ал тубаса ойлом ж?нд?мд??л?г?н?н бар экендигин тааныйт да, акыл-эсте тубаса идеялардын жашап турары ж?н?нд?г? декарттык жобону четке кагат. Лейбницте сезим таанымы таанымдын т?м?нк? баскычы, рационалдык таанымдын ?з?нч? бир ?б?лг?с? катарында чыгат, анткени сезим таанымы акыйкатты таанып-бил??н?н зарылдыгын жана жалпылыкты т?ш?нд?р?п бере албайт.

Рационалдуу тааным гана д?йн?д? жашап бар болуп тургандардын зарылдыгын жана жалпылыгын с?р?тт?п бере алат. Адам акылы, Лейбництин ою боюнча, скульптор жасай турган келечектеги фигуранын с?л?к?т? белгиленген чо? чулу мраморго окшойт.

Лейбниц эки акыйкаты [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Билимдин пайда болуу процессин Лейбниц ушундай элест?? с?р?тт?п к?рс?т?т. Лейбниц эки акыйкат: фактылардын акыйкаты жана зарылдык акыйкаты ж?н?нд?г? окууну негиздейт..

Факт акыйкаты ? бул сезимдик, эмпирикалык таанымдын натыйжасында келип пайда боло турган акыйкаттар. Булардын айрым жеке, конкретт?? нерселер менен гана иши болот, тажрыйбага негизденет жана логикалык корутундулардын жардамы менен далилденбейт, ошондуктан карама-каршы акыйкаттардын болушун жокко чыгарбайт. Мында бир кубулушту экинчи бир кубулуш менен байланыштырып турган себептик байланыштар гана аракет кылат. Бул типтеги акыйкаттар ?ч?н жетишт?? негиз мыйзамы аракет кылат, бул мыйзамдын жардамы менен биз бир фактынын экинчи фактыга салыштырмалуу жашап тургандыгы ж?н?нд? жыйынтык чыгарабыз. Ал эми метафизикалык (т?б?л?кт??) акыйкаттар акыл-эстин жардамы менен ачылат, аларды таануу ?ч?н тажрыйба аркылуу ырастоо талап кылынбайт. Алардын акыйкаттыгы буларга карама-каршы келбей турган абалдын бар болуп жашап турушу менен эле ырасталат. Акыл-эс акыйкаттарына, Лейбництин пикирине ылайык, математика менен логиканын бардык негизги жоболору таандык. Лейбниц логиканы ?н?кт?р?? ?ч?н к?п иштерди иштейт, логиканы ал м?мк?н болуучу бардык д?йн?л?р ж?н?нд?г? илим катарында т?ш?нг?н. Ал ыктымал (вероятность) т?ш?н?г?н? чо? маани берген. ≪Комбинаторика искусствосу ж?н?нд?≫ деген эмгегинде азыркы замандагы математикалык логиканын айрым бир жоболорун алдын ала айтып салган экен. Лейбницке, атап айтканда, азыркы логикада кабыл алынган бирдейлик (тождество) мыйзамынын аныктамасы таандык. Ал ошондой эле анализ жана синтез ж?н?нд?г? окууну да ?н?кт?рг?н..

Лейбниц ≪зарылдык≫ т?ш?н?г?н иштеп чыгууга чо? салым кошкон. Зарылдыкты ал с?зс?з болууга тийиш болгон нерсе катарында т?ш?н?т. Э? биринчи зарылдык катарында метафизикалык, абсолюттук, ошондой эле логикалык жана геометриялык зарылдыктар чыгат. Зарылдык бирдейлик жана карама-каршылык мыйзамдарына негизденет, ошондуктан окуялардын бир гана жолу болуп ?т?? м?мк?нд?г?н? жол берет..

Лейбниц зарылдыктын башка ?зг?ч?л?кт?р?н да белгилейт. Зарылдыкты Лейбниц кокустукка карама-каршы коёт, кокустукту ал субьективд?? к?р?н?ш катарында эмес, эркин чечимдерге жана универсумдун ж?р?ш?н? к?з каранды болгон кубулуштардын обьективд?? байланышы катарында т?ш?н?т. Башкача айтканда ал аны салыштырмалуу кокустук катарында т?ш?н?т, кокустук дегенибиз обьективд?? нерсе жана ал белгил?? бир зарыл процесстердин кесилишкен томунда пайда болот. Себепт??л?к зарыл да жана кокус процесстерге да м?н?зд??, бирок бул эки сферада детерминация ар башкача ж?р?т.

Кудайды актоо [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Лейбницте коомго карата ырааттуу ?н?кт?р?лг?н к?з караш жок. Идеялардын к?пч?л?г? ≪Теодицея≫ (≪Кудайды актоо≫) деген трактатта баяндалат. Мында ал, атап айтканда ?з?н?н ке?ири белгил?? оптимизм теориясын ?н?кт?р?т. Биздин д?йн?б?зд? к?пт?г?н жаманчылыктар, кемчиликтер бар болсо да жана ал жеткиле? болбосо да, ал бардык м?мк?н болуучу д?йн?л?рд?н ичинен э? мыктысы жана жеткиле?и деп жазган. Бул жобо кийин ≪Д?йн?л?рд?н жакшысында баардыгы жакшы≫ деген лакап кепке айланган.

Колдонулган адабияттар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

• Философия: энциклопедиялык окуу куралы /Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору.-Б.: 2004, ISBN 9967-14-020-8