Нобель сыйлы?тары ^[1] ( шведше :Nobelpriset, а?ылш. Nobel Prize ) ? жыл сайын ?йг?л? ?ылыми зерттеу, революциялы? жа?алы?тар немесе м?дениет не ?о?ам дамуына зор ?лес ?осатын ж?мыстар ?ш?н бер?лет?н халы?аралы? сыйлы?тарды? ?ш?ндег? е? танымалдарыны? б?р?.

Нобель сыйлы?тары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1895 жылы ??рыл?ан ж?не келес? бес ба?ытты? ?к?лдер?не сыйлы? беруд? ?арастыратын Альфред Нобельд?? ?сиетнамасына с?йкес ??рыл?ан:

• ?дебиет ( Швецияда 1901 жылдан бер?лед?);
• физика ( Швецияда 1901 жылдан бер?лед?);
• химия ( Швецияда 1901 жылдан бер?лед?);
• физиология немесе медицина ( Швецияда 1901 жылдан бер?лед?);
• Бейб?тш?л?к сыйлы?ы б?к?л ?лемде бейб?тш?л?кт? к?шейтуге ?с-?рекет? ?ш?н бер?лед? ( Норвегияда 1901 жылдан бер?лед?); ^[2]
• Сонымен ?атар, Нобельд?? ?сиетнамасынан тыс, 1969 жылдан бастап швед банкт?? бастамасымен экономика сыйлы?ы бер?лед?. Ол бас?а да Нобель ж?лделермен б?рдей шарттарда марапатталды. Болаша?та, Нобель ?орыны? бас?арма номинациялар санын к?бейтпеу туралы шеш?м ?абылдады.

?аз?рг? уа?ытта Нобель сыйлы?ыны? шамасы 10 млн (шамамен 1,05 млн еуро немесе 1,5 млн $) швед кронын ??райды.

?р лауреаттан ≪Нобельд?к мемориалды? д?р?с≫ деп аталатын с?з алуы талап ет?лед?, ол кей?н Нобель ?орымен арнайы к?лемде жарияланады .

Нобель сыйлы?ыны? м?лшер? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Нобель ?оры 1900 жылы жеке т?уелс?з ?к?метт?к емес ?йым рет?нде ??рылды, оны? бастап?ы капиталы 31,6 млн швед кронасын (а?ымда?ы ба?амен, б?л сома шамамен 1,65 млрд крона?а те?) ??рады, ал а?ымда?ы долларды? ба?амыны? (2012 жылды? жазы) т?р?ысынан - шамамен $ 250 млн. Лауреаттар?а т?ленген сыйлы?а?ылар ба?алы ?а?аздармен жасал?ан м?мiлелердi? пайызы есеб?нен т?ленген.

Б?р?нш? сыйлы?тар 150 000 кронаны (2009 жыл?ы ба?алар бойынша 7.87 млн швед кронасы) болды. ?аз?рг? уа?ытта (2009) ?орды? капиталы 3 млрд 112 млн швед кронасын (шамамен 450 млн А?Ш доллары) ??райды, ал ж?лделер 10 млн швед кронын ??райды ^[3] , шамамен 1,4 млн А?Ш $ балама.

• 1992 жылы ? 1,04 млн А?Ш $
• 2000 жылы ? 0,9 млн А?Ш $
• 2003 жылы ? 1,34 млн А?Ш $
• 2004 жылы ? 1,46 млн А?Ш $
• 2005 жылы ? 1,25 млн А?Ш $
• 2006 жылы ? 1,45 млн А?Ш $
• 2007 жылы ? 1,56 млн А?Ш $
• 2008 жылы ? 1,25 млн А?Ш $
• 2009 жылы ? 1,45 млн А?Ш $
• 2010 жылы ? 1,5 млн А?Ш $ ^[4]
• 2011 жылы ? 1,4 млн А?Ш $
• 2012 жылы ? 1,2 млн А?Ш $
• 2015 жылы ? 950 мы? А?Ш $
• 2016 жылы ? 1,1 млн А?Ш $
• 2017 жылы ? 1,1 млн А?Ш $
• 2019 жылы ? 1,1 млн А?Ш $ .

2012 жылы Нобель сыйлы?ыны? м?лшер? 20 пайыз?а азайды - $ 1,1 млн дей?н. М?ндай шеш?м 2012 жылды? маусым айында Нобель фондыны? басшылары ке?ес?нде ?абылдан?ан болатын. Басшылы?ты? ойы бойынша атал?ан шара ?йымны? капиталыны? ?за? мерз?мде сар?ылуын тежеуге м?мк?нд?к беред?.

Тарихы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1900 жылы Нобель ?оры жасалды ? бастап?ы капиталы 31 млн швед кронынан т?ратын дербес, т?уелс?з, мемлекетт?к емес ?йым. 1969 жылдан бастап Швед банк?н?? ынтасымен экономика бойынша да сыйлы? сыйланатын болды. Одан кей?н Нобель ?оры номинация санын арттырмауды шешт?.

Жыл сайын адам ?с-?рекет?н?? келес? салалар бойынша жеткен жет?ст?ктер? ?ш?н Нобель сыйлы?ы бер?лед?: Физика ? 1901 жылдан бастап, Швеция Химия ? 1901 жылдан бастап, Швеция Медицина ж?не физиология ? 1901 жылдан бастап, Швеция Экономика ? 1969 жылдан бастап, Швеция ?дебиет ? 1901 жылдан бастап, Швеция ?лемд? ?ор?ау ? 1901 жылдан бастап, Норвегия

Нобель сыйлы?ыны? баламалары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?ылымны? к?птеген салалары нобель сыйлы?ымен “?амтылмай” ?алды. Нобель сыйлы?ыны? беделд? ж?не танымалды?ына с?йкес, бас?а салаларда е? беделд? марапаттауды бейресми т?рде Нобельд?к деп атайды.

Математика ж?не информатика [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ал?ашында Нобель математиканы сыйлы? бер?лет?н ?ылым салаларыны? т?з?м?не ?осты да, кей?н?рек оны ?лем сыйлы?ымен алмастырып, сызып тастады. Аны? себеб? белг?с?з; к?б?несе оны швед математиг?н?? атымен байланыстырады, сол уа?ытта?ы швед математикасыны? озаты Миттаг-Леффлер , оны Нобель Стокгольм Университет? ?ш?н ?айырымдылы?ты мазасыз с?ра?анды?тан жа?тырмай ?ал?ан болатын. Ек?нш? болжам бойынша Нобель Софья Ковалевскаяны жа?сы к?рген, ал ол Миттаг-Леффлерд? та?дады. Сонымен ?атар мынадай болжам да бар, Нобель сыйлы?ты тек адамзат?а на?ты ж?не к?рнект? пайдасын тиг?зет?н жет?ст?ктерге бермек бол?ан, ал математика жет?ст?ктер?, ?леуметт?? к?з?арасы бойынша, м?ндай?а жатпайды.

Математика бойынша нобель сыйлы?ыны? “баламалары” болып Филдсты? сыйлы? ж?не Абелевты? сыйлы? жатады, информатика саласында ? Тьюринг сыйлы?ы жатады.

Экономика [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Бейресми т?рде б?лай Альфред Нобельд?? ??рмет?не Швеция Банк?н?? экономикалы? ?ылымда?ы сыйлы?тарын атайды. Экономика саласы бойынша е? беделд? сыйлы? болып табылады. Нобель сыйлы?ымен марапаттау салтанаттарында бер?лет?н бас?а сыйлы?тардан ерекшел?г?, б?л сыйлы??а ?аржы Альфред Нобельд?? м?расынан б?л?нбейд?, оны? ?сиетнамасында экономика атал?ан жо?. Сонды?тан, б?л сыйлы?ты “шынайы нобельд?к” деп санау дискуссиялы? с?ра? болып табылады. Б?л сыйлы? 1969 жылы Швед Банк?мен оны? 300-жылды?ына орай ?абылданды. Экономика бойынша Нобель сыйлы?ыны? лауреаты 12 ?азанда жарияланады; барлы? сыйлы?ты беру салтанаты Стокгольмде жыл сайын 10 желто?санда ?тед?.

Сыйлы??а сынау [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?с ж?з?ндег? ?сиетнама?а с?йкесс?зд?к
Нобель ?сиетнамасы бойынша сыйлы? бер?лет?н жылы бол?ан жа?алы?тар, жет?ст?ктер ?ш?н сыйлы? бер?лу? керек бол?ан. Б?л ?с ж?з?нде са?талмайды.

Таби?и-?ылымды? сыйлы?тар [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

К?птеген ?алымдар оларды? жа?алы?тары мен ашылымдарына сыйлы? бер?лу ?ш?н “ уа?ыт сына?ынан” ?ткенше, ?айтыс болды. Сонымен ?атар сыйлы?тарды? б?р ?ылыми мектептерд?? ?к?лдер?не бер?лет?н? бай?алды.

?о?амды? сыйлы?тар [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

XX ?асырды? басынан-а? сыйлы? лауреаттарыны? ресми сына?тар?а с?йкест?г? ж?н?нде с?ра? ?арастырылды. Жекелеп ал?анда, ?дебиет бойынша Нобель сыйлы?ыны? лауреаттарыны? арасында б?к?л?лемге танымал авторлармен ?атар танымалды?ты оларды? ?о?амды? ж?не саяси ?с-?рекеттер?н?? ар?асында ал?ан жазушылар да кездесед?. ?лемн?? нобель сыйлы?ында да осындай жа?дай бар, кейб?р т?л?алар?а (атап айт?анда Кофи Аннан , Ясир Арафат ) бер?лу? халы?ты? т?с?н?спеуш?л?г?н тудырды. ?дебиет бойынша номинациялар да сондай б?р ??пиялы?пен ?аптал?ан, ?йткен? номинаттарды? ?здер? ?андай ?згер?с жаса?андарын б?лмейд?. Осылайша ?лемд?к МА? Ресейден Константин Кедров ж?не Белла Ахмадуллина а?ындарыны? номинациясы туралы а?паратты ж?бер?п алды, б?ра? ешк?м а?ындарды? ?здер?нен номинация?а р??саттарын с?ра?ан жо?.

Та?ы ?ара?ыз [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

• Нобель комитет?

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1. ↑ Орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?к: ?ылымтану. Жалпы редакциясын бас?ар?ан э.?.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ??Ф ≪ЭКО≫, 2006. ISBN 9965-808-78-3
2. ↑ Орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?к: ?леуметтану ж?не саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын бас?ар?ан э.?.д., профессор Е. Арын ? Павлодар: ≪ЭКО≫ ??Ф. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9
3. ↑ Нобель сыйлы?ыны? а?шалай баламасы. Аны?тамалы?
4. ↑ Доллар?а швед кроныны? кросс-ба?амы динамикасы. Аны?тамалы? М?ра?аттал?ан 29 желто?санны? 2010 жылы.

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.

Б?л ? ма?аланы? бастамасы . Б?л ма?аланы толы?тырып, дамыту ар?ылы, Уикипедия?а к?мектесе аласыз. Б?л ескертуд? д?лдеп ауыстыру ?ажет.