Америка Кошмо Штаттары

	Америка Кошмо Штаттары ; англ. United States of America
Туу	Герб
	Мамлекеттик Гимни
Негизделген	Он ?ч Колония ; 4-июль 1776-жыл
Эгеменд??л?к к?н?	4июль ( Улуу Британиядан ; (таанылганы 3-сентябрь , 1783 )
Расмий тили	А?глисче
Борбор шаары	Вашингтон
Ири шаарлар	Лос-Анжелес , Чикаго , Майами , Хьюстон , Филадельфия , Бостон , Сиэтл , Сан-Франциско , Сан-Антонио , Сан-Диего , Лас-Вегас , Атланта , Жа?ы Орлеан , Финикс , Даллас , Анкориж
Президенти ; Вице-президенти ;	Жо Байден ; Камала Харрис
Аянты ; ? Жалпы ; ? Суу бетинин %.	4-ч? - д?йн?д? ; 9 519 431 км² ; 6,76
Калкы ; ? Бааланган ( 2016 ) ; ? Жыштыгы	; 325 310 275 адам ( 3-ч? ) ; 32 ад./км²
АД?И ( 2013 )	▲ 0,914 ( ?т? жогору ) ( 5-чи )
Этнохороним	Америкалык, ; Америкалыктар
Акча бирдиги	АКШ доллары ; (USD, код 840)
Домени	.us , .mil , .gov
ISO коду	US
ЭОК коду	USA
Телефон коду	+1
Убакыт аралыгы	UTC -5…?10

Америка Кошмо Штаттары , АКШ ( англ. United States of America, USA ) ? Т?нд?к Америкадагы мамлекет. Т?нд?г?н?н Канада , т?шт?к-чыгышынан Куба ( Гуантанамо аскер базасы ), т?шт?к-батышынан Мексика менен чектешет. Чыгышын Атлантика океаны , батышын Тынч океан , т?шт?г?н Мексика булу?у чулгайт. Аянты 9,4 млн км ². Калкы 314,5 млн (2012). Борбору - Вашингтон . Мамлекеттик тили - англис тили . Акча бирдиги - АКШ доллары . Административдик аймактары - штат укугун алган ?з?нч? Аляска , Гавайи штаттарынан жана Колумбия федерация (борбордук) округунан турат . АКШнын ээликтери: Вест-Индиядагы Виргиния аралы, Чыгыш Самоа, Гуам жана Океаниядагы бир топ майда аралдар. АКШнын убактылуу ≪опекасында≫ Тынч океандагы Каролина, Мариана жана Маршалл аралдарынан турат. 1903-жылдан бери ушунун таандык Панама каналынын зонасы АКШнын ижарасында.

Конституция жана саясат [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АКШ - федеративд?? мамлекет. АКШнын Конституциясы 1787-ж. 17-сентябрда кабыл алынып, 1789-ж. 4-мартта к?ч?н? кирген. Башкаруу формасы - президенттик республика. Мамлекет жана ?км?т башчысы - президент; ал ошондой эле куралдуу к?чт?рд?н да башкы башчысы. Президент жана вице-президент эки баскычтуу шайлоо менен 4 жылга шайланат. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - Конгресс, ал 2 палатадан ? ?к?лд?р (435 депутат 2 жылга шайланат) жана сенаттар палаталарынан (ар бир штаттан 2ден сенатор 6 жылга шайланат) турат. Сенаттын курамынын ?чт?н бир б?л?г? ар 2 жылда жа?ыртылат. ?к?лд?р палатасынын укугу сенаттан кененирээк. Ар бир штат ?з конституциясына, мыйзам чыгаруу (легислатура) жана аткаруу органдарына ээ. Штаттарды башкаруу губернаторлор тарабынан ишке ашырылат. АКШда негизинен эки партиялуу система орун алган: Демократиялык (1828) жана Республикалык (1854) партиялар. Мындан сырткары Коммунисттик ж. б. саясий партиялар да бар.

Табияты [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АКШнын аймагынын ¹/ ₂ин (дээрлик батыш б?л?г?н) Т?нд?к Америка Кордильерасынын бийик кырка жана б?кс? тоолору, платолор ээлейт. Кордильеранын чыгыш чет жакасын бийиктиги 4000 мден ашкан Аскалуу тоолору, батышын Тынч океанды бойлой жайгашкан Жээк кырка тоолору т?з?т. АКШнын э? бийик жери (6193 м) - Мак-Кинли чокусу Аляска кыркатоосунда. Чыгышын Аппалачи тоолору (бийиктиги 2037 м) ээлейт. Кордильера менен Аппалачинин аралыгында жазы - Борбордук т?зд?кт?р (бийиктиги 500 мге чейин), Улуу т?зд?кт?р (бийиктиги 1600 мге чейин), т?шт?кт? Жээк т?зд?кт?р? Мексика бою ойду?у, Атлантика бою ойду?у (Флорида жарым аралы кошо) орун алган. АКШнын аймагынын, ошондой эле жалпы материктин э? чу?кур жери - Чо? Бассейндеги (Мохаве ч?л?нд?г?) Ажал ?р??н?, ал де?из де?гээли - 86 м т?м?н жайгашкан. АКШ табигый ресурстарга бай: к?м?р, жез (?нд?р?ш? боюнча д?йн?д? 2-орунда), темир, сымап, к?м?ш, алтын, никель, цинк (д?йн?д? алды?кылардын бири), вольфрам, уран, фосфат, нефть жана табигый газ (казып алынуусу боюнча д?йн?д? 2-орунда), жыгач даярдоо.

Климаты [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Мел??н жана субтропиктик континенттик климат басымдуу; Флорида жарым аралына тропиктик, Аляскага мел??н субарктикалык климат м?н?зд??. Январдын орточо температурасы Аляскада -24,8°С, Борбордук т?зд?кт?рд?н т?нд?г?нд? -18°С, ?лк?н?н т?шт?к-батышында -12°С, Флорида жарым аралында 20 Сге чейин. Июлдун орточо температурасы батыш жээктеринде 14-22°С, чыгышында 1626°С, ички платолор менен б?кс? тоолордун т?шт?г?нд? 32°С. ?лк?н?н, ошондой эле б?т материктин э? ысык жана кургакчыл жери да Мохаве ч?л?нд?г? Ажал ?р??н?, анда абанын абсолюттук максимуму 57,7°С катталган; жылдык жаан-чачындын ?лч?м? 50-100 мм. Жаан-чачын чыгышында жана т?нд?к-батыш жээк тилкелеринде 1000-2000 т?зд?кт?рд? 600-900 мм,Улуу т?зд?кт?рд? 400-600 мм, ички б?кс? тоолор менен платолордо 400 ммден, айрым жерлеринде 100 ммден аз (Мохаве ч?л?нд?) жаайт. Ири дарыялары: Миссисипи жана анын куймалары Миссури, Огайо, Колумбия, Колорадо, Юкон. Миссисипинин сол куймаларынын суусу мол, к?п жерлерде кеме ж?р?т, гидроэнергия ресурстарына бай. О? куймаларынын суусу аз, агымы шар. ?лк?н?н т?нд?к-чыгышында Улуу к?лд?р системасы (жарым-жартылайы Канадада) жайгашкан.

Табияты [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

?лк?н?н т?нд?к-чыгышында, Аппаличинин этектеринде, Улуу к?лд?рд?н аймагында ?ст?мд?к кылган чымдак-к?л жана токойдун ко?ур топурактары т?шт?к штаттардын аймактарында кызыл жана сары топурактар менен алмашат. Борбордук т?зд?кт?рд?н батышында прерийдин к?рд?? каралжын, Улуу т?зд?кт?рд? кара жана каштан, 38° Т?нд?к ке?диктен т?шт?кт? карай к?р?? жана бозомук-к?р??, Кордильеранын ички плато, б?кс?тоолорунда жарым ч?лд?н ко?ур жана субтропиктик ч?л топурактары ??рч?г?н. Т?зд?кт?рд?, ошондой эле чымдак-карбонаттуу (Улуу к?лд?р аймагында, Мексика бою ойду?унда ж. б. жерлерде), аллювий (Миссисипи дарыясынын ?р??н?нд?) жана шалбаа-саз топурактары ке?ири таралган. Тоолуу аймактарга токойдун ко?ур жана к?р?? топурактары м?н?зд??. Аляскада тундра, чымдак-чымк??, то?-тайга, Гавайи аралында ферралит топурактары ?ст?мд?к кылат. Европалыктар келгенге чейин ?лк?н?н аймагынын У ₂ б?л?г?н? жакынын токой ээлеген; анда чыгыш б?л?г?н б?т, Кордильеранын капталдарын дээрлик токой каптаган. Улуу т?зд?кт?рд?н кыйла б?л?г?н талаа ?с?мд?кт?р? ээлеген. 20-кылымдын 70-жылдарында токойдун У ₂ б?л?г? кыйылып, талаа айдоого айланган. ?с?мд?кт?р мурдагы табигый абалында тоолуу аймактарда гана сакталган. ?лк?н?н т?нд?к-чыгышында жана Улуу к?лд?рг? жакын шалбаа жана айдоо жерлерге чектеш ийне-жазы жалбырактуу (кызыл карагай, карагай, к?к карагай, акчечек, ж?к?дарак ж. б.) токой кездешет. Алар т?шт?кт?, Аппалачи тоолорунун т?м?нк? алкактарында (800 м бийиктикке чейин) жазы жалбырактуу токой (эмен, акчечек, сумах, мандалак дарагы, чынар) менен алмашат. Борб. т?зд?кт?рд? ?ск?л?? ?с?мд?кт?? прерия ?ст?мд?к кылган, азыр ал дээрлик сакталган эмес. 100° батыш узундуктан батышты карай прерия жапыз ?ск?н кылкандуу ?с?мд?кт?? кургакчыл талаага ?т?п, айрым жерлери айдалат, калган б?л?г? жайыт катары пайдаланылат. Чо? бассейндин ч?лд?р?н? жана жарым ч?лд?р?н? шыбак, алабата ж. б. бадалча, бадалдар, 38° Т?нд?к кендиктен т?шт?кт? карай чо? кактустар ж. б. суккуленттер м?н?зд??. Кордильера тоолорунда ийне жалбырактуу токой ?ст?мд?к кылат; негизги б?л?г?н?н ?т? кургакчыл капталдарына кызыл карагайлуу токой, нымдуураак кыр б?л?г?н? жакын карагай-к?к карагайлуу токой, 2100-3300 мден жогору субальп жана альп шалбаасы м?н?зд??; айрым жерлеринде талаа ландшафты да кездешет. Тынч океандын жээгинде псевдотсуга, ситхин карагайы, туя токою, Калифорнияда секвоянын 2 т?р? (анын ичинде зор мамонт дарагы) таралган. Кургакчыл т?шт?к-батышында токой катуу жалбырактуу бадалдар жана дарактар менен алмашат. Аляскада Т?нд?к тайга тибиндеги ийне жалбырактуу сейрек токой жана тундра ?с?мд?кт?р? ?ст?мд?к кылат. Корукка алынган аймактар улуттук парктарды жана парк-монументтерди, штаттар парктарын, жапайы фауна заказниктерин, рекреациялык аймактарды (40тан ашык) камтыйт. Э? ири улуттук парктары: Йеллоустон, Йосемит, Секвойя, Ганрд-Каньон, Эверглейдс, Мамонт жана Карлсбад ??к?рл?р? ж. б.

Калкы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Калкынын саны боюнча АКШ д?йн?д? 3-орунда (Кытай, Индиядан кийин). Орточо жыштыгы 1 км ² жерге 32 киши. АКШ к?п улуттуу ?лк?, алардын к?пч?л?г? ?з?н?н тилин, салтын сактап калган. Калкынын к?б?н ак расалар (84%) т?з?т, ошондой эле африка-америкалыктар (12%) ж. б. улут ?к?лд?р? (8%) да жашайт. Жергиликт??. калкы - индейлердин (1%) к?б? жок кылынган, калгандары резервацияда жашайт. Негрлер, индейлер, мексикалыктар, пуэрторикалыктар расалык дискриминациядан к?п жапа чегишет. Ошондой эле испан, кытай, орус, поляк, корей, вьетнам, япон, грек, араб, хинди, урду, армян, навах тилдеринде да с?йл?ш?т. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники - 73, аялдарыныкы - 79 жаш. Христиан (протестант - 53%, католик - 26%, башка христиандар - 8%), ислам (2%), иудаизм (2%) диндерин тутат. Шаар калкы 76,2%. Атлантика океанын, Т?ш. Калифорнияны жана Улуу к?лд?рд? жээктей шаарлар дээрлик туташ тилкени - мегалополистерди т?з?т. Ири шаарлары: Нью-Йорк, Лос-Анжелес, Чикаго, Филадельфия, Детройт, Сан-Франциско, Вашингтон ж. б.

Тарыхы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Азыркы АКШ аймагын индейлер жана эскимостор (Аляскада) мекендеген. 15-кылымда (1492) Х. Колумбдун экспедициясы Американы ачкан со? Т?нд?к Америкага европалыктар (Испания, Англия, Франция, Голландия, Швециядан) к?ч?п бара баштаган. 1587-ж. азыркы Виргиния аймагында 1-англ. колония пайда болгон. 18-кылымда орустар Алясканы ?зд?шт?р? баштаган, 18-кылымдын аягында Калифорнияга испандар, 19-кылымдын башында орустар отурукташкан. Колониялаштыруунун ж?р?ш?нд? жергиликт?? элдерди с?р?п чыгарып, аларды кыра баштаган. Англиянын ?ст?мд?г?н? каршы жана Т?нд?к Американын к?з каранды эместиги ?ч?н согушка (1775-83) к?т?р?лг?н 13 Т?нд?к америкалык колония 1775-ж. к?р?шт? же?ишке жетишкен. 1776-ж. 4-июлда К?з каранды эместиктин Декларациясы кабыл алынган жана Америка Кошмо Штаттары т?з?лг?нд?г? жарыяланган. Англия 1783-ж. Версалъ тынчтык келишими боюнча АКШнын к?зкаранды эместигин тааныды. Колониялардагы 1775-83-жылдардагы к?з каранды эместик ?ч?н согуш Америка континентиндеги 1-буржуазиялык революция катары саналган. АКШнын 1-президенти болуп, к?з каранды эместик ?ч?н согушта америкалык аскерлердин башкы командачысы болгон Ж. Вашингтон болду. К?з каранды эместик ?ч?н согуштан кийин АКШнын социалдык-экономикалык ?н?г?ш? негизги эки багыт боюнча ж?рд?: Т?нд?к-батыш жакта ?н?р-жай т??к?р?ш? болсо, т?шт?к штаттарда плантациялык кулчулуктун реакциячыл системасы ?к?м с?рг?н. АКШ 1812-14-жылдардагы Англия-Америка согушунда же?ип чыгып, к?з каранды эместигин чы?дады. 1787-ж. АКШда конституция кабыл алынып, 1789-жылдан к?ч?н? кирген.

1803-ж. АКШ Франциядан Луизиана колониясын, 1819-ж. Испаниядан Флориданы сатып алган. АКШнын экономикалык жактан жогорулашы менен ко?шу аймактарды к?ч менен кошуп алуу башталып, 1836-ж. Мексикадан Техасты, 1846-48-ж. Америка-Мексика согушунан кийин Мексиканын жарымына жакын аймагын, 1846-ж. Улуу Британиядан Тынч океан дын жээктерин (Орегон) кошуп алган, 1867-ж. Россиядан Аляска жана ага жакын Алеут аралын сатып алуу менен аяктаган. 30-жылдардын башынан АКШда кулчулукту жоюу ?ч?н жалпы улуттук кыймыл пайда болуп, ага негрлердин к?т?р?л?шт?р? кошулду. Бул Граждандык согушка (1861-65) алып келди. Согуштун ж?р?ш?нд? жана андан кийинки Т?шт?кт?г? буржуазиялык-демократиялык кайра куруулардын натыйжасында кулчулук маселеси демократиялык жол менен чечилди, экономикалык тез прогресс ?ч?н жана айыл-чарбасында фермердик ?н?г?? жолунун (америкалык. жолдун) биротоло же?иши ?ч?н шарттар т?з?лд?. Б?тк?л бийлик буржуазиянын колуна ?тт?. 19-кылымдын акыркы чейрегинде АКШда монополисттик капитализмдин калыптануу процесси ж?р?п, ?лк? кубаттуу индустриялык державага айланды да, ?н?р-жай продукциясынын к?л?м? боюнча д?йн?д? 1-орунга чыкты. ?нд?р?шт?н концентрацияланышы менен кошо финансы олигархиясы т?з?л?п, ал республикалык (1854-ж. т?з?лг?н) жана демократиялык (1828) партиялардын системасы аркылуу ?лк?н? бийлеп турду. АКШ 1880-90-ж. Гавайи аралын басып алды, 1898-ж. Испанияга согуш жарыялап, Филиппинди, Гуам, Пуэрто-Рико аралын каратты, Кубага протекторат орнотту. 1899-ж. Кытайга карата ≪ачык эшик≫ доктринасы жарыяланды.

20-кылымдын башында АКШ Латын Америка ?лк?л?р?н? каршы бир нече жолу интервенция жасады. Биринчи д?йн?л?к согуш башталганда, АКШ 2,5 жыл бою бейтараптыкты сактап, аны америкалык монополиялардын кызыкчылыгы ?ч?н пайдаланган. 1917-ж. 6-апрелде АКШ Антанта тарапта согушка кирди. Согуш жылдарында АКШнын монополиялары ички жана тышкы позициясын чы?дап алды. Биринчи д?йн?л?к согуштан кийин АКШ менен Улуу Британия, Франция, Япония ортосундагы карама-каршылыктардын к?ч?г?н? 1919-20-ж. Париждеги тынчтык конференциясында (Версаль келишимин иштеп чыгууда) жана 1921-22-ж. Вашингтон конференциясында к?р?нд?. 1924-ж. башталган экономикалык стабилдеш??н?н кыска мезгили 1929-33-ж. д?йн?л?к экономикалык кризистен ?зг?лт?кк? учурап, ?н?р-жайдын кескин кыскарышына жана жапырт жумушсуздукка алып келди (1932-ж. жумушсуздардын саны 17 млнго жеткен). Ошол учурда бийликке келген Американын 32-президенти Ф. Рузвелът (1933-45) ≪жа?ы курс≫ деп аталган бир катар реформаларды ж?рг?зд?. Ал реформалар ?лк?н? кризистен чыгарууда зор роль ойногон. Рузвельттин ?км?т? 1933-ж. ноябрда СССР менен дипломатиялык мамиле т?зг?н. Фашисттик Германия СССРге кол салганда, Рузвельт СССРге жардам к?рс?т??г? АКШнын даяр экендигин билдирген. 1941-ж. 7-декабрда Япония АКШнын Тынч океандагы жерлери менен базаларына кол салгандан кийин АКШ Японияга, анан Германияга жана анын Европадагы союздаштарына каршы согуш ачкан. Согуштун ж?р?ш?нд? СССР, АКШ жана Улуу Британия башында турган антигитлердик коалиция т?з?л?п, Европада 2-фронт ачуу ж?н?нд? 1942-ж. июлдагы союздаштардын макулдашуусу 1944-ж. ишке ашырылган. 1942-ж. АКШ менен Улуу Британиянын аскерлери Т?нд?к Африкага, 1943-ж. Италияга кирип барган. Фашисттик Германия кыйраган со?, АКШ 1945-ж. Потсдам конференциясына катышты. 1945-ж. августта АКШ Япониянын Хиросима жана Нагасаки шаарларына зарылчылыгы болбосо да атом бомбаларын таштаган. 1945-ж. 2-сентябрда Япония багынып берген, ал эми анын аймагы америкалык аскерлер тарабынан оккупациялаган. Согуштан кийин д?йн?д? АКШнын экономикалык, согуштук, саясий позициясы к?ч?д?.

Президент Г. Трумендин ?км?т? (1945-52) СССРге каршы ≪кансыз согуш≫ саясатын ж?рг?з?п, согуш базаларынын тармактарын ке?ейткен. 1947-ж. кабыл алынган Маршалл планы боюнча АКШ ?км?т? согуштан кийинки Батыш Европа ?лк?л?р?н?н экономикасын калыбына келтир??г? жана ?н?кт?р??г? зор каражат б?л?? менен ?з?н?н Европадан негизги союздаштарын чы?доого т?ртк? берген. 1949-ж. 4-апрелде АКШнын демилгеси менен НАТО (Т?нд?к Атлантикалык Келишим Уюму) блогу т?з?лг?н. 1960-ж. президент Ж. Кеннединин администрациясы техникалык прогресс, илим-билимди ?н?кт?р?? жана жакырчылык менен к?р?ш?? ?ч?н атайын программаларды ишке ашыра баштаган, артта калган ?лк?л?рд?н экономика, билим бер?? жана саламаттыкты сактоо тармактарында эмгектен??г? даяр ыктыярдуулардын уюму - ≪Тынчтык корпусу≫ уюштурулган. Ж. Кеннединин тушунда Кубанын аймагына советтик ракеталарды жайгаштырууга байланыштуу келип чыккан Куба кризиси д?йн?н? термоядролук коркунучка алып келген. Бирок Ж. Кеннеди менен Н. С. Хрущевдун ?з ара с?йл?ш??л?р?н?н натыйжасында кризис дипломатиялык жол менен чечилген. 1963-ж. Кеннединин администрациясы абада, суу астында жана космосто ядролук сыноолорго тыюу салуу ж?н?нд?г? Москва келишимине кол койгон. 1963-ж. 22ноябрда Ж. Кеннеди кезектеги шайлоо алдындагы компаниясын ж?рг?з?? учурунда Даллас (Техас штаты) шаарында ?лт?р?лг?н. Анын ордуна вице-президент Л. Жонсон келген жана 1964-ж. шайлоодо ишенимд?? же?ип чыккан. Кеннединин курсун улантуу менен Жонсон ≪Улуу коом≫ программасын жарыялаган. 60-жылдардын экинчи жарымында жумушсуздукту жоюу, кары-карта?дарга жардам бер??, мектеп, жогорку окуу жайларын, дарылоо борборлорун к?б?йт?? боюнча программалардын негизинде бир топ социалдык-экономикалык иш-чаралар ж?з?г? ашкан. 1965-ж. африка-америкалыктардын шайлоого катышуу тууралуу мыйзам кабыл алынганына карабастан, расалык дискриминация болуп турган. 1964-ж. АКШ Вьетнамга аскерлерин киргизгендигине карабастан, АКШнын вьетнам элине каршы агрессиясы же?ил??г? учураган. Президент Р. Никсондун (1969?74) администрациясы 1973-ж. согушту токтотуу тууралуу Париж макулдашуусуна кол койгон. 1972-ж. шайлоодо ишенимд?? же?ишке жетишкендигине карабастан, ≪ Уотергейт≫ чатагына байланыштуу Никсон м??н?т?н?н мурда отставкага кет??г? мажбур болгон. Анын ордун вице-президент Ж. Форд (1974?77) ээлеген. 1976-ж. президенттик шайлоодо демократиялык партиянын ?к?л? Ж. Картер (1977?81) же?ишке жетишкен. Ал Панама каналын 2000-ж. Панамага кайтарып бер?? ж?н?нд?г? макулдашууга кол койгон. 1979-ж. Ирандагы революция жана Тегерандагы америкалык дипломаттарды барымтага алуу жана аларды бошотуу боюнча операциянын ийгиликсиз аякташы Картердин администрациясынын кадыр-баркын т?м?нд?тк?н. 1980-ж. кезектеги президенттик шайлоодо белгил?? киноактёр, мурдагы Калифорния штатынын губернатору Р. Рейган же?ишке жетишкен. Рейгандын (1981?89) администрациясы экономикада жана социал. ч?йр?д? мамлекеттин ролун чект?? саясатын ж?рг?зг?н. Рейгандын социал.-экономикалык программасы ≪рейганомика≫ деген ат менен белгил?? болгон. Рейган СССРди ≪кесепт?? империя≫ деп атоо менен ага жарыша куралданууну та?уулоо аркылуу экономикалык жактан алсыратууну к?зд?г?н. 1980-90-ж. аралыгында Америка менен СССРдин ортосунда ядролук куралдардын санын кыскартуу, куралданууну токтотуу, сооданы ?н?кт?р?? ж?н?нд?г? бир катар келишимдер т?з?лг?н. 1986-ж. Рейкьявикте ?тк?н АКШ менен СССРдин жетекчилеринин ортосундагы жолугушуу советтик-америкалык мамилелерди жакшыртуудагы маанил?? кадам болуп калган. 1988-ж. президент болуп Жорж Герберт Уокер. Буш (1989?93) шайланган. 90-жылдардын башында Буштун администрациясы ≪д?йн?л?к жа?ы тартипти≫ орнотуу саясатын жарыялаган. 1990-ж. АКШ Кувейтке кол салган Иракка каршы батыш ?лк?л?р?н?н коалициясын уюштурган. Перс булу?ундагы согуш аяктаган со? АКШда тере? экономикалык кризис башталган. 1992-ж. шайлоодо демократиялык партиянын ?к?л? У. Ж. Клинтон (1993?2001) бийликке келген. Клинтон ички саясатында согуштук чыгымдарды кыскарткан жана социалдык программалар ке?ейтилген, 20 млнго жакын жа?ы жумушчу орундары т?з?лг?н. Инфляция дээрлик эки эсеге кыскарган. 1998-ж. куралдуу к?чт?р ?ч?н б?л?нг?н каражаттар федералдык бюджеттин 16%ин гана т?з?п, социалдык программаларга жумшалчу каражаттар ага караганда ?ч эсеге к?б?йг?н. Тышкы саясатта Клинтондун администрациясы АКШнын ≪д?йн?д?г? лидерлик≫ ролун сактап турууга аракеттенген. 90-жылдарда АКШнын куралдуу к?чт?р? Югославиядагы конфликти ж?нг? салууга катышкан.

2000-ж. шайлоодо АКШнын 43-президенти болуп Ж. У. Буш (Ж. Г. У. Буштун уулу) шайланган (2001?09). 2001-жылдын 11-сентябрындагы АКШнын Нью-Йорк шаарындагы Эл аралык соода борборунун жана Вашингтондогу Пентагондун имараттарынын террорчулар тарабынан жардырылышы 4 ми? кишинин ?л?м?н? алып келди. Буштун администрациясы ≪ Ал-Каеда ≫ террордук уюмун жана анын башчысы Усама бен Ладенди, ошондой эле аны колдоп жаткан Афганстандагы талибдердин режимин к?н??л?п, антитеррордук коалицияны т?з??н? баштаган. АКШнын бен Ладенди кармап бер?? талабынан баш тарткандыгы ?ч?н Афганстанда, 2003-ж. АКШ Иракта Саддам Хусейндин режимине каршы согуштук операциясын ишке ашырды. 2009-жылдагы кезектеги шайлоодо Американын президенти болуп (Американын тарыхында биринчи жолу) афро-америкалык Б. Обама шайланган. Ал биринчи иретте АКШнын экономикасын стимулдаштыруу, кризистерге каршы к?р?ш?? планын колдоп, саламаттыкты сактоо реформасына кол койду (2010).Ошол эле учурда АКШнын тышкы саясатында Россия, Иран, Кытай сыяктуу д?йн?н?н ири державалары менен мамилеси сууй баштады. АКШ биринчилерден болуп (1991-ж. 21-декабрь) Кыргыз Республикасынын к?з каранды эместигин тааныган. 1992-ж. 1-февралда АКШнын Кыргызстандагы элчилиги ачылган.

Штаттар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Негизги макала : Штат (АКШ)

Америкада азыркы учурда 50 штат бар. Аляска менен Хавайга кошулган э? акыркы жа?ы штаттар.

Калифорния - э? к?п калк жашаган штат, 38,332,521 тургуну (2013-жылкы эсепт??); Вайоми?г э? аз калк отурукташкан, болжол менен 582 658 киши жашайт. 2012-жылга карата 646,449 жашоочусу бар Колумбия округу э? аз калк жашаган эки штатка (Вайоми?г жана Вермонт) караганда жогору. Аянты боюнча э? ири штат - Аляска, 665,384 чарчы милди (1,723,340 км2), э? кичинеси - Род-Айленд, 1545 чарчы милди (4,000 км2) камтыйт. Азыркы Конституцияны биринчи жолу ратификациялаган Делавэр, ал аны 1787-жылы 7-декабрда жасаган, ал эми э? жа?ы штат - [[Гавайи, ал 1959-жылы 21-августта Союзга кабыл алынган. Калкы жана саны жагынан э? чо? аймак болуп саналат. Пуэрто-Рико, 2010-жылдагы эл каттоодо 3,725,789 тургундары жана жалпы аянты 5325 чарчы мил (13,790 км2).

Чарбасы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АКШ - экономикасы ?н?кк?н индустриялык-агрардык ?лк?. Ички д?? продукциясында (ИДП) ?н?р-жайынын ?л?ш? 19% ти, транспорт, байланыш жана коммуналык чарба 9%ти, айыл жана токой чарбалары, балыкчылык 2,0% ти т?з?т. Ички улуттук продукциясын киши башына б?л?шт?рг?нд? 26 980 доллардан (АКШ) туура келет. 1992-ж. Канада жана Мексика менен эркин соода ж?рг?з?? боюнча Т?нд?к Америка келишимине кол коюлгандан кийин д?йн?д?г? э? ири соода блогу т?з?лг?н. ?н?р-жайынын башкы тармактары: машина куруу, химиялык, нефтини кайра иштет??, тамак-аш - татымал, же?ил ?н?р-жай ишканалары, айрыкча авиация жана ракета-космостук техникалык, электрондук жабдуулар (анын ичинде. компьютерлер жана микросхемалар), приборлор, жа?ы конструкциялык материалдар, ?н?р-жай тармактары жакшы ?н?кк?н. ?лк?н?н негизги ?н?р-жайлуу аймагы, башкача айтканда ≪?н?р-жайлуу алкак≫ - Т?нд?к Атлантика жээги менен Миссисипи дарыясынын аралыгы, анда АКШнын иштеп чыгаруучу ?н?ржайынын ¹/ ₂нен ашыгы, анын ичинде машина куруу жана металлургиянын ³/ ₄н? жакыны, тамак-аш жана химиялык ?н?р-жайынын ¹/ ₂нен ашыгы топтолгон. ≪?н?р-жайлуу алкактан≫ тышкары ?н?р-жай ишканаларынын чордондору, ошондой эле Тынч океан жээктеринде (авиаракета-космостук, радиоэлектроника, нефть иштет??, тамак-аш, жыгач иштет??), Техас, Луизиана, Флорида штаттарында (нефть ажыратуу, химиялык, авиаракета-космостук), Т?шт?кЧыгыш АКШда (Флоридасыз; текстиль, химиялык, электр-металлургия, жыгач иштет?? ?н?р-жайлары) жайгашкан. Негизги ?н?р-жай борборлору: Нью-Йорк, Чикаго, Лос-Анжелес, Филадельфия, Детройт, Кливленд, Хьюстон, Бостон, Сент-Луис, Милуоки, Даллас-Форт-Уэрт, Сан-Франциско. Казып алуу ?н?р-жайында алды?кы орунду Техас, Калифорния, Луизиана (нефть, табигый газ), Кентукки, Батыш Виргиния, Пенсильвания (таш-к?м?р), Миннесота (темир рудалары), Аризона, Юта, Монтана, Айдахо, Колорадо, Миссури (т?ст?? металлдар) штаттары ээлейт. 1991-ж. 8,8 млн автомобиль чыгарылып, 88,3 млн т болот, 22 млн т пластмасса жана синтетикалык чайыр ?нд?р?лг?н; т?ст?? металлдардан 1631 ми? т жез, 4394 ми? т алюминий, 518 ми? т цинк, 466 ми? т коргошун эритилип, 368 млн т нефть, 903 млн т к?м?р, 529 млрд м ³ табигый газ казылып алынган. ?лк?н?н минералдык сырьёго жана отунга болгон муктаждыктарынын кыйла б?л?г?н импорт менен толуктайт. 1994-ж. 3268 млрд кВт с электр энергиясы ?нд?р?лг?н, анын 71,1% жылуулук электр станцияларына, 8,6% ГЭСке, 20,3% АЭСке туура келет. АКШнын - д?йн?д?г? э? ири айыл-чарба продуктыларын иштеп чыгаруучу ?лк? (калкынын 2% гана иштейт). Жогорку де?гээлде механикалаштырылган айыл-чарбасында негизги продукцияны индустриялык типтеги ири жекеменчик фермалары берет. Айыл-чарба структурасынын (Алясканы кошпогондо) 30%ин иштетил??ч? жер, 28%ин токой, 42% чейин жайыт ж. б. т?з?т. Айыл- чарбага жарактуу жери 18,7 млн га. Айыл-чарбанын товардык продукциясынын 47%ке жакынын дыйканчылык, 57%тен ашыгын мал чарбасы т?з?т. АКШ ж?г?р?, буудай, пахта, тамеки, эт, с?т даярдоо боюнча д?йн?д? алды?кы орундардын бирин ээлейт. Тоют ?с?мд?кт?р?, м?м?-жемиш (анын ичинде цитрустар да бар), жашылча ?ст?р?л?т. Буудай бардык жеринде ?ст?р?л?т, бирок негизги аймагы - ≪буудайлуу алкак≫ (Канаданын чегинен баштап Улуу т?зд?кт?р аркылуу Техас штатынын борб. б?л?г?н? чейин камтыйт), ж?г?р? - ≪ж?г?р?л?? алкакта≫ (Айова, Иллинойс, Индиана штаттарында жана аларга чектеш жерлерде) ?ст?р?л?т. Пахтачылык жана тамекичилик ?лк?н?н т?нд?г?нд? жана т?шт?к-чыгышында ?н?кк?н. 1992-ж. 60 млн т буудай, 190 млн т ж?г?р?, 59 млн т соя буурчагы, 3,9 млн т пахта жыйналган. С?т багытындагы мал чарбасы негизинен ?лк?н?н т?нд?к-чыгышында, эт багытындагысы батышында жана т?шт?г?нд?, кой чарбасы тоолуу штаттарда, ?йкушу чарбасы т?шт?к-чыгышта ?н?кк?н. 1995-ж. 102,8 млн бодомал, 59,9 млн чочко, 8,9 млн кой, 6 млрд дан ашык ?й кушу болгон (анын ичинде бройлерлер да бар). 1991-ж. 4,3 млн т балык кармалган. Темир жолунун узундугу 225 ми? км, автомобиль жолунуку 6,3 млн км (шаар жолдору кошо). Ички суу жолу ?н?кк?н, айрыкча Миссисипи, Огайо дарыясы, Улуу к?лд?р, Жээк каналдары ке?ири пайдаланылат. Де?из соода флотунун тоннажы 23,3 млн брутто рег.-т (1992). Негизги де?из порттору: Нью-Йорк, Жа?ы Орлеан, Хьюстон, Филадельфия, Балтимор, Бостон, Ньюпорт-Ньюс, Норфолк, Сан-Франциско, Лос-Анжелес, Сиэтл; к?лд?рд?г? негизги порттор: Чикаго, Дулут, Буффало, Кливленд, Детройт, Толидо. Труба транспорту ?н?кк?н (жалпы узундугу 300 ми? кмдей). Туризм ?н?кк?н (жылына чет ?лк?д?н 43 млндон ашык турист келет). Туристерди кызыктырган негизги объектилери: Вашингтондо: АКШнын конгрессинин имараты - Капитолий, ?лк?н?н президентинин расмий резиденциясы - Аг?й, Ж.Вашингтондун эстелиги, АКШнын улуттук музейи, Улуттук Искусство галереясы, Учуу жана космонавтика улуттук музейи ж. б.; НьюЙоркто: АКШнын символу - Эркиндик статуясы, Ыйык Патрик собору (19-кылым), Метрополитен музейи, Нью-Йорк калк китепканасы (20-кылымдын башы), Линкольн искусство борбору, Азыркы искусство музейи, С. Гуггенхейм музейи, Бродвей жана Таймссквер аянты (шаардын негизги театрлары менен) ж. б. Табигый кооз жерлери: Колорадо дарыясындагы Чо? Каньон улуттук паркы, Калифорниядагы Моно к?л?, Ниагара шаркыратмасы, Улуу к?лд?р. Калифорния жана Флорида шаарындагы Диснейленд эсалуу парктары, ошондой эле Флориданын пляжы д?йн?г? белгил??. Экспортко ?н?р-жай жабдуулары, самолет, автомобиль, электрондук жабдуулар, аскер техникасы, химикаттар, таш-к?м?р, ж?г?р?, соя буурчагы ж. б. чыгарат. Негизги сырткы соода шериктери: Канада, Япония, Мексика, Батыш Европа ?лк?л?р?.

Маданияты [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АКШда билим бер?? мамлекеттик жана менчик болуп б?л?н?т. Ар бир штат ?з?н?н билим бер?? мыйзамдарына жана башкаруу органдарына ээ. АКШда билим бер?? 6 жаштан башталып, 12 жылга созулат да, ?ч баскычтан турат (ж?н?к?й мектеп - 6 жыл, кенже орто мектеп - 3 жыл, жогорку орто мектеп - 3 жыл). Мектепти б?тк?нд?р орто билим ж?н?нд?г? диплом алып жогорку окуу жайларга тапшырат. Кесиптик-техникалык билим бер?? ≪Коммунити Коллежес≫ базасында ж?з?г? ашат. Жогорку билим алуу к?пч?л?к учурда 4 жылга (бакалавриат) созулат. Билимин улантуучулар магистратурада (12-ж.) окуйт. Белгил?? окуу жайлары: Гарвард (1636-ж. негизделген), Пенсильвания (1740), Пристон (1746), Йель, Нью-Хейвен, Колумбия (1868), Иллинойс (1867), Калифорния, Корнелл, Чикаго университеттери, Масачуссетс техникалык институту ж. б. Ири китепканалары: Вашингтондогу Конгресс китепканасы, унниверситеттер китепканалары, НьюЙорктогу улуттук китепканасы (1845), Чикаго (1872), Бостон (1852), Лос-Анжелес (1872), Кливленддеги коомдук китепканалар ж. б. Д?йн?л?к мааниси бар музейлери: Улуттук, космонавтика жана абада учуу (1946), улуттук искусство галереясы, улуттук к?рк?м искусство коллекциясы (1846), Вашингтондогу улуттук портрет галереясы (1962), Нью-Йорктогу жа?ы типтеги искусство, Нью-Йорктогу метрополитен, Бостондогу к?рк?м искусство, Чикагодогу табигый-тарыхый, Виргиния штатындагы де?из ж. б. музейлер. АКШда басма с?з, радиоуктуруу жана телек?рс?т?? жеке менчикте. Биринчи гезит ≪Паблик Окьюренсис: Боуз Форинг энд Доместик≫ 1690-ж. жарык к?рг?н. Б?г?нк? к?нд? АКШда гезиттер жала? гана кагаз бетине т?шп?ст?н, электрондук булактар аркылуу (интернет) окурмандарга берилет. Э? к?п нускалуу гезиттерге - ≪Юсей Тудей≫, ≪НьюЙорк Таймс≫, ≪Лос-Анжелес Таймс≫, ≪Вашингтон Пост≫ ж. б., э? тираждуу журналдарга ≪Молерн Мэтьюнити≫, ≪Ридерс Дижест≫, ≪Ти-Ви Гьюоул≫, ≪Нэйшнл Джеогрэфи≫ ж. б. кирет. Компьютердик версияга ээ болгон журналдарга ≪Тайм≫ жана ≪Слайте≫ (компьютердик магнат Билл Гейтс негиздеген) кирет. Ошондой эле маалымат бюллетендери чыгып турат. Радиоуктуруулар АКШда 1920-жылдан башталган. Азыр АКШда коомдук 430 жана коммерциялык 1000-10000 радиостанция иш алып барат. 2-д?йн?л?к согуштан кийин телек?рс?т?? башталып, 335 коомдук к?з каранды эмес телестанциялар (≪Эн-Би-Си≫, ≪Си-Би-Эс≫, ≪Эй-Би-Си≫, ≪Фокс≫, ≪Ви-Би≫, ≪Ю-Пи-Эн≫ ж. б.) иштейт. ?лк? биринчилерден болуп интерактивд?? (к?р??ч? каалаган программаны каалаган убакта к?р? алган) телек?рс?т??н? ж?з?г? ашырган. Ири маалымат агентчиликтери: ≪Ассошиэйтед пресс≫ (1848) жана ≪Юнайтед пресс интернэшонал≫ (1958). АКШда европалыктар отурукташканга чейин индей урууларынын оозеки жана жазма поэзиясы (миф менен жомоктор, эмгек, аскер ырлары) гана болгон. Алгачкы адабий чыгармалары пуритандык диний-моралдык м?н?зд? болгон (17-кылым). Американын улуттук адабияты к?з каранды эместик ?ч?н согуштун алдында (1775-83) т?пт?л? баштаган. Анын калыптанышы демократтар жана агартуучулар - Б. Франклин, Т. Жефферсондун жана революционер-демократ Т. Пейндин ысмы менен байланыштуу. К?з каранды эместик ?ч?н к?р?ш идеялары Ф. Френо, Ж. Барлоу ж. б. поэзиясында чагылдырылган. 18-кылымдын аягында негр-акындар ?з?л?р?н?н эмгектерин (≪Негрлердин кулчулугу≫, 1789; ≪Отелло, эркин негр≫) жарата баштайт. Романтизмдин алгачкы доору 1810-30-жылдарга туура келет (В. Ирвинг, У. К. Брайант, Ж. Ф. Купер). АКШда к?з каранды эместиги ?ч?н согуштан кийин алар ?з?л?р?н?н буржуазиялык мамилелерге каршы экендигин жана америкалык революциянын идеялары менен турмуш тажрыйбасынын айкалышпаганын к?рс?т?шк?н. Кальвинисттик догмалардан эркин романтиктер пуритан ?рп-адаттарын, коомдук начар т?з?л?шт?рд? с?р?тт?шк?н. 20-кылымдагы романтизм тарыхы ?з?н?н башынан 2 этапты ?тк?рг?н:баштапкы этапта (1810-30) сатиралык жанрдагы жана тарыхый романдар жазылып, 2-этапта (1840-50) адабият чеберлери философиялык. жана социалдык иликт??л?рг?, практикалык моралга, патриархалдык жашоого ж. б. к???л бурган. Бул мезгилде адабияттын ?н?г?ш?н? Г. Мелвилл (≪Моби Дик, кубулган Ак кит≫,1851), Н. Хоторка, Э. А. По, АКШнын аболиционисттик адабияттына Торо, Лонгфелло, прозаик Р. Хилдрет, акындар Ж. Р. Лоуэлл, Ж. Г. Уитьер, Ф. Дуглас ж. б. зор салым кошкон. ?лк?д? демократиялык к?з караштын граждандык согуш алдында жана согуш учурунда к?т?р?л?ш? реалисттик тенденциянын адабиятта ?н?г?ш?н? (Бичер-Стоу, С. О. Жуитт, Ф. Брет, Гарт ж. б. эмгектери) ?б?лг? т?зг?н. Бул багыттын 19-кылымдагы туу чокусу болуп Марк Твендин (≪Простаков чет ?лк?д?≫, 1869; ≪Бейтааныштын сырдуулугу≫; ≪Гельберри Финдин окуялары≫, 1885) чыгармачыгы эсептелет. 19-кылымдан 20-кылымга ?тм? катмарды О. Генринин, Э. Уортондун жана У. Кэсердин чыгармалары т?зг?н. Негр адабиятында к?р?н?кт?? ийгиликке П. Л. Данбара (1876-1906) ж. б. инсандар жетишкен. 20-кылымда америкада реализм сыны жаралат. Бул агымдын к?р?н?кт?? ?к?лд?р?: Ж. Лондон (≪Темир согончок≫, ≪Мартин Иден≫ ж. б.), Т. Драйзер (≪Америка трагедиясы≫), Э. Синклер (≪Жунгли≫) ж. б. Поэзияда Р. Фрейст, К. Сэндберг, Э. Л. Мастерс ж. б. реалисттик мектеп искусство чеберлери к?р?н? баштайт. Ошол учурда АКШнын ири драматургу Ю. О’Нилдин (1868-1953) чыгармачылыгы ?рк?нд?й баштайт. Модерндик мектептер пайда болот. Акындар Э. Поунд, Т. С. Элиот жана прозаик Г. Слейн Америка менен коштошуу мазмунунда жазышкан. Согуштун сабактары Э. Хемингуэйдин, Ж. Дос Пассоса, Ф. С. Фицжеральд ж. б-лардын чыгармаларында чагылдырылган. Азыркы учурда коомдук карама-каршылыктар поэзияда каралып, фантастикалык, интеллектуалдык жанрдагы романдар жазылууда.

Архитектурасы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АКШнын архитектурасы ?з?н?н стили жана ?рп-адаты боюнча ?т? татаал маданият. АКШда алгачкы европалыктар келгенге чейин, америкалык жергиликт?? архитехтуралык салттар ?з?н?н образы (пуэбло, хоган, вигвам жана узун вигвам) боюнча калыптанган. Колония болгондон тартып шаарлар курулуп, коомдук имараттар, чирк??л?р тургузулган. Имараттардын к?б?н?н ?лч?м? жана т?з?л?ш? ж?н?к?й болгон. Француз архитекторлору жана инженерлеринин долбоору боюнча курулган Жа?ы Орлеан шаары гана ?зг?ч?л?н?п турган. Турак-жайлардын к?б? континенттин чыгыш жээгинде курулган. Иммигранттар менен жергиликт?? элдин ?рп-адаттарынын айкалышы т?рд?? архитехтуралык стилдердин пайда болушуна ?б?лг? т?зг?н. Жа?ы борбор - Вашингтон ш. 1-жолу алдын-ала пландаштыруу (Пьер Шарль Ланфон) боюнча курула баштаган. Капитолий менен аг?й гана байыркы рим ?лг?с? боюнча курулган. 19-кылымда АКШда урбанизация процесси ургаалдуу ж?рг?н: шаар кварталдары, турак-жайлар д?рк?р?п ?с? баштаган. Коомдо романтизм ≪духунун≫ ?ст?мд?г?н?н негизинде кайра жаралган симметриялуу формага жана колоннадага ээ болгон грек, ошондой эле учтуу асимметриялык формадагы жалбырак орнаментт?? готика стилиндеги (Ыйык Патрик собору) архитехтуралардын айкалышуусу жа?ы курулуш стилдеринин жаралышына ?б?лг? т?зг?н. АКШнын т?шт?к-батыш б?л?г?нд? испандык курулуш стили ?ст?мд?к кылса, калган б?л?г?нд? англчандык ≪коттедж≫ жана италиялык. ≪вилла≫ ж. б. архитехтуралык курулмалар белгил?? болгон. Род-Айленд штатында белгил?? жана ?т? кооз сепилдер архитектор Р. Морристин ысмы менен байланыштуу. АКШ архитехтурасында чоюн, болот жана темир-бетон материалдарын ке?ири пайдаланып, д?йн?д? алдыга чыккан. Ага мисал, Нью-Йорк штатындагы Бруклин к?п?р?с? (архитекторлору - Ж. жана В. Роблингдер). 19-кылымдын 80-ж-нан тартып АКШнын архитекторлору жана инженер-куруучулары Чикаго менен Нью-Йоркто жа?ы конструкциядагы ≪асман тиреген≫ (небоскрёб) ?йл?рд?н курулуштарын баштаган. Алар АКШнын д?йн?л?к архитехтурага кошкон салымы болуп, турак-жай райондорун кескин ?зг?ртк?н. Алгачкы бийик имарат (небоскрёб - архитектору Луис Генри Салливан) 1884-ж. Чикаго штатында курулган. АКШда 2-д?йн?л?к согуш алдында (1920-30) европалык иммигрант-архитекторлордун таасири астында жергиликт?? ?рп-адаттарды четке каккан бир кылка стандарттуу ?йл?р курула баштаган. 1960-ж. АКШда постмодерн доору башталып (Майкл Грэйвс жана Фрэнк Генри) жа?ы материалдарды жана технологияларды колдонуп, имараттарга кооз формаларды жана жасалгаларды берген. Имараттар канчалык бийиктеген сайын ?? палитрасы, орнаментт??л?г? жана кооздугу байкала баштаган. Б?г?нк? к?нд? архитехтуралык долбоорлордо эски менен жа?ы ыкмалар айкалышкан элементтер колдонулууда.

С?р?т искусствосу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АКШда с?р?т ?н?р? индейлердин таштарга тартылган с?р?тт?р?н?н башталат. Ал ?н?г?? жолунда портреттик живописти (колония мезгили), практицизмди (17-18-к.), буржуазиялык рационализмге кош к???лд??л?кт? (19-к.), реалисттик жана айкын эмес жанрды, ошондой эле модернизм, футуризм жана дадаизм стилдерин ?тк?рг?н. Баштапкы мезгилде АКШда портреттик жана диний живопись иштери к?ч алса, 18-кылымдын ортосунан Ж. Хесселиус, Ж. Смайберт, Р. Фин колонисттер менен индейлердин образдарын тарта баштайт. 19-кылымда У. Олстондун, Т. Коулдун, Ж. Ф. Кенсеттин ≪Гудзон дарыясынын мектептери≫ деген темада пейзаждар тартылат. 20-кда АКШда европалык живопись искусствосунун чеберлеринин жана жергиликт?? каада-салттарды эске алган ири живописчи - реалисттер (У. Хомер, Т. Эйкинс, Ж. Инесс ж. б.) пайда болот. Б?г?нк? к?нд? турмуштун к?р?н?ш?н чагылдырган ≪гиперреализм≫ (≪фотореализм≫) агымы к?ч алууда. АКШнын живопись искусствосуна зор салым кошкон с?р?тч?л?р: Ж. Беллоуз, Р. Генри, Ж. Пеннелл, Ж. Марин, И. Танги, Ж. Полок, У. Зораж ж. б.

Музыкасы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АКШнын музыкасында Т?нд?к Америкада жашаган индейлердин музыкалык фольклорунун, ошондой эле Европадан келген иммигранттардын аркыл музыкалык маданиятынын таасири, негрлердин музыкалык фольклорунун салттары бар. Чыгыш Европалык иммигранттардын к?б?й?ш?н?н (19-кылымдын аягында 20-кылымдын башында) славян элдеринин фольклорунун таасири к?ч?й баштаган. АКШнын профессионалдык музыкасы 18-кылымдын башынан ?н?г? баштайт. Америкалык алгачкы композиторлордон - Ф. Гопкинсон, У. Биллингс, Ж. Лайон ж. б. белгил??г? болот. Кийинчерээк С. Форстер 200д?н ашуун лирикалык ырлары мн элге таанымал болгон. 1883-ж. Нью-Йоркто ≪Метрополитен-опера≫ театры ачылат; анын сахнасында италян, немис, француз ж. б. артистер чыккан. Америкалык композиторлор 19-кылымдын аягы 20-кылымдын башында европада, к?б?нч? немецтик консерваторияларда окуган. АКШнын композиторлорунун ичинен айрым симф. жана инструменттик чыгармалардын автору - Э. МакДоуэлл ?зг?ч?л?н?п турган. 20-кылымдын биринчи он жылдыгында Р. Гаррис, А. Копленд, Ж. Антейл, У. Пистон, Э. Сигмейстер ж. б. композиторлор к?р?н? баштады. Джаз музыкасынын, ыр-бий фольклорунун стилдик ыкмалары ≪Порги жана Бесс≫ деген улуттук операнын автору Ж. Гершвиндин чыгармаларында ??рч?т?лд?. 1910-жылдан баштап музыканын ?н?г??с?н? джаз стили таасирин тийгизген; ал Ж. Карпентер, Л. Грюнберг ж. б. чыгармаларында байкалат. Джаз музыканттарынын ичинен Э. (Дюк) Эллингтон, Б. Гудмен, Л. Армстронг ж. б. белгил?? болгон. 1932-ж. Нью-Йоркто уюшулган ≪Композиторлор коллективи≫ АКШнын ошол мезгилдеги жа?ы багыттагы музыка маданиятынын калыптануусунда зор роль ойногон. Композиторлор коллективине кирген музыканттар айрым опера, оратория, хор, массалык ырларды (Э. Робсон жумушчу ?зд?к к?рк?м чыгармачыгы ?ч?н ≪Америкалыктар ?ч?н баллада≫, ≪Джо Хилл ж?н?нд?г? ырлар≫ ж. б. чыгармаларды) жазган. Музыкант-аткаруучуларга - дирижёрлор: Л. Стоковский, Л. Бернстайн, Ю. Орманди, скрипкачылар: А. Спалдинг, И. Менухин, И. Стерн; ырчылар: Л. Тиббет, П. Робсон, Р. Хейс, Ж. Фаррар, М. Андерсон ж. б.; Бостон, Нью-Йорк, Филадельфия ж. б. шаарлар симфониялык оркестрлери менен белгил?? болгон. 1960-70-ж. АКШнын музыка д?йн?с?нд? электрондук студиялар ачылып, ≪мультимедия≫ иштери ж?рг?з?лг?н. Жаз музыкасы 1960-ж. АКШда негрлердин ошол учурдагы искусствонун к?зкаранды эместиги ?ч?н кыймылы менен (Сан Ра, А. Айлер, Ч. Мингес, А. Шепп ж. б.) байланыштуу. Поп музыка,ритм-энд-блюз (М. Уотерс, Т. Б. Уокер, Р. Чарлз ж. б.), рок-н-ролл (1950-ж-дын 2-жарымында Э. Пресли, Б. Хейли ж. б.), соул пайда болгон. Учурда АКШда кантри-рок-синтез, диско, рэп, ≪техно≫, электрондук сэмпл музыка багыттары ??рч??д?. АКШнын азыркы белгил?? ырчыларына: М. Жексон, Мадонна, У. Хьюстон, М. Кери, Ж. Лопес, Б. Спирс ж. б. кирет.

Театры [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АКШдагы алгачкы профессионал театр труппасы (англ. Л. Хэллам башкарган) 1751-ж. НьюЙоркто уюшулган. Америкалыктардын к?з каранды эместик согушуна чейин (1775-83-ж.) Т?нд?к Американын театр ?н?р? англичандардын таасиринде болгон. 1785-ж. Нью-Йоркто 1-америкалык профессионал театры ачылган. 18-кылымдагы алгачкы америкалык драматургдар: У. Данлап, М. 0. Уоррен, Р. Тайлер, Р. Бёрд, Д. Стоун. 19кылымдын башында АКШнын к?п шаарларында туруктуу театр труппалары уюшулат. Бул мезгилдеги белгил?? актерлор - Э. Форрест, А. Олдриж, Ж. Жефферсон, Э. Бут. 1896-ж. Нью-Йоркто ≪Театр синдикаты≫ уюшулган. Бул Бродвейдеги коммерциялык театрлардын башы болгон. 20-кылымдын башында жаралган майда театрлар элдин калы? катмарын театр ?н?р?н? кызыктыруу жагынан прогрессивд?? роль ойногон. Алар ышкыбоздор театры катары пайда болсо да, кийин к?б? профессионалдык театрга айланган. 1927-ж. Ж. Лоусон т?зг?н ≪Жа?ы драматургдардын театры≫ АКШнын нускалуу театр ?н?р?н?н калыптанышына т?ртк? берген. Филадельфияда Ж. Риддин труппасы к?зг? к?р?н? баштайт. 1932-ж. жумушчулар театрынын лигасы т?з?л?т. 1929-33-ж. кризис учурунда театрдын саны кыскарат. 2-д?йн?л?к согуштан кийин маккартизм саясаты искусствонун ?с?ш?н? тоскоол кылат. 1944-ж. Е. М. Гальенн жана реж. М. Уэбстер Нью-Йоркто ≪америкалык репертуар театрын≫ негиздешет. 1955-ж. Нью-Йорктун жанында ту?гуч Шекспир театры пайда болот. 60-жылдары ышкыбоздордун чала профессионал жана профессионалдык театрларынын мааниси артат, алар ≪Бродвей искусствосуна≫ карама-каршы чыгып, коммерциялык эмес, эстетикалык максатты к?зд?йт. Бул театрлар ≪жылдыздар≫ системасын да четке кагат. Ачык идеялык багыты жоктугунан, ал театрлар журтчулукка зор таасир тийгизе албай, к???л ч?кт? драматургияга кайрылат. Ошол эле убакта ≪Бродвей театрларына≫ алды?кы тенденциялар кире баштайт. ≪Менин асылзаада Ледим≫, ≪Вестсай окуясы≫ сыяктуу спектаклдер ≪мьюзкл≫ жанрында коюлат. 1957-ж. Нью-Йоркто ≪Искусствонун линкольндук борбору≫ ачылат. 60жылдардын башында Бродвей театрлары менен андан тышкары турган театрлар коммерциялык негизде жакындашып, же?ил-желпи м?н?зд?г? репертуарды к?б?йтк?нд?р? ?ч?н жаштардын протестин пайда кылат. Эксперименттик, авангарддык спектаклдер пайда болот, ≪Бродвейден сырткары театрлар≫ деген жа?ы агым жаралат. 1947-жылдан баштап Нью-Йоркто ≪Актёрдук≫ студия иштейт. 1960-ж-дын 2-жарымынан негр театрлары к?ч ала баштайт ≪Нью Лафайет≫, ≪Негр ансамбли≫ ж. б. Б?г?нк? к?нд? АКШ театрларын ?ч категорияга б?л??г? болот: Бродвей жана провинция театрлары, ошондой эле театр исквосунун ?н?г?? программалары.

Кино искусствосу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АКШда кинофильмдер адегенде 1896-ж. Нью-Йоркто, анан Голливудда чыгарыла баштаган. Кино 1910-20-ж. эле жекече к?рк?м каражаттары бар ?з алдынча искусствого айланып калган. Режиссер Д. У. Гриффиг тарыхый жана психололгиялык. драма менен эпопея жанрын жаратса, Т. X. Инс ≪вестерн≫ жанрын негиздеп, М. Сеннетт ≪?нс?з кино≫ мезгилиндеги комедия жанрын т?зг?н. 20-жылдары кино ?нд?р?ш? борборлошуп, бир нече ири кино-компаниянын менчигине айланып, Голливуд системасы пайда болду, ал 30-ж. андан ары ?н?кт?. Кино ?н?р жайынын финансы капиталы менен биригиши, киного каражаттын к?п б?л?н?ш?, америка киносунун д?йн?л?к рынокто алдыга чыгышы жана к?п пайда т?ш?р?ш? кинону америкада ?н?р жайдын башкы тармагына айландырды. Голливуд кино ?нд?р?ш? ≪вестерн≫, салондук комедия, гангстердик фильмдер, тарыхый боевик жана жалган романтикалык драма жанрында ?н?кт?, буларда Р. Валентино, М. Пикфорд, Д. Фербинкс, кийинчерээк - Г. Гарбо, Н. Ширер, К. Гейбл, Г. Купер, X. Богарт ж. б. актёрлор тартылышкан. АКШнын турмушун сын реализм позициясынан чагылдырган фильмдерди айрым гана реалист режиссёрлор (Ч. Чаплин, Э. Штрогейм, К. Видор, Ж. Форд, Ф. Капра, У. Уайлер, У. Уэллс ж. б.) жаратты. Режиссер У. Дисней мультипликация фильмине негиз салган. Экинчи д?йн?л?к согуш (1939?45) мезгилинде америкалык кино ишмерлер Гитлерге каршы коалициянын к?р?ш?н? салым кошкон. Кинодокументалисттер (Ж. Форд, У. Уайлер, Ф. Капра, П. Стерджес) айрыкча ийгиликке жетишти. Согушган кийин, асыресе 50жылдарда АКШда демократчыл багыттагы кино ишмерлер куугунтук жеди, ошондой эле телек?рс?т?? пайда болду. Натыйжада америкалык кинонун к?рк?мд?к де?гээли т?м?нд?п, кино ?н?р жайында кризис башталды. 50-жылдардын орто ченинде голливуддук система кыйрап, бир катар ири кинокомпаниялар телек?рс?т??г? ?т?п, башкалары экран ?ч?н чыгарган фильмдердин санын кескин азайтты. АКШда банктардан же кинопрокат компаниялардан карыз алып, ?з алдынча фильм тарткан режиссёрлордун, актёрлор менен продюссерлердин жа?ы мууну пайда болду. Ал режиссёрлор ? С. Крамер, А. Пейн, С. Кабрик, С. Люмет ж. б. 60-жылдары, 70-жылдардын башында америкалык коомду сындаган реалисттик фильмдер тартылып, америка киносуна жа?ы багыт берди. 60?70-ж. реалисттик кино искусствонун принциптерин туткан М. Николс, П. Богданович, Ф. Перри, Ф. Коппола, Р. Рафельсон, С. Поллак ??д?? режиссёрлор иштей баштады. Белгил?? киноактёрлор: Б. Ланкастер, М. Брандо, П. Ньюмен, Р. Стейгер, Г. Пек, Д. Фонда. Учурда АКШнын кино ишмерлерин Америкалык киноинституту (Беверли-Хилс) жана Калифорния университети (Беркли) даярдайт. Кинонун тарыхы жана теориясы боюнча Америкалык киноархиви (Вашингтон шаары) жана жа?ы искусство музейи (Нью-Йорк) иштерди ж?рг?з?т. Сан-Франциско шаарында жыл сайын эл аралык кинофестиваль ?т?т; Америкалык кино искусствосу жана илимий академиясы (1927-ж. Голливудда негизделген) жыл сайын ≪Оскар≫ сыйлыгын э? мыкты америкалык жана чет элдик кинофильмдерге ар т?рд?? номинацияда (мыкты актёр ж. б.) ыйгарып турат. Б?г?нк? к?нд? белгил?? кино актёрлор ? Аль-Пачино, Р. Гир, А. Шварценеггер, С. Сталлоне, Э. Мерфи, Ш. Коннори, Ж. Робертс, С. Сигал, Д. Лунгрен, Ч. Норрис, Л. ди-Каприо ж. б.

Булактар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы : 1-том. Башкы ред. Асанов ?. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967?14? 046?1

↑ К?з каранды аймактарды кошпогондо

↑ United States (англ.) . CIA ? The World Factbook. Текшерилген к?н? 21 Апрель 2013. Т?п булактан архивделген к?н? 6 -июль (теке) 2015 .
↑ АКШнын калкын эсепт??
↑ {{cite web|url= http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr14-report-en-1.pdf%7Ctitle=Human Development Report 2014|publisher=[[БУУнун текшер?? программасы|accessdate=2015-10-27|lang=en |description=Доклад о человеческом развитии (2014) на сайте Программы развития ООН}}

[1] К?з каранды аймактарды кошпогондо

[2] United States (англ.) . CIA ? The World Factbook. Текшерилген к?н? 21 Апрель 2013. Т?п булактан архивделген к?н? 6 -июль (теке) 2015 .

[3] АКШнын калкын эсепт??

[4] {{cite web|url= http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr14-report-en-1.pdf%7Ctitle=Human Development Report 2014|publisher=[[БУУнун текшер?? программасы|accessdate=2015-10-27|lang=en |description=Доклад о человеческом развитии (2014) на сайте Программы развития ООН}}

[* 1]

[1]

[2]

[3]