Татарлар
?
т?рк? т?лдес
?лт
,
Ресей Федерациясы
??рамында?ы
Татарстан Республикасыны?
байыр?ы т?р?ындары. Татарларды? жалпы саны ж?н?нде ?алымдар арасында ?р т?рл? п?к?рлер бар. Кейб?р ?алымдар оларды б?л?п (?азан Татарлары,
?ырым Татарлары
,
С?б?р Татарлары
, Но?айба?тар, т.б.) ?арастырса, ?ал?андары оларды б?рт?тас ?лт санайды.
Д?ние ж?з?ндег? Татарларды? жалпы саны 8 млн. шамасында, ал кейб?р татар ?алымдарыны? п?к?р?нше (
Абрар Каримуллин
ж?не
Индус Тагиров
) 15 млн-?а жуы?. 2002-ш? жыл?ы сана? бойынша
Ресейде
5,6 млн, оны? ?ш?нде
Татарстанда
1,9 млн-нан астам,
Баш?ортостанда
1,2 млн татар т?рады. Б??ан ?оса татар диаспорасы Орталы? Азияда (
?аза?стан
,
?збекстан
),
Т?ркияда
, Батыс Еуропа елдер?нде, т.б. жерлерде т?рады.
Татар т?л?
алтай т?лдер?н??
т?рк? отбасыны?
батыс ??н тарма?ыны? ?ыпша? тобыны? ?ыпша?-б?л?ар ?шк? тобына к?ред?; т?лдерд??
жал?амалы
(агглютинативт?) т?р?не жатады. Татар т?л? ?
Татарстан Республикасыны?
мемлекетт?к т?л? (Т?л туралы за? 1992). 1927 жыл?а дей?н араб графикасыны? нег?з?нде ке??нен тарал?ан татар т?л?н?? жазуы латын графикалы? нег?з?не, ал 1939 жылы орыс (
кириллица
) графикасына аударылды. Татар т?л?нде ?ш
диалект
бар: орта, батыс (мишар), шы?ыс (с?б?р татарларыны? диалект?с?).
[1]
Д?ни белг?лер? жа?ынан нег?з?нен
с?ннит
м?сылмандар
, сондай-а? б?ларды? арасында
православиел?ктер
де,
атеистер
де, бас?алар да бар.
[2]
Татар этноним?
Байкалды?
о?т.-шы?ыс жа?ын мекендеген к?шпел? т?рк?-мо??ол тайпаларыны? арасында 5?9 ?асырларда белг?л? бол?ан. 13 ?асырда мо??ол шап?ыншылы?ы кез?нде Татарлар Еуропа?а ен?п, 13?14 ?асырларда оларды? ша?ын тобы
Алтын Орда
??рамында?ы т?рк? халы?тарына с???п кетт?.
Татар хал?ыны? шы?у, ?алыптасу тарихына ?атысты ?ылыми зерттеу мынадай т?рде шежiре тар?атады. III?IV ?асырда, ??ндар мен ?зге де к?пшелi тайпаларды? Шы?ыс Еуропа?а жаса?ан шап?ыншылы?ы кезiнде, одан кейiн IV?VII ?асырда т?рiк ?а?анаты шап?ыншылы?ы кезiнде т?ркi тiлдес тайпалар легi Орал ??iрi мен Едiл бойына а?ылып келе баста?ан. VII?VIII ?асырда
Азов те?iзi
жа?алауынан т?ркi тiлдес булгар тайпасы ауып келiп, олар Х ?асырда Волга - Кама Булгариясы атал?ан мемлекет ??рыпты. Зерттеушiлер ?азан татарлары ?зiнi? антропологиялы?, этнографиялы? белгiлерiн ертедегi едiл б?л?арларынан еншiлеген дейдi. Едiл - Кама Булгариясыны? бiр кездегi д?уiрлеп ?ркендеген м?дениетi, егiншiлiк к?сiбi мен ?ол?нерi Едiл бойы, Орал ??iрi татарларыны? т?рмыс салтында, м?дениетiнде са?тал?ан. М?нда?ы т?ркi ?лыстары бас?а тайпалармен бiрге 1223?1240 жылдары мон?ол-татарлар?а ?арсы ерлiкпен шай?ас?ан. Алтын Ордадан б?л?н?п шы?ып, ?з алдына отау т?ккен
?азан ханды?ы
(1445?1552) татарларды? ал?аш?ы ?лтты? мемлекет? ед?. Б?л мемлекетте ?лт болып ?йыс?ан татар м?дениет? мен экономикасы, д?ст?р? мен салты ?арыштап дамыды. Алайда к?рш?лес Ресейд?? отаршылды? езг?с?не т?ст?.
?ырым татарлары
1582 жылы К?шiм ханды?ы ??латыл?аннан кейiн, Ермак баста?ан орыс шап?ыншылы?ына т?теп бере алмай, аяусыз жазалау?а, ?у?ын-с?ргiнге ?шырап, к?птеген татар Чулым бассейнiмен, Тобыл?а, Енисей ?зенiне дейiн ы?ысты.
Сiбiр татарлары
патша ?кiмдерiне ?арсы ?лденеше рет ашы? к?терiлiске шы?ты. ?азан т??кер?с?н?? ?арса?ында Батыс Сiбiрдi? жергiлiктi хал?ыны? саны к?рт азайып, ?алы? орыс арасында шашырай ?оныстанып, м?лдем азшылы??а айналып кеттi. ?азан ханды?ы жойыл?аннан кейiн экономикалы? езгiнi? к?шеюi, ?лтты?-рухани ?анау, дiни негiздегi ?ата? ?удалау, христиан дiнiн зорлы?пен та?у?а тырысу Едiл бойы мен Орал ??iрi татарын жаппай к?шiп-?ону?а м?жб?р еттi. Орталы? ауданнан татарларды? шеткерi ??iрге ы?ысып, онда?ы жергiлiктi т?ркiлермен м?дени-т?рмысты? жа?ындасуы, сауда-экономикалы? ты?ыз байланысы бiрт?тас татар ?лтыны? ?алыптасуын тездетiп, о?ан ?з ы?палын тигiздi.
Татар хал?ыны? тарихында?ы е? ауыр ?аралы к?н - 1552 жылды? 30 тамызы. 1552 жылы 2 ?азанда 150 мы? ?скер мен 150 зе?б?рег? бар орыстар ханды?ты к?йретт?. ?азан ?аласын алу кез?ндег? бас?ыншыларды? ?аныпезерл?г?н?? шектен шы??анды?ы соншалы?, осы с?мды?ты ест?ген, алыста?ы Рим Папасыны? ?з? д?ндестер?н айыптап, ≪еш?андай адамгерш?л?к ?а?ида?а сай келмейд?≫ деген екен. Орыс ?скер?нi? жой?ын шап?ыншылы?ы 2 ?азан?а дейiн созылды. ?аланы басып ал?ан орыс ?скер? онда?ы халы?ты ?ырып, ?азан ханды?ы осылайша
Ресей
бас?ыншыларыны? отарына айналды.
1917 жыл?ы
А?пан революциясынан
кей?н ?алыптас?ан саяси ахуал жа?дайында Татарстан жер?нде ?лтты?-м?дени автономия ??ру?а ?адам жасалып, б?л ??рылымны? Миллет меджлиси (?лтты? жиналыс) атты парламент? мен Милли идаре (?лтты? бас?арма) деген жо?ары ат?ару органы ??рылды. Алайда ?лтты?-м?дени автономияны? ая?ынан ны? т?руына ке?ес ?к?мет?н?? орны?уы кедерг? келт?рд?. 1988 жылы татарлар егеменд?г?н алу жолында ?оз?алыс бастады. Б?л ?с б??аралы? сипат алып, республика ж?ртшылы?ы ?лтты? т?уелс?зд?к идеясын жаппай ?олдады. 1990 жылы 30 тамызда Татарстан Жо?ар?ы Ке?ес?н?? сессиясы Татарстанны? мемлекет? егеменд?г? туралы декларация жариялады. 1991 жылы к?ктем ж?не жаз айларында Ново-Огоревада ода?ты? кел?с?мшартты ?з?рлеу барысында Татарстан автономияларды? м?ддес?н ж?йел? ?ор?ап шы?ып, оларды? Ода?ты? федерациясыны? дербес субъект?с? рет?нде мойындалуына ?ол жетк?зд?. 1991 жылы 12 маусымда Татарстан президент? сайланды.
Татарды? басым к?пшiлiгi ерте кезден-а? к?п салалы шаруашылы?пен айналысты.
Бидай
,
арпа
,
тары
,
с?лы
,
б?рша?
,
?ара??мы?
,
зы?ыр
,
сора
ектi, ?р ?йдi? ба?шасы болды.
Егiншiлiкпен
, бау-ба?шамен,
мал шаруашылы?ымен
?атар айналысты. Сауда-сатты?пен де ш??ылданды. Татар саудагерлерiн к?ршiлес чуваш, мари, мордва, удмурт деревняларынан, тiптi алыс ?лкелерден де жиi к?ретiн. Халы? отыры?шы боп, ?ой-ешкi мен сиырды ?орада ?стап ба?ты. ?й ??старынан тауы? пен ?азды к?бiрек ?стады.
Ед?л бойы мен Орал ???р? орман-то?айлы, шал?ын-ш?пт? бол?анды?тан омарташылы? дамыды.
?ол?нерi
барынша дамы?ан, татар шеберлерiнi? тiккен ?шекейлi етiгi, бас киiмi, ая? киiмi, тiккен кестелi шаша?ты ш?лi орамалы, то?ыма б?йымдары, к?мiстен, алтыннан iстеген зергерлiк б?йымдары жо?ары ба?аланып, с?раныс?а ие болды. Терi, ж?н ??деу к?сiбi дамыды. Бас?а халы?тар, ?с?ресе к?ршiлерi татарды? т?рмыс-тiршiлiгiнен, киiм киiсiнен, ?й-жай т?р?ызуынан, ?ол?нерiнен, ?й жи?азын ?шекейлеп ?стауынан к?п н?рсен? ?йрендi. М?рм?рдан, тастан ?ашап, а?аштан, терiден ?рнектеп, оюлап жаса?ан мозаикалары к?з тартады. Бейнелеу ?нерi дамы?ан. Кесте тiгу ?нерiн татар ?ызы жастайынан ?йренедi. С?лгi, дастархан, перде, т?сек жап?ыш, жамыл?ы, кiлемше, т.б. ?й жи?азын кестелеп ?рнектейдi.
Елдi мекенiн авыл, юрт немесе ил дейтiн. Татар елдi мекенi ша?ындау боп, к?бiнесе ?зен жа?асына таяу орналасады. ?йлерi биiк дуалмен ?оршалып, а?аштан оюлап ?шекейленедi. Бай, ?лдi-ау?аттылар екi ?абатты с?улеттi ?й т?р?ызса, кедей бiткен ?амыс шатырлы балшы? араластырып т?р?ыз?ан аласа лашы? ?йлерде т?рып келдi.
Ауыл ортасына биiк минареттi мешiт орналасады. Астрахан татарлары ?з к?ршiлерi но?ай мен ?аза?тар секiлдi к?шпелiлердi? д?ст?рiн са?тап, жаз бойы
киiз ?й
тiгiп т?ратын. Татарлар ?з ?йiнi? алды??ы ?абыр?асын бойлата енi бiр жарым метрдей та?тайдан с?к?, нар жасап, сонда ау?аттанатын, дем алатын, ?йы?тайтын, ж?мыс iстейтiн, ?она? та к?тетiн.
Татар фольклорында батырлар жыры елеул? орын алады. К?не жазба
?дебиет?
бар. ?лтты? музыкасы баш??рт, ?аза?, но?ай халы?тары музыкасымен сарындас. Ертеректе татар
музыкасы
аспапсыз орындалатын б?р дауысты ?н нег?з?нде дамы?ан. ?нмен, бимен, ?ле?-та?па? араластырып орындалатын ?з?л-сы?а? ?ндер к?б?рек шыр?алады. Музыка аспабына ?урай аталатын сыбыз?ы немесе
флейта
тектес ?рлемел? аспап, ?аза?ты? ша??обызы ?спетт? ?обыз аспабы,
гармонь
,
мандолина
,
добра
,
гусли
,
скрипка
жатады.
Азу та?амы
Татар ?лтты? та?амы ж?ртшылы??а ке?iнен танымал. Та?амдарында
нан
,
картоп
, к?к?нiс басым. Д?ст?рлi ет пен с?т та?амын ?натады. ?ой, сиыр етiн к?бiрек пайдаланады. Жыл?ы етiнен
?азы
,
ш?жы?
даярланады. ?а?та?ан (?а?тап с?рлеген) ?аз етi - татарды? с?йiктi д?мi. С?ттен
?айма?
,
айран
, а?май, сары май, ?аты?,
с?збе
, ??рт,
iрiмшiк
даярлайды. Нан?а ??рмет айыры?ша, нан та?амыны? т?р-т?рi бар: то?мач, салма, чумар, ?р?, икм?к, кабартма, ?ойма?, б?леш, г?б?дия, п?р?м?ч, ч?кч?к, очпочма?, бавырса?, ?ош теле. Ысты? та?амына ?аты? ?ос?ан салма, тукмач лакша, ?азанда ?уырып даярлайтын ет та?амы бешбарма?, ш?жы??а ??сас тутырма жатады. Жемiс-жидектi кептiрiп ?ыс?а даярлайды. Жемiс пен балды араластырып ширб?т (шербет) даярлайды.
?арапайым к?пшiлiк ая?ына то?ыл?ан лапти, шо?ай киген, кейде табаны а?аш ая? киiм кидi. ?лдi-ау?аттылар терiден ?шекейлеп тiккен етiк кидi. ?ала т?р?ындары к?бiнесе терiден галош, ?ыста ?рнектi етiк киетiн. Татар бас?алардан к?п б?рын шыт, жiбек, мата, бархыт, ?ызыл мата секiлдi фабрика маталарын киiм тiгуге пайдаланды. Ерлер бала?ы ке?
шалбар
,
жейде
, ?ыста сыры?ан, терiмен астарла?ан бешпет, та?ия, терi тыма? киген. ?йел к?йлегi ?ала ?лгiсiнде тiгiлiп, к?йлектi? омырауына кестелеген ал?а салып, оны? сыртынан же?сiз камзол киген. ?зын ш?лi орамалын мойнынан асырып, ?шын арт?а жiберiп тастайды.
?лтты? ж?не д?ни мерекелер? - Ораза мен ??рбан айт, Наурыз бен о?ан ?осымша сабантуй, жиен (жиын-тер?м) мерекелер? ?йымшылды?пен тойланады.
?аза?станда татарларды? келу? патша ?к?мет?н?? ?аза? ?лкес?н отарлау?а к?р?скен кез?нен басталды. XVIII?XIX ?асырларда патша ?к?мет? ?аза? даласына ислам д?н?н тарату саясатын ж?рг?зд?. Б?л ретте ?аза?тарды? арасына молдалар татарларды? д?н ?ызметкерлер? ?атарынан ?ана ж?бер?лд?. М?ны? ?з? ?аза?тарды Орта Азияда?ы д?ни орталы?тарды? ы?палынан о?шауландыру ма?сатымен жасалды.
?аза? хандары мен с?лтандарыны? басым к?пш?л?г? ?здер?н?? жеке хатшылары ет?п
Орынбор?а
таяу жердег? Сей?тов слободасынан шы??ан сауатты татарларды ?стады. Татар к?пестер Ресей мен ?аза? даласы арасында?ы сауда-сатты?ты? дамуына байланысты ?здер?н?? белсенд?л?г?н к?шейте т?ст?. ?аза?тарды? т?л?н, ?дет-??рып ж?не салт-санасын жа?сы б?лгенд?ктен де татарлар сауда-сатты? саласында делдалды? р?л ат?арды. Татар к?пестер?н?? ?аза? даласында?ы ы?палы мен бедел? б?рте-б?рте к?шейе т?ст?. Татарларды? ау?ымды б?р тобын ?аза?стан аума?ына Ед?л бойы губернияларыиы? помещиктер? жер аудартып ж?берд?. Татарлар ?лкен?? ?р?
Петропавл
,
Семей
,
Орал
, К?кшетау, Верный, А?мола,
Павлодар
,
Зайсан
ж?не ?скемен ?алаларында т?рды. Оларды? не??рлым жи? орналас?ан жерлер?нде татар слободкалары пайда болды.
Б?л халы?ты? ?к?лдер? ?аза? даласында жа?а ?д?спен о?ытатын ж?дидт?к мектептер ашуды? бастамашылары болды. ?аза?тар татар зиялылары шы?арып т?р?ан газеттер мен журналдарды зор ы?ыласпен о?ыды. ?аза?ты? ал?аш?ы газеттер? мен журналдарын к?б?несе татар к?пестер? ?аржыландырып т?рды. Кей?н?рек патша ?к?мет? исламны? ?аза? даласында к?шей?п бара жат?анынан ?ау?птен?п, сауатты ж?не ?скер татарларды? ?ызмет?нен бас тарта бастады. 1897 жылы ?аза?станда т?ратын татарларды? жалпы саны 56 мы??а дей?н жетт?. М?ны? ?з? ?аза?станда?ы б?к?л халы?ты? 1,3 пайызы ед?. Татарларды? 38 пайызы мещандар, 28 пайызы шаруалар, 10 пайызы ?аза?тар, 2 пайызы к?пестер болды.
1989 жыл?ы сана? бойынша ?аза?станда т?ратын 327982 татарларды? 69%-ы ?з ?лтыны? т?л?н ана т?л? деп санайтындарын м?л?мдед?, алайда оларды? тек 3,2%-ы ?ана оны б?лед?; татарларды? 3,4%-ы ?аза? т?л?н ана т?л? деп таныды, оларды? 3,2%-ы ?ана ?аза? т?л?н б?лед?; 27,3%-ы орыс т?л?н ана т?л? деп санайды, ал 64,3%-ы орыс т?л?н ме?герген. ?аза?стан Республикасында?ы сана? деректер? бойынша 1999 жылы 92,5 мы? татар (37,1%) ана т?л?н, 158,3 мы? (63,6%) ?аза? т?л?н, 241,3 мы? (96,9%) орыс т?л?н ме?герген. 1999 жыл?ы сана? бойынша ?аза?стан татарларыны? ?ост?лд?л?к д?режес? мынадай т?рде аны?талды: б?рт?лд?лер ? 72865 адам (29,3%),
?ост?лд?лер ? 176089 адам (70,7%). ?аза?станны? татар ж?не татар-баш??рт ?о?амды? ж?не м?дени орталы?тарын б?р?кт?рет?н ≪Идел≫ ?ауымдасты?ы ж?мыс ?стейд?. Ол татар мен баш??рт м?дениет?н жа??ырту ж?не дамыту, сондай-а? т?лдерд? о?ыту бойынша ж?мыс ж?рг?зед?, ≪Сарман≫ Алматы халы? ансамбл? ке??нен танымал.
[1]
?аза?станны? татар диаспорасы саныны? жалпы динамикасы келес?дей:
- 285 689 (1970 ж.),
- 312 626 (1979 ж.),
- 320 747 (1989 ж.),
- 248 954 (1999 ж.),
- 250 000 (2015 ж.) адам.
[3]
- ↑
a
b
Э.Д. С?лейменова, Д.Х. А?анова, Н.Ж.Шаймерденова ≪?аза?стан т?лдер?: ?леуметт?к лингвистика аны?тамалы?ы≫: К?тап.?Алматы: ≪Издательство Золотая Книга≫ ЖШС, 2020 ж. 181-бет
- ↑
ЭТНОСАЯСИ С?ЗД?К: ?аза?стан этносаясаты мен т?ж?рибес?н?? терминдер? мен ??ымдары. Н?р-С?лтан, 2020. 162-бет.
ISBN 978-601-287-224-8
- ↑
?аза?стан хал?ы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /??раст.?.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: ≪?аза? энциклопедиясы≫, 2016. 395-бет
ISBN 978-601-7472-88-7