Ампер Андре Мари
(1775 ж. Лион ?аласы - 1836) - ата?ты француз ?алымы. Оны? ?кесi Жан Жак Ампер ?те бiлiмдi адам бол?ан. Еш?ашан мектепке барма?анына ?арамастан, ?кесiнi? жина?ан кiтапханасын т?гел о?ып тауысып, ?йде тере? бiлiм ал?ан. Лион академиясында математикадан ал?аш рет 13 жасында баяндама жаса?ан. 18 жасында грек, латын, итальян тiлдерiн ме?герген, физика, жо?ары математика, ботаника ж?не ?дебиет салаларында тере? бiлiмдi бол?ан. ?лы француз революциясынан кейiн Ампер ал?ашында Лион ?аласында, кейiннен Буржеде математика ж?не физика п?ндерiнi? м??алiмi болып iстеген. Кейiнiрек Парижге ?оныс аударып, политехникалы? мектепке ?ызметке т?р?ан, ал 1808 ж. Париж университеттерiнi? бас инспекторы болып та?айындал?ан. 1814 ж. ?з бетiнше Авогадро за?ын аш?ан. ?зiнi? барлы? бос уа?ытын химия, дифференциалды? те?деулер ж?не ы?тималды? теорияларына арна?ан.
Андре-Мари Ампер ? электромагнетизм саласында бiрнеше жа?алы? аш?ан, Француз ?алымы. Ампер 1775 жылы 20 ?а?тарда Лион ма?ында?ы Полимьеде д?ниеге келген. Оны? ?кесi ау?атты адам бол?анды?тан, баласына жан-жа?ты бiлiм алу?а жа?дай жасайтындай м?мкiндiгi болды.
1802 жылы оны Бурго ?аласында?ы Орталы? мектепке физика ж?не химиядан профессорлы??а ша?ырды. Б?нда ол ?зiнi? ал?аш?ы “Математикалы? теория ойыны" атты iрi е?бегiн жазып, жары??а шы?арды. 1809 жылы Ампер Политехникалы? мектепте математика профессоры болды. Ампер ?зiнi? дифференциалды? те?деулер бойынша жеке туындылар е?бегi ?шiн 1814 жылы ?лтты? ?ылым академиясына сайланды. Физика саласында Ампер жары? дифракциясымен ш??ылданып, б?л та?ырыпта бiрнеше е?бектерiн жары??а шы?арды. 1820 жылы ?ырк?йектi? ая?ында ол екi параллель ток ?ткiзгiшi арасында?ы тартылу к?шi бар екендiгiн паш еттi. Б?л е?бектерiн жал?астыра отырып, катушка (тогымен) т?ра?ты магниттiк ?сер ту?ызатынын тапты (кейiннен б?л саланы жал?астырып, Майкл Фарадей электромагниттiк индукция ??былысын ашты). Ампер iлiнген инеден т?ратын ??рыл?ыны ойлап тапты, ол ине катушка ар?ылы берiлген токты? ?серiнен ауыт?иды, ток к?шi к?п бол?ан сайын ауыт?уда жо?ары болады. Б?л ??рыл?ы жетiлдiрiлiп, гальванометр - атты ?лшеуiш ??рыл?ы пайда болды.
Ампердi? электр ж?не магнетизм саласы бойынша ?те ма?ызды ма?алаласы 1827 жылы жары? к?рген “Электродинамика ??былыстарыны? математикалы? теориясы туралы мемуар" ? болып табылады. Былайша айт?анда, онда ?ткiзгiштегi ток к?шi мен магниттiк индукцияны байланыстыратын Ампер за?ыны? формуласы жазыл?ан. Ампер б?л iргелi е?бегiнде келтiрiлген идеяларымен ол электромагнетизм сия?ты ?ылымны? ке? саласына есiк ашты.
Ампер 1826 жылдан Сорбонна университетiнi? физика кафедрасыны? ме?герушiсi болып бекiтiлдi, б?л ?ызметте ?мiрiнi? ая?ына дейiн iстедi. Ол 1827 жылы а?ылшын Корольдiгiнi? м?шесi болып сайланды (б?ндай ??рмет шетел ?алымдарына ?те сирек берiлетiн). Оны? беделi еуропа физиктерiнi? арасында зор болатын. Ампер ?рi керемет экспериментатор да, теоретик те болатын. Ампер-Андре Мари есiмi ?шпестей болып Айда?ы тауларды? бiрiне берiлген ж?не ток к?шiнi? ?лшем бiрлiгi аталады.
1820 ж. жариялан?ан Эрстедтi? т?жiрибесi оны та? ?алдырды. Ампер дат ?алымы жаса?ан т?жiрибенi? м?нiсi орасан зор екенiн т?сiнiп, электр тогы мен магнетизм арасында?ы байланысты зерттей бастады. Ампер Эрстедтi? т?жiрибесiн ток ке?iстiкте магнит ?рiсiн тудырады деген болжаммен т?сiндiрдi. Магнит ?рiсiнi? ба?ыты ?ткiзгiштегi ток ба?ытымен ?алай байланыс?анын аны?тады ж?не магнит ?рiсiнi? кернеулiгiн токпен байланыстыратын формуланы тапты. Сонымен ?атар тогы бар екi ?ткiзгiш арасында?ы ?серлесу к?шiнi? формуласын ?орытып шы?арды (Ампер за?ы). Магнетизмнi? молекулалы? токтар ж?нiндегi болжам?а негiзделген ал?аш?ы теориясын ??рды. Ток к?шiнi? аны?тамасын ?сынды. ?алымны? д?ниеж?зiлiк ?ылым?а ?ос?ан ?лкен е?бегi ?шiн ток к?шiнi? ?лшем бiрлiгiн ампер (А) деп атады.
Ампер ж?не баласы бей?т?
