Ангола

Ангола , Ангола Республикасы ― Африканын т?шт?к-батышындагы мамлекет. Т?нд?г?н?н жана т?нд?к-чыгышынан Конго, Конго Демократиялык Республикасы , т?шт?к-чыгышынан Замбия , т?шт?г?н?н Намибия менен чектешет. Батышын Атлантика океаны чулгап жатат. Португалиянын мурунку колониясы (1973-жылдын 1-январынан автономия ≪штаты≫, ага чейин ≪алыскы де?из провинциясы≫). Анча чо? эмес Кабинда анклавы Анголадан 30 км т?нд?кт?, Конго жана Конго Демократиялык Республикасынын ортосундагы аймакта жайгашкан. Аянты 1246,7 ми? км . Калкы 25,7 млн (2014). Борбору - Луанда шаары . Мамлекеттик тили - португал тили . Акча бирдиги - кванза . Административдик-аймактык жактан 18 провинцияга б?л?н?т.

Мамлекеттик т?з?л?ш? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Ангола - унитардык мамлекет . Анголанын Конституциясы 1975-жылы 11-ноябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - аралаш республика. Мамлекеттик жана ?км?т башчысы президент (ал 5 жылга шайланат). Президент бардык мамлекеттик институттардын башында турат. Мыйзам чыгаруучу жогорку органы - бир палаталуу Улуттук чогулуш (220 депутаттан турат). Аткаруу бийлигин президент , премьер-министр жана министрлерден турган ?км?т ишке ашырат. Ал Улуттук чогулуштун алдында жоопкер. Анголада к?п партиялуу система орун алган. Саясий партиялары: Анголаны боштондукка чыгаруу элдик кыймылы (МПЛА), Анголаны толук боштондукка чыгаруу Улуттук союзу (УНИТА) жана башка.

Табияты [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

?лк?н?н к?п б?л?г?н бийиктиги 1000 м ден ашкан б?кс? тоолор ээлейт. Алардын батышы к?т?р??к? келип, де?из жээгине тик т?ш?т. Б?кс? тоолордун батыш жагы бийигирээк (де?из де?гээлинен бийиктиги 1000-1500 м), э? бийик жери Бий массивиндеги Моко чокусу (бийиктиги 2620 м), ал акырындап т?нд?кт? (Конго ойду?уна), чыгышты ( Замбези дарыясы нын ?р??н?н к?зд?й), т?шт?к-чыгышты (Калахариге) карай жапыздайт. Ангола Африка платформасы нын аймагын ээлейт. Анголанын ички б?л?г?нд? жайы жаан-чачындуу, кышы кургак экватордук муссондук; де?из жээктерине - кургак тропиктик пассаттык климат м?н?зд??. Э? жылуу мезгилинин орточо температурасы (де?из жээктеринде март, апрель, ?лк?н?н ички аймактарында сентябрь же октябрь) 17°дан 28°Сге чейин, салкын мезгилиники (июль, август) 13°-23°С. Жылдык жаан-чачыны 1000-1500 мм, э? четки т?шт?г?нд? 600-800 мм. Де?из жээктериндеги ойду?дарга Бенгал муздак агымынын таасири тийип, июлдуку 16-20°С (э? салкын мезгил), мартта 24-26°С (э? жылуу мезгил), жаан-чачын т?шт?г?нд? 50-100 мм, т?нд?г?нд? 250-500 мм. Кышында т?нк? туман касимбо м?н?зд??. ?лк?н?н т?нд?к-чыгышындагы суулары Конго дарыясынын алабына кирет. Башкы дарыялары: Касан , Кванго , батышындагылары Атлантика океанына ( Кванза , Кунене ) куят. Чыгыштан т?нд?к-чыгышты карай Замбези (Квандо куймасы менен), Кубанго дарыясы (Квито менен) агат. Дарыялары босоголуу келип, кургакчылыкта соолуп, жаанчыл мезгилде ташкындайт. Гидроэнергетикалык запастарга бай, кеме ж?р??г? ы?гайсыз. Ири к?лд?р? жокко эсе. Анголанын аймагынын 40%ин токой жана сейрек токой ээлеп, т?нд?к-чыгышында баалуу дарактары негизинен дарыя ?р??нд?р?нд? ( эбен , тоддалия , ланцет ) ?с?т. Б?кс? тоолордун ички б?л?кт?р?нд? ферралитт?? (к?р??-кызыл) топуракта жалбарыгы к?б?лм? сейрек токой, т?нд?г?нд? жана борбордук б?л?г?н?н де?из жээктериндеги ойду?дарында (кызыл-бозомук) баобаб , папирус , пальма , бадалдуу саванна ?с?т. Батыш жана Т?шт?к-Батыш Африкадагы суусуз таштуу ч?лг? ?зг?ч?л?нг?н кидик дарагы - вельвичий м?н?зд??. Улуттук парктары: Порту-Алешандри , Камея , Кисама , Мупа жана башка.

Калкы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Калкынын 96% на жакыны банту тилинде с?йл?ш?т. Т?нд?к-батышында банту-бамбанду , борбордук б?л?г?нд? овимбунду , амбунду , т?нд?к-чыгышында вачокве , т?шт?к-батышында жана т?шт?г?нд? овамбо , гереро жана башка мекендейт. Евроафрикалыктар , португал тилинде с?йл?г?н мулаттар да бар. Африкалыктардын к?пч?л?г? салт болуп калган жергиликт?? динди (калкынын 90%ке жакыны), калгандары христиан динин тутат. Калкынын орточо жыштыгы 1 км ² 10,4 киши. Жээк т?зд?кт?р?нд? жана дарыя ?р??нд?р?нд? калк жыш отурукташкан. Калкынын жашынын орточо узактыгы аялдарыныкы - 37,6, эркектериники - 36,1 жаш. Шаар калкы 28%. Ири шаарлары:[Луанда, Уамбо (мурдагы Жа?ы Лиссабон), Лобиту, Лубанго (Сада-Бандейра), Бенгела, Квито.

Тарыхы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Анголанын аймагында калк байыртадан эле отурукташканы белгил??. 13-кылымда Т?нд?к Анголада Конго мамлекети т?з?лг?н. Анголага европалыктар адеп келген мезгилде (1482-жылы Диогу Кананын португалиялык экспедициясы) Ндонго, Лунда, Бенгела сыяктуу мамлекеттер болгон, 16-17-кылымда Матамба, Кассанже мамлекеттери пайда болгон. 15-кылымдын аягынан аймакты колониялаштырып баштаган португалдар 16-кылымдын башында Анголанын жээгине бекемделген бир нече фортторду курушкан [анын ичинен Сан-Паулу-ди-Луанда (1576); колонизаторлордун борбору]. Алар 16-кылымдын аягында Анголанын батышында колонизаторлорго каршы башталган африкалыктардын к?т?р?л?ш?н?н мизин майтарып, ?лк?н?н ички аймактарына кире башташкан. 16-19-кылымдын орто ченине чейин португалдар Американын плантаторлоруна кулдарды сатуу менен алектенишип, болжол менен 5 млнго жакын анголалыктарды (негизинен Бразилияга) алып чыгышкан. Жергиликт?? элдин нааразычылыгы к?ч?п, к?т?р?л?шт?р чыккан. Натыйжада, бул кыймылдар колонизаторлордун ичкери кир??с?н? тоскоолдук кылган. 1885-91-жылдары Португалия, Бельгия, Германия жана Англиянын ортосунда т?з?лг?н келишим боюнча Анголанын азыркы чегарасы аныкталгандыгына карабастан, Португалия Анголанын аймагын толугу менен 1920-жылдын башында гана каратып алган. 1956-жылдары Анголаны эркиндикке чыгаруу ?ч?н Анголаны боштондукка чыгаруу элдик кыймылы (МПЛА), 1966-жылы Анголаны толук боштондукка чыгаруу улуттук союзу (УНИТА, башында Ж. Савимба турган), 1962-жылы Анголаны бошотуу улуттук фронту (ФНЛА) сыяктуу улуттук-патриоттук уюмдар т?з?л?т. 1961-жылы Луандада башталган улуттук-боштондук к?р?ш же?ишке жетишип, 1975-жылы 11-ноябрда Ангола Эл Республикасы жарыяланат. Бирок саясий топтордун ортосунда ?з ара карама-каршылык к?ч?п, ?лк?д? жарандык согуш башталган. 1990-жылы СССР, АКШ, Португалиянын катышуусу менен ?з ара с?йл?ш??л?р болуп, натыйжада 1991-жылы 31-майда Лиссабондо Ангола ?км?т?н?н ?к?лд?р? менен ага каршы к?р?шк?н топтордун ортосунда мамилелерди тынчтыкта ж?нг? салуу ж?н?нд?г? келишимге кол коюлат жана к?п партиялуулук системасы киргизилет. 1992-жылдын аягында БУУнун байкоочулугу астында демократиялык шайлоолор ?тк?р?лг?н. 1992-жылдан мамлекет Ангола Республикасы аталып, Ж. Э. Душ Сантуш президент болуп шайланат. Эл аралык байкоочулардын шайлоолордун мыйзамдуу жолдо ?тк?р?лг?нд?г?н билдиргендигине карабастан, аларга Ж. Савимби макул болбостон, согуштук аракеттерин кайрадан уланткан. АКШ, Португалия жана башка ?лк?л?рд?н кысымы астында гана Ж. Савимби жарандык согушту токтотуу жана коалициялык ?км?тт? т?з?? ж?н?нд?г? Лусак макулдашуусуна (20. 11. 1994) кол коюуга аргасыз болгон. Бирок иш ж?з?нд? анын шарттарын аткарган эмес. 22. 2. 2002-жылы Ж. Савимби согуш учурунда курман болгон. Анын ордун П. Лукамба Гату ээлеген. 2002-жылы 4-апрелде Анголанын жетекчилиги менен УНИТА ортосунда согуштук аракеттерди токтотуу жана жарашуу ж?н?нд? макулдашууга кол коюлган.

Экономикасы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Ангола - тоокен ?н?р жайы ?н?кк?н агрардык ?лк?. Ички д?? продукциясын киши башына б?л?шт?рг?нд? 1900 доллардан (АКШ) туура келет. Социалдык-экономикалык кайра т?з?? ж?рг?з?л??д?. ?н?р жайдын к?п тармагы (айыл чарба ассоциациясы жана кооперативдер, ири плантацияларда мамлекеттик чарбалар) мамлекеттештирил??д?. Анголадагы тынымсыз согуш экономикага терс таасирин тийгизип кел??д?. Акыркы 15 жылда материалдык чыгым 20 млрд долларга жеткен. Экономиканын негизин тоокен ?н?р жайы т?з?т. Нефть (жылына 37 млн о, 2004) сапаты боюнча д?йн?д? алды?кы, Африкада 5-орунда турат. Акыркы 10 жылда 20 нефти кени ишке киргизилген. 2005-жылдан к?л?м? 2 эсе к?б?йт?лм?кч?. Нефтинин 90% Кабинда провинциясында, анын 65% де?изден казылып алынып, ?лк?н?н экспортунан т?шк?н кирешенин 80-90%ин берет. Алмаз казып алуу боюнча д?йн?д? 6- (Австралия, Конго Демокр. Республикасы, Ботсвана, Орусия жана ТАРдан кийин), казылган алмаздын суммардык баасы боюнча 3-орунда ( жогорку сапаттагы зергерчиликке керект??; Ботсвана, Россиядан кийин) турат. 2000-ж. 5,17 млн карат (анын ичинен зергерчиликке керект??с? - 4,4 млн карат) алмаз ?нд?р?лг?н. Ошондой эле темир, т?ст?? металл (жез), радиоактивд?? (уран) жана асыл металлдар, курулуш материалдары (гранит, мрамор, кварц) казылып алынат. Африкадагы ?лк?л?рд?н ичинен энергоресурстага бай ?лк?. 2001-жылы 1,45 млрд кВтЫ электр энергиясы (ГЭСтен) ?нд?р?лг?н. Мунай ажыратуу (жылына 1,6 млн о), текстиль, химия (самын жана кир жуучу каражаттар, химиялык жер семирткичтер, дары-дармек, автошина, пенопласт), цемент, кара металлургия, машина куруу (≪Вольво≫, ≪Фиат≫, ≪Фольксваген≫, Япон мотоциклдери жана велосипеддери), тамак-аш (ун, пальма майы, кант, балык консервалары жана уну) ?н?р жайы бар. Айыл чарбага жарактуу жери ?лк?н?н аймагынын 21,8%ин ээлейт, анын ичинен 2,4% айдоо аянты, 0,4% к?п жылдык ?с?мд?к, 97,2% шалбаа жана жайыт. Экспорт ?ч?н сизаль, кофе, май пальмасы, к?нкарама, банан, пахта, тамеки, цитрус ?с?мд?кт?р?, ички керект??л?р? ?ч?н ж?г?р?, ак ж?г?р? (сорго), маниок, фасоль, жашылча айдалат. С?т-эт багытындагы мал чарбачылыгы, аарычылык ?н?кк?н. Бодо мал, кой, эчки, чочко асыралып, ?й кушу багылат. Балыкчылык ?н?кк?н. Балык - анголалыктардын негизги азык-т?л?г?. Анголанын аймагынан Кытай, Португалия, Япония, Т?ш. Корея, Россияга балык уулоого уруксат берилген. Темир жолунун узундугу 2,8 ми? км, автомобилдики 76,6 ми? км (анын ичинен 19,2 ми? кми асфальтталган). Луанда шаарында Эл аралык аэропорт иштейт. Ири де?из порттору: Лобиту, Кабинда, Луанда, Намибе, Порту-Амбоин. Соода флотунун тоннажы 26,1 ми? рег.бр.-о (же 42,9 ми? о дедвейт). Куур транспортунун узундугу 179 км (1997). Сыртка нефть (чийки), алмаз, мунай азыктары, жаратылыш газы, кофе, сизаль, пахта, балык унун, консервасын, жыгач чыгарат. Сырттан машина, электр жабдууларын, дары, текстиль, курал-жарак алат. Негизги соода ?н?кт?шт?р?: Португалия, ТАР, АКШ, Нидерланд, Франция, Бразилия, Улуу Британия.

Маданияты [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Билим бер?? системасы мектепке чейинки мекемелерди (бала бакча; даярдоо класстарын), жалпы жана толук орто билим бер??ч?, ЖОЖ камтыйт. Башталгыч билим алуу (1-4 класска чейин) милдетт?? т?рд? жана акысыз, базалык билим бер?? 8 жылдык орто мектепте окутулат. Ошондой эле атайын жумушчуларды даярдоо мектептери да бар (1 жылдан 4 жылга чейин). Б?т?р??ч?л?р кесиптик-техникалык окуу жайларына (орто окуу жайларына жана 3-4 жылдык мектептерге) жолдомо алышат. 1980-жылы экономикалык жана саясий кыйынчылыктарга байланыштуу кыскарган. Учурда абитуриенттер ЖОЖ атайын даярдоо курстарынан ?т?ш?т. Жогорку окуу жайы Луандадагы А. Нетто атындагы мамлекеттик университети (1963-жылы негизделген) жана 3 жеке менчик университет. Луандада 8 илим-изилд??ч? институт, гидрометеорология жана геофизика (1879), геологиялык кызмат (1914), документтерди жана тарых изилд?? борбору (1933), медициналык (1955), ветеринардык изилд?? (1965), пахта борбору (1970), Африка жана чет тилдер (1978), педагогика жана социалдык изилд?? институттары (1980) бар. Луандада, ошондой эле муниципалдык (1873-жылы негизделген), улуттук ири китепканалар (1968) жана улуттук музей (1938) жайгашкан.

Адабияты [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Анголанын адабияты 19-кылымдын ортосунан баштап португал тилинде ?н?г?п келген. Алгачкы адабиятынын ?н?г?ш?н? улуттук идеяларды да?азалоо, лирикалык поэзиялар (Ж. да Силва Майя Феррейра, Ж. Д. Кордейру да Матта) жана к?нд?л?к турмуш тууралуу романдар (П. Ф. Машаду, А. Трони, А. ди Асис Жуниор) таандык. Адабияттын 2-этаптагы (1940-70-жылы) ?н?г?ш?нд? антиколониалдык мотив к?ч алган (А. Нето, А. Жасинту, М. Антониу, А. Лара, прозаиктер Ф. М. ди Каштру Сороменью). 3-этап (1970-90-жылы) ?лк?н?н жалпы коомдук саясий жана маданий турмушунун жа?ылануусуна байланыштуу (Ж. Луандина Виейра, О. Рибаш). Тарыхый романдар (М. Пакавира, Э. Абраншиш), драматургия (Пепеталанин пьесалары) ?н?г? баштаган. Т?рт?нч?, ≪постсоциалисттик≫ этапта Анголанын адабиятына Анголадагы жана Африкадагы жа?ы к?з караштагы окуялар, революциялык жандануудан баш тартуу жана башка саясий окуялар м?н?зд?? (Пепетела, Ж. Э. Агуалуза).

Архаикалык маданий эстеликтери [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

?лк?н?н т?нд?г?нд? аска бетиндеги жаныбарлардын с?р?тт?р? сакталган. Илгертеден жыгачка оймо-чийме т?ш?р?п к?рк?мд?? (анын ичинен жол башчылардын тактысын жана адамдардын, жаныбарлардын статуэткаларын кооздоо) салттары ?н?кк?н. Ч?п, бутак, самандан керект?? буюмдарды согуп жасоо менен байыртадан кесиптенишет. 17-кылымдан Анголага келген португалдар к?рк?мд?п кес?? жана ?рм?к согууну ?рк?нд?т?шк?н. Европалыктардын келиши менен жээктерди коргоочу (Сан-Мигел, 1576 жана Бенгела, 1617) чептер, европалык типтеги жана португалиялык барокко менен алгачкы классикалык стилдеги турак жайлар салына баштап, шаарлар пайда болгон. ?йл?р казык каркастардын ?ст?н? т?з бурч же тегерек формада салынып, бутак же саман менен жабылган. 20-кылымдын башынан азыркы европалык архитектуралык курулуштар курулган. 1970-жылдын ортосунан профессионалдык к?рк?м с?р?т искусствосу ?н?г? баштаган. Архаикалык маданий эстеликтери (биздин заманга чейинки 8-кылым) Бие тоосунан табылган темир идиофондор. Орто кылымдагы Лунда, Ндонго мамлекетинин маданиятында салтанаттуу жолугушуулар оркестрдин коштоосунда болуп, пилдин с??г?н?н жасалган ?йл?м? аспаптар (мисалы, 1491-жылы Конго королу менен жолугушууда) колдонулган. 1490-жылы португалдардын келиши менен европалык ?йл?м? аспаптар таралган. Христиан дининин таралышы чирк??л?рд? хор ырдоо, ко?гуроолорду колдонууну ?н?кт?рг?н. 1578-жылы бакунго жана амбунду элинин аскер музыкасы жаралса, 1648-жылы ?лк?н?н т?нд?к-батышында ксилофондо ойноо салтка айланган. 17-кылымда идиофондордун т?р?, маримба, бир бетт?? барабан, нгаба, лонга ко?гуроосу; рог эпугу, нсамби (плуриарк) музыкалык жаа аспаптары таралган. Шаар музыка маданияты португалдар менен бразилиялыктардын таасиринде калыптанган. 20-кылымда музыка Луанданын амбунду-португалдык бий маданиятында (кадука, семба, ребита бийлери) негизги ролду ойногон. 1957-жылы ≪Нгола ритмуш≫ ансамбли (латын-америкалык бийлер, гитара жана идиофондордун коштоосунда румба, меренге жана самба бийи аткарылган), 1982-жылы ансамблдин жетекчиси Лисеу Виейра Диаш расмий т?рд? жа?ы (азыркы) музыканын лидери болуп калган. 1960-жылы ортосунда саясий ырларды ырчылар А. Мингаш, Р. Мингаш, К. Ламартин жайылтышкан. 1960-80-жылы ≪Кисанже≫, ≪Илля≫ ансамблдери ?зг?ч? орунду ээлеп, анда ырчылар М. Тете, П. Каштру ырдашкан. Композитордук традициянын ?к?лд?р?: Ф. Мукенга, Ж. М. Машаду, Ф. да Сиш. 1975жылдан кийин гитарист, ырчы Массано (амбунду) белгил?? болуп, ко?шу ?лк?л?р менен болгон маданий байланыштар ?н?г?т. Анголанын саны боюнча э? к?п деп эсептелген овимбунду элинин традициялуу музыкасын биринчи жолу жазып алуу 1913-жылы ишке ашырылса, чокве жана лувалс элдериники - 1950-жылы жазылган. 1956-жылы Луандада музыка жана бий мектеби негизделген. Анголада музыкалык аспаптардын коллекциясы Дунду музейинде жана Лиссабондогу (Португалия) Этнология музейинде сакталып турат (Португалия).

Колдонулган адабияттар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

“Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов ?. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967?14?046?1