Afroameriki
(weki
amerikiyen re?
u
afriki u ameriki
ji tene binavkirin)
komek etnik
e ku ji
amerikiyen
bi bav u kalen xwe yen qismi an tevahi ji
Afrikaya
bin
saharayi
pek te.
[3]
[4]
Tegina afroameriki bi gelemperi neviyen
afrikiyen koledar
en ku ji DYAye ne destni?an dike.
[5]
[6]
[7]
Digel ku hin kocberen re? an neviyen wan ji dikarin weki afroameriki ben binavkirin, piraniya wan tercih dikin ku bi
neteweya
xwe ya esle xwe bidin nasin.
[8]
[9]
Piraniya gele afroameriki neviyen nezike 6,5 heya 10 milyon
[10]
mirov in, en ku ji hela
bazirganen mirovan
en
ewropi
ve di dema
bazirganiya koleyan
a
Atlantike
ya di navbera salen
1619
u
1808
de ji ware xwe hatin durxistin u bi girani li
deryaya Karibe
u
Amerikaya Bakur
weki kole hatine istismar kirin.
[11]
[12]
Neziki 160 sal pi?ti betalkirina koletiye li Dewleten Yekbuyi, nifusa afroameriki ya welet he ji teko?ina li diji
cihekariya nijadi
didomine.
[13]
Diroka afroameriki di
sedsala 16an
de dest pe kir, dema ku afriki ji
rojavaye
Afrikaye ji bazirganen koleyen Ewropi re hatin firotin u li seransere Atlantike berbi
Sezdeh Koloniyan
ve hatin veguhestin.
Yekem afrikiyen tomarkiri yen li
Amerikaya ingilizi
(ku piraniya Dewleten Yekbuyi yen pe?eroje ji te de) "20 and odd negroes" (20 negroyen xerib) bun ku di
tebaxa
1619an
de bi reya
Cape Comforte
hatin
Jamestown
, Virjinya, weki xizmetkaren kirekiri. Her ku gelek ni?tecihen Virginiayi ji ber ?ert u mercen giran mirin, her ku cu betir afriki hatin birin da ku weki karker bixebitin.
Xizmetkareki kirekiri (ku dibe spi an re? be) de cend salan be muce bixebite. Rew?a xulamen kirekiri yen li Virjinya u
Marylande
yen destpeke mina koletiye bu. Xizmetkar dikaribun ben kirin, firo?in an kirekirin u ji ber guhnedane yan ji revine dikaribun bi awayeki fiziki bihatana ledan. Berevaji koleyan, pi?ti ku dema karubare wan bi dawi bu an hat kirin, serbest hatin berdan, zaroken wan statuya wan miras negirtin, u pi?ti ku ji peymane derketin wan "ji salek ceh, cil u bergen ducar, amuren pewist" u dravdana picuk distandin. Ji dravdana picuk re "berdela azadiye" dihat gotin.
[15]
Afriki dikaribun bi qanuni candini u dewaran bikin da ku azadiya xwe bikirin.
[16]
Wan malbat mezin dikirin, bi afrikiyen din re u carinan bi
amerikiyen xwecihi
an ni?tecihen Ewropi re zewicin.
Firotina mirovan bu kareki giring u bi keri. Weki encam, bazirganiyeke behempa li seransere Atlantike li sego?eya Ewropa, Rojavaye Afrika u Karibik pe?ve cu. Hezen mezin en Ewropi
ke?tiyen
bi
cek
,
toz
,
tekstil
,
hesp
,
alkol
,
ziv
,
titun
,
?ekir
u ti?ten malcekiri bar kirin. Ke?ti dicun beraven Afrikaya Rojava, li wir bi seroken e?iren heremi ti?ten ku bi xwe re anibun bi koleyan diguherandin. Pa?e ke?tiyen bi koleyan barkiri ber bi Amerikaye ve cun, li wir kole li
Cihana Nu
bi bihayen heri zede dihatin firotin. Bazirganan li cihana nu disa ke?tiyen xwe bar kirin, vve care madeyen xwesti yen koloniyan te de hebun:
cay
,
qehwe
,
?ekir
,
pembu
, titun,
biharat
u
zer
. Duv re bazirgan vegeriyan bendera mala xwe ya li Ewropaye.
Ev bazirganiya koleyan a
transatlantik
karsaziyek
transneteweyi
ji bu. Beri ku neteweyen nujen derkevin hole, ew padi?ahen ewropi yen hezdar bun ku bi awayeki sistematik bazirganiya koleyan a biker bi pe? dixist:
Portugal
,
Britanya Mezin
,
Holenda
,
Fransa
,
Spanya
,
Danimarka
,
Brandenburg-Prusya
u
Swed
.
Bazirganiya koleyan a transatlantik ji 350 heta 400 salan ajot. Di hema hema 400 salen koletiya
atlantik
de, dora 10-12 milyon afrikiyen re? en revandi bi saxi hatin Amerikaye. Car-penc milyon kole birin giraven Karib, ji 3,5 heta 5 milyoni gihi?tin
Brezile
u niv milyon kole ji ji DYAye re hatin firotin. Le hejmara dersinorkirinen sistematik en nehatine raporkirin gelek zede ne. Te texminkirin ku derdora 40 milyon afriki hatin revandin u kole kirin. Le tene yek ji caran ji girtina li Afrikaye rizgar bu, ji ceribandina birina ji Afrikaye ber bi qeraxe ve, u di dawiye de ji zehmetiyen xedar en li ser ke?tiyan.
Cend kes karibun bi desteserkirin an revine bigihijin
azadiye
u du re civaken serbixwe ava kirin.
?ere navxweyi ye ameriki u pirsgireka xulamti
[
biguhere
|
cavkaniye biguhere
]
Pi?ti ku Dewleten Yekbuyi di sala
1783an
de hate damezrandin, piraniya miroven re? he ji di bin koletiye de bun. Piraniya wan li Amerikaya ba?ur peyda bun.
Pirsgireka koleyan di ?ere Navxweyi ye Amerikaye de, ku te de dijberen koletiye ji dewleten bakur serdest in, rolek giring dilize. Di we deme de 20 milyon mirov li dewleten bakur u hema heft milyon li ba?ur dijin. Miroven li bakur pe?veru bun, li ba?ur mirov bi awayeki kevneperest difikirin. Bakur wek heremek pi?esazi ya ge? pe? ketibu u ba?ur ji hela candiniye ve serdest bu. Axayen dewlemend en li ba?ur bi girani pereyen xwe ji candini u hinartina pembu qezenc dikirin. Lebele, wan tene bi saya karkeren erzan dikaribu zeviyen mezin bi keri kar bikin. Ji ber ve yeke, hema car milyon koleyen re? necar bun ku di zeviyen pembu de bixebitin. Li bakur koleti ji hole hatibu rakirin u mirov li pey reca cihana modern bu.
Bi zexten mezin en siyasi re bakur xwest ku ba?ur ji koletiye ji hole rake. Le bele, ger cotkaren ba?uri dev ji keda koletiye berdabuna, we biketana nava fiaskoyeke abori. Li senatoya DYAye li ser mijara koleyan niqa?en xurt hatin kirin. Li ba?ur dengen daxwaza veqetina ji Yekitiye bilind bun. Pevcun ji ber hilbijartinen pe?wext en serokomariye ji gurtir bu.
Abraham Lincoln
yek ji namzeten heri bi hevi u dijbere koletiye bu. Dema ku Lincoln di Mijdara 1860an de 16emin Seroke Dewleten Yekbuyi hate hilbijartin,
Karolinaya Ba?ur
derketina xwe ji hikumeta federal ragihand. Di
sibata
1861e
de, nuneren ?e? dewleten koledar civiyan u biryar da ku "
Dewleten Konfederal en Amerikaye
" ava bikin. Pi?ti demeke kin penc dewleten din ji tevli ve konfederasyone bun. Richmond (Virginia) bu paytexta konfederasyone u
Jefferson Davis
bu serok. Dewleten veqetandi makezagonek amade kirin ku ji pir aliyan ve bi ya Yekitiye re hevaheng bu. Lebele, mafe xwedibuna koleyan bi e?kere hate parastin.
Dema ku di 12e
avrele
1861an de, le?keren konfederal
Fort Sumter
li
Charleston
, Karolinaya Ba?ur topbaran kirin, ?ere Navxweyi ye Ameriki dest pe kir, heta sala
1865an
dom kir u wergeriya ?ereki tunekirine. General
Robert Edward Lee
, fermandare gi?ti ye arte?a konfederal, biryar da ku di 9e nisana 1865an de teslim bibe. Bi ve yeke ?er bi awayeki fermi bi dawi bu. Di encame de 600 hezar kesan jiyana xwe ji dest dan u bi deh hezaran kes seqet man. Zirara
abori
ya ji ber werankirine gelek mezin bu. Lincoln, ku di sala
1864an
de ji nu ve hate hilbijartin, DYAye xilas kir. Di 15e
nisana
1865an de ji ber guleyen ba?uriyeki fanatik mir. Armanca Lincoln ya rakirina xulamtiye li hemi dewleten Yekitiye demek kin pi?ti mirina wi pek hat.
Di sala 1865an de,
13emin Guherina Destura Bingehin
bi fermi koleti li Dewleten Yekbuyi qedexe kir u car milyon xulam tene di dema
?ere navxweyi
u di dawiya 1865an de hatin azadkirin.
[17]
Ku Klux Klan
, civakeke ve?arti ya nijadperest, demeke kin pi?ti ?er hate damezrandin u li diji gele re?, siyasetmedar u karsazan suiqest pek anin.
Di dema nuavakirine de, gele afroameriki hemwelatibun u mafe dengdane bi dest xistin, le ji ber
siyaset
u
ideolojiya
berbelav a serweriya spi, ew bi girani weki hemwelatiyen pileya duyemin hatin ditin u xwe zu li ba?ur be maf diditin. Di navbera salen
1910
u
1970an
de bi xizani u cudakariya nijadi re rubirubunek berdewam hebu, ku bu sedema kocberiyeke mezin u demdirej, ku je re
Great Migration
(kocberiya mezin) te gotin. Di ve pevajoye de bi milyonan afroameriki ji dewleten ba?ur ber bi
Midwest
, dewleten Atlantika navin u ba?ure
New England
, u her weha berbi
Kaliforniya
ve cun. Wekheviya qanuni pir hedi pe? diket, u di civake de veqetandina nijadi, ku ji sala
1896an
vir ve di bin nave
separate but equal
de qanuni bu, pek dihat. Berevaji ve,
tevgera mafen sivil
ya afroameriki di nive salen
1950i
de derket hole, ku te de kesayetiyen cuda yen weki
Martin Luther King
,
Malcolm X
u
Stokely Carmichael
ji
Partiya Pantera Re?
pe?engiye digirtin. Tevger curbecur rebazen teko?ine yen siyasi ceriband - wek
boykot
,
beiteatiya sivil
u
berxwedana be tundutuj
- u bi vi rengi we re dawi li veqetandina nijadi ani u re li wekheviya fermi ya tam ji bo gele afroameriki vekir.
Saya tevgera mafen sivil rew?a gele afroameriki ji ber be?darbuna di pevcunen le?keri yen Dewleten Yekbuyi de; kocberiya berbicav a ji ba?ur; rakirina veqetandina nijadi ya qanuni; u
tevgera mafen sivil
ku li azadiya siyasi u civaki digeriya, guheri.
Ji nive
sedsala 20an
vir ve, pirraniyek mezin a afriki u ameriki pi?tgiri didin
Partiya Demokrat
. Di hilbijartinen serokatiye yen
2020an
de, 91% ji dengderen afriki u ameriki pi?tgiri dan namzete demokratan
Joe Biden
, dema ku 8% pi?tgiri da namzete
komari
Donald Trump
. Her cend di siyaseta derve de lobiya afroameriki hebe ji, le bandora rexistinen afroameriki di siyaseta navxweyi de nebuye.
[18]
Gelek afriki u ameriki di dehsalen pi?ti dawiya Nuavakirine de ji siyaseta hilbijartine hatin durxistin. Ji bo yen ku dikaribun be?dar bibin, heta
Peymana Nu
, afriki u ameriki aligiren
Partiya Komarparez
bun, ji ber ku seroke komari Abraham Lincoln di dayina azadiye de ji koleyen Ameriki re bu alikar. Di we deme de komari u demokrat li ?una her ideolojiyek taybet, berjewendiyen bakur u ba?ur temsil dikirin u hem
kevneperest
u hem ji azadixwaz di her du partiyan de wek hev hatibun temsilkirin. Di dema
depresyona mezin
a salen
1930i
de, bernameya New Deal ya
Franklin D. Roosevelt
arikariya abori pe?ke?i afroamerikiyan kir. Ji hinge ve piraniya afroameriki tercih dikin ku denge xwe bidin demokratan. Hevbendiya Peymana Nu ya Roosevelt partiya demokrat veguherand rexistinek cina karker u hevalbenden wan en liberal. Dema ku seroken demokrat
John F. Kennedy
u
Lyndon B. Johnson
di salen 1960i de qanunen mafen sivil bi awayeki aktif xurttir kirin, dengdana afroameriki hin biheztir bu Demokrat. Di sala
1960an
de, neziki seyeka afriki u ameriki dengen xwe dane komarparez
Richard Nixon
.
[19]
Di sala 2008an de, siyasetmedare demokrat
Barack Obama
bu yekem afroameriki ku wek seroke Dewleten Yekbuyi hate hilbijartin.
[20]
Ji destpeka hebuna wan ya li amerikaya Bakur,
canda afroameriki
bandorek giring li ser canda cihani heye, wek li ser
huneren ditbari
,
weje
,
zimane ingilizi
,
felsefe
,
siyaset
,
xwaringeh
,
werzi?
,
muzik
u nubunen
civaki
u
teknolojik
. Tevkariya afroameriki ji
muzika populer
re ew qas kur e ku hema hema hemi
muzika ameriki
, weki
Cez
,
gospel
,
blues
,
Disko
,
hip hop
,
R&B
,
soul
u
rock
esle xwe bi kemi ve an bi tevahi afroameriki ye.
[21]
[22]
Candini u bikaranina gelek berhemen candiniye yen li DYAye, mina
yams
,
fistiq
,
riz
,
bamye
,
sorgul
,
zebe?
,
renge indigo
, u
pembu
, bandorek giran ji Afrikaya Rojava u afriki u ameriki ve girtiye. Di nav nimuneyen berbicav
George Washington Carver
e, ku neziki 500 berhem ji fistiq,
kartolen ?irin
, u
pekan
afirandin.
[23]
Xwarina
soul food
(xwarina giyane) pejgehek e ku di nav gele afriki u ameriki de populer e. Ew ji nezik ve bi pejgeha ba?ure Dewleten Yekbuyi ve giredayi ye. Dibe ku nave xwarine di nive salen 1960i de derketibe, dema ku peyva
soul
diyarkerek hevpar bu ku ji bo danasina canda afriki u ameriki (minak, muzika soul) be bikar anin. Afriki u ameriki gelen pe?in en DYAye bun ku tevi kocberen
skotlendi
yen li ba?ur
miri?ka sorkiri
cekirin. Her cend skotlendiyan beri ku koc bikin miri?k dipijiqandibun ji, le biharat u tama ku afroamerikiyan bi kar anibun, li ba wan he tunebun. Ji ber ve yeke ni?tecihen ameriki yen skotlendi rebaza afriki u ameriki ya cejkirina miri?ke pejirand. Lebele, miri?ka sorkiri bi gelemperi di civata afriki u ameriki de xwarinek nadir bu, u bi gelemperi ji bo buyer an pirozbahiyen taybeti dihate amadekirin.
Ingiliziya afroameriki zarava,
etnolekt
u
sosyolekteke
ingiliziya ameriki
ye, ku bi gelemperi ji hela cina karkeren bajari u bi gelemperi afriki u ameriki yen cina navin ve te axaftin.
[24]
- ^
"Black/African American - The Office of Minority Health"
.
minorityhealth.hhs.gov
. Ji
orijinale
di 18 nisan 2023 de hat ar?ivkirin
. Roja gihi?tine 15 nisan 2023
.
- ^
"Religious tradition by race/ethnicity (2014)"
.
The Pew Forum on Religion & Public Life
. Roja gihi?tine 5 nisan 2019
.
- ^
"Wayback Machine"
(PDF)
.
web.archive.org
. 1 adar 2022. Ji orijinale hat ar?ivkirin. Roja ar?ivkirine: 1 adar 2022
. Roja gihi?tine
9 sibat
2023
.
{{
cite web
}}
: CS1 maint: bot: original URL status unknown (
link
)
- ^
"African Americans Law and Legal Definition | USLegal, Inc"
.
definitions.uslegal.com
. Roja gihi?tine
9 sibat
2023
.
- ^
Martin, Carol Lynn; Fabes, Richard (25 kanuna pa?in 2008).
Discovering Child Development
(bi ingilizi). Cengage Learning.
ISBN
978-1-111-80811-2
.
- ^
Locke, Don C.; Bailey, Deryl F. (17 ilon 2013).
Increasing Multicultural Understanding
(bi ingilizi). SAGE Publications.
ISBN
978-1-4833-1421-1
.
- ^
"Lewis Mumford Center Census 2000 Metropolitan Racial and Ethnic Change Series"
.
web.archive.org
. 12 ciriya pe?in 2007. Ji orijinale hat ar?ivkirin. Roja ar?ivkirine: 12 ciriya pe?in 2007
. Roja gihi?tine
9 sibat
2023
.
{{
cite web
}}
: CS1 maint: bot: original URL status unknown (
link
)
- ^
Forson, Tracy Scott.
"Who is an 'African American'? Definition evolves as USA does"
.
USA TODAY
(bi ingiliziya ameriki)
. Roja gihi?tine
9 sibat
2023
.
- ^
"DSpace Angular Universal"
.
- ^
"400 years since slavery: a timeline of American history | Race | The Guardian"
.
amp.theguardian.com
. Roja gihi?tine
7 adar
2023
.
- ^
"Slavery in America - Timeline - Jim Crow Museum"
.
www.ferris.edu
. Roja gihi?tine
7 adar
2023
.
- ^
"African Americans - Slavery in the United States | Britannica"
.
www.britannica.com
(bi ingilizi)
. Roja gihi?tine
7 adar
2023
.
- ^
"Black Americans in the Civil War: Enslaved in the South, Unequal in the North"
.
HistoryNet
(bi ingiliziya ameriki)
. Roja gihi?tine
7 adar
2023
.
- ^
"New Netherland Institute :: Slave Trade"
.
www.newnetherlandinstitute.org
. Roja gihi?tine
21 sibat
2023
.
- ^
"The First Black Americans - US News and World Report"
.
web.archive.org
. 2 sibat 2011. Ji orijinale hat ar?ivkirin. Roja ar?ivkirine: 2 sibat 2011
. Roja gihi?tine
21 sibat
2023
.
{{
cite web
}}
: CS1 maint: bot: original URL status unknown (
link
)
- ^
"The shaping of Black America: forthcoming 400th celebration"
.
web.archive.org
. 5 adar 2008. Ji orijinale hat ar?ivkirin. Roja ar?ivkirine: 5 adar 2008
. Roja gihi?tine
21 sibat
2023
.
{{
cite web
}}
: CS1 maint: bot: original URL status unknown (
link
)
- ^
Harris, Paul; York, Paul Harris New (16 heziran 2012).
"How the end of slavery led to starvation and death for millions of black Americans"
.
The Observer
(bi ingiliziya britani)
. Roja gihi?tine
21 sibat
2023
.
- ^
Dickson, David A. (ciriya pa?in 1996).
"American Society and the African American Foreign Policy Lobby Constraints and Opportunities"
.
Journal of Black Studies
(bi ingilizi).
27
(2): 139?151.
doi
:
10.1177/002193479602700201
.
ISSN
0021-9347
.
- ^
Green, John Clifford; Coffey, Daniel J. (2007).
The State of the Parties: The Changing Role of Contemporary American Politics
(bi ingilizi). Rowman & Littlefield.
ISBN
978-0-7425-5322-4
.
- ^
MacAskill, Ewen; Goldenberg, Suzanne; Schor, Elana (5 ciriya pa?in 2008).
"Barack Obama to be America's first black president"
.
The Guardian
(bi ingiliziya britani)
. Roja gihi?tine
21 sibat
2023
.
- ^
"The soundtrack of history: How Black music has shaped American culture through time"
.
NBC News
(bi ingilizi)
. Roja gihi?tine
21 sibat
2023
.
- ^
"How Black People Created All Your Favorite Music"
.
Highsnobiety
(bi ingilizi). 4 ciriya pa?in 2020
. Roja gihi?tine
21 sibat
2023
.
- ^
"Inventors and Inventions: African-American Inventors - EnchantedLearning.com"
.
web.archive.org
. 13 heziran 2007. Ji orijinale hat ar?ivkirin. Roja ar?ivkirine: 13 heziran 2007
. Roja gihi?tine
22 sibat
2023
.
{{
cite web
}}
: CS1 maint: bot: original URL status unknown (
link
)
- ^
Schneider, Edgar Werner; Kortmann, Bernd (2004).
A Handbook of Varieties of English: Morphology and syntax
(bi ingilizi). Walter de Gruyter GmbH & Company KG.
ISBN
978-3-11-017532-5
.
|
---|
Navneteweyi
| |
---|
Neteweyi
| |
---|
Yen din
| |
---|