Turkmenstan Respublikası turkmenshe Turkmenistan Respublikasy
Bayraq Gerb
Uranı :  ≪Turkmenistan Bitaraplygy? watanydyr≫   (turkmenshe) [1] [2] (≪Turkmenstan ? biytareplikti? watanıdur≫)
Gimni :   ≪Gara?syz Bitarap Turkmenistany? Dowlet Gimni≫   (turkmenshe) (≪?arezsiz biytarep Turkmenstannı? mamleketlik gimni≫)
Turkmenstannı? jaylasqan ornı
Paytaxtı	Ashxabad 37°58′N 58°20′E  /  37.967°N 58.333°E  / 37.967; 58.333  G  O
Iri qalaları	Ashxabad, Turkmenabad , Dashoguz , Marı , Balkanabad , Turkmenbashi , Bayramali
Rasmiy tili	turkmen [3]
Etnikalıq quramı (2012) [4]	85.6% turkmenler 5.8% ozbekler 5.1% ruslar 0.4% qazaqlar 3.1% basqalar
Diniy quramı (2020) [5]	93% islam 6.4% xristianlıq 0.6% basqalar
Etnoxoronim	turkmenstanlı turkmen [6]
Basqarıw forması	avtoritarlıq diktatura ja?dayında?ı prezidentlik respublika
?  Prezident	Serdar Berdimuxamedov
?  Xalıq Maslahati Baslı?ı	Gurbangulı Berdimuxamedov
?  Majilis Baslı?ı	Dunyagozel Gulmanova
Nızam shı?arıwshı organ	Majilis
Duziliw tariyxı
?  Turkmen walayatı ( RSFSR )	30-aprel 1918-jıl
?  Turkmenstan SSR	13-may 1925-jıl
? ?arezsizlik ( Sovet Awqamınan )	27-oktyabr 1991-jıl
Maydanı
? Ulıwma	491,210 [7]  km 2 ( 52-orın )
? Suw (%)	4.9
Xalıq sanı
? Sana?ı	7,057,841 [8]
?  Xalıq tı?ızlı?ı	14.4 adam/km 2 ( 221-orın )
JIO   ( SAUP )	2023-jıl (esap)
? Jami	▲ $126.132 milliard [9] ( 93-orın )
? Jan basına	▲ $19,938 [9] (80-orın)
JIO   (nominal)	2023-jıl (esap)
? Jami	▲ $81.822 milliard [9]
? Jan basına	▲ $12,934 [9]
Djini   (1998)	40.8 ortasha
IRI   (2021)	▲  0.745 [10] joqarı  ·  91-orın
Pul birligi	manat ( TMT )
Waqıt zonası	UTC +05
Avtomobil hareketi	o?
Telefon prefiksi	+993
ISO kodı	TKM
XOK kodı	TKM
Internet domeni	.tm
Koordinatları : 39°4′N 60°16′E  /  39.067°N 60.267°E  / 39.067; 60.267  G  O

Turkmenstan (turkmenshe: Turkmenistan), Turkmenstan Respublikası (turkmenshe: Turkmenistan Respublikasy) ? Oraylıq Aziyada?ı suverenli mamleket bolıp, arqa-batısta Qazaqstan , arqa ham shı?ısta Ozbekstan, qubla-shı?ısta Aw?anstan , qubladan Iran , qubla-batısta ham batıstan Kaspiy te?izi menen shegaralas. Ashxabad ? mamleketti? paytaxtı ham e? iri qalası. Mamleket xalqı 6 milliondı quraydı, bul Orta Aziya respublikalarını? e? tomeni bolıp tabıladı. Turkmenstan Aziyada?ı e? kem xalqı bol?an mamleketlerden biri bolıp esaplanadı. Turkmenstan puqaraları Turkmenstanlıqlar dep ataladı. Turkmenstan asirler dawamında civilizaciyalar kesilispesinde bol?an. Orta asirlerde Marv islam dunyasını? ullı qalalarınan biri bol?an ham Ullı jipek jolında?ı ahmiyetli toqtaw jayı, XV asir ortalarına shekem Qıtay menen sawda-satıq ushın paydalanıl?an karwan jolı edi. 1881-jılda Rossiya imperiyasi tarepinen qosıp alın?an Turkmenstan keyinirek Orta Aziyada basqa mamleketler sıyaqlı bolsheviklerge qarsı hareket etti. 1925-jılda Turkmenstan Sovet Awqamını? quramlıq respublikası, Turkmenstan Sovet Socialistlik Respublikası (Turkmenstan SSR) na aylandı; 1991-jılda Sovet Awqamı bolingeninen keyin ?arezsizlikke eristi. Turkmenstan tabiyiy gaz rezervleri boyınsha dunyada tortinshi orındı iyeleydi. Mamleketti? ulken bolimin Qaraqum sholleri qamtıp al?an. 1993-jıldan 2017-jıl?a shekem puqaralar mamleket tarepinen elektr energiyası, suw ham tabiyiy gazdi biypul al?an. Suverenli Turkmenstan mamleketin Prezident S. N 2006-jılda olimine shekem omirlik basqar?an. Onı? balası 2007-jılda prezident etip saylan?an (ol aldın vice-prezident, keyin prezident wazıypasın orınlawshı bol?an). 2022-jıl 12-martta otkerilgen saylawlarda Gurbanguli Berdimuhamedovtı? balası Sardar Berdimuhamedov 72,97% dawıs jıynap, prezidentlikke saylandı.

Mamleketlik basqarıw principi [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Turkmenstan ? biytarep mamleket. 1995-jıl 12-dekabr Turkmenstan?a biytarepligi kuni. Ameldegi Konstituciyası 1999-jıl 18-mayda qabıl etilgen. Mamleket baslı?ı ? prezident (2022-jıldan Sardar Berdimuhamedov). Nızam shı?arıwshı hakimiyattı Jıynalıs (parlament), atqarıwshı hakimiyattı Ministrler Makemesi (hukimet) amelge asıradı.

Tabiyatı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Turkmenstan ayma?ını? kopshiligi tegislikten ibarat bolıp, derlik 4/5 bolimi Turan tegisligi (Qaraqum sholi) nde jaylasqan. Tek qublasında tobelikler ham ortasha biyikliktegi tawlar bar. Kaspiy te?izini? Turkmenstan?a qaraslı qubla ja?aları kem boleklengen, arqasında Qarabu?azkol, Krasnovodsk, Turkmen qoltıqları, Krasnovodsk, Darja, Cheleken yarım atawları ham kum tilleri bar. Te?iz ja?ası tomen, qumlı. Turkmenstan qublasında Kopetdog' tawları (e? biyik noqatı 2942 m ? Rizo shı?ı), onnan arqa-batısta Kishi Balxan (777 m ge shekem) ham Ulken Balxan (1881 m ge shekem) tawları jaylasqan. Qubla-shı?ısta?ı Badxiz qırları (e? biyik noqatı 1267 m) ham Qarabel qırları (e? biyik noqatıı 984 m) ortasınan Mur?ab daryası a?ıp otedi. Shet qubla-shı?ısta Hisor dizbegini? Kohitang tarma?ı (uzınlı?ı 3139 m ? Turkmenstannı? e? biyik noqatı) bar. Turkmenstannı? batısında Krasnovodsk platosı, arqa-batısında Ustirt platosını? qubla sheti, onnan qublasında bolsa Arqa Ozboy burmeli rayonı jatadı. Kaspiy boyı oypatlı?ında Nebitdo? (39 m), Boyado? (134 m), Qumdo?, Manjuqli (27 m) ham basqa qırlar koterilip turadı. Kopetda? tegisliginen arqa ham arqa-shı?ısta Qaraqum sholi, Amiwdarya ham Tajan daryaları aralı?ında qubla-shı?ıs Qaraqum sholi jaylasqan. Turkmenstannı? qubla boliminde tez-tez jer silkiniw bolıp turadı. Ahmiyetli qazılma baylıqları ? neft ham gaz; komir, mirabalit, altınkukirt, qara ham re?li metall, mıs, alyuminiy, sınap, molibden kanleri anıqlan?an.

Klimatı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Iqlımı keskin kontinental, qur?aq ıqlım. Jazı ıssı ham qur?aq, qısı jumsaq, qar az jawadı. Yanvardı? ortasha temperaturası arqa-shı?ısta ?5° tan Atrek daryası atirapında 4° qa shekem, bazıbir jıllarda Tashawuz walayatında absolyut minimal temperatura ?32° qa shekem. Iyulda arqa-shı?ısta 28°, qublasında 32°, absolyut maksimal temperatura 49,9° qa shekem. Turkmenstannı? ayma?ını? 80% inde turaqlı a?ar suw joq; qubla ham shı?ıs aymaqlarda ?ana daryalar bar. E? ulken ham suwlı darya ? Amiwdarya. Bul daryanı? suwı Qaraqum kanalı arqalı Bahardenga shekem bar?an ? 900 km. Kollerdi? kopshiligi shor. Dushshı suwlı Yasxan koli Nebitdog qalasın ishimlik suwı menen tamiyinleydi. Topıraqları ? Ustirt, Krasnovodsk, Orka Unguz platolarında surqo?ır, taw etekleri, taw janbawırlarını? tomen boliminde, taw aldı tegisliklerinde, tawlardı? tomen regionında boz topıraq, joqarıraqta toq boz, taw tobelerinde tawqo?ır topıraqlar tarqal?an. Qaraqum sholini? kop bolimin qum iyelegen; awlaq orınlarda taqır, sorlaq, darya oypatlıqlarında otlaqı boz ham allyuvial otlaqı topıraqlar bar. Turkmenstan ayma?ını? shama menen 2% i suw?arıladı. Turkmenstannı? osimlik ham haywanat dunyası harqıylı. Qumlı sholde aq ham qara seksewil, qandim, cherkez, qoyansuyek, astragal sıyaqlı putalar, sorlaq jerlerde jı??ıl, sarısazan, shoxilak ham basqa, darya oypatlıqlarında?ı to?aylarda bachki terektal ham jiydezarlar, Kopetdog aldı sholinde ham qırlarda shuwaq ham har turlı efemer ot, tawlardı? 1500 m den joqarı boliminde arsha a?ashı, Batıs Kopetdog jıralarında jabayı tok, alma, shiye, badam, anar, ?oza, anjir, piste terekleri osedi. Haywanat dunyası ? sholde qoyan, qasqır, tulki, sha?al, djeyran, tawlarda qaplan, arxar, morxor, Amiwdarya oypatlı?ında jal?ızaq, kiyik, qır?awıl ham basqalar jasaydı. Darya ham suw bazalarında balıq kop. Turkmenstan ayma?ında Badxiz, Krasnovodsk, Repetek ham basqa qorıqxanalar bar.

Xalqı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Xalqını? kopshiligi turkmenler; sonday-aq, rus, ozbek, qazaq, tatar, ukrain, armanlar da jasaydı. Qala xalqı 45%. Rasmiy tili ? turkmen tili. Dinge sıyınıwshılar tiykarınan, musılmanlar. Iri qalaları: Ashxabad , Turkmenabad , Tashawuz, Marı, Turkmenbası.

Tariyxı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Turkmenstan ayma?ı ayyemde Ahamaniyler mamleketi, Iskandar Maqduniy basıp al?annan keyin payda bol?an Salavkiyler mamleketi, Parfiya, Grek-Baktriya patshalı?ı, Eftaliyler, Turk qoqanlı?ı, Arab xalifalı?ı, Tahiriyler mamleketi, Samaniyler, Saljukiyler mamleketi, Xorezmshaxlar mamleketi, Mon?ollar mamleketi quramında bol?an. XIV asirdi? 70-80-jıllarınan Turkmenstan ayma?ı Temuriylar ıqtıyarına otken. XVI asir aqırı ? XVII asirde Xiywa ham Buxara xanlıqlarına ?arezli boldı, bir bolimi Iran quramına otip qaldı. 1869-85-jıllarda Turkmenstan ayma?ın Rossiya basıp aldı. 1917-jıl noyabr-dekabrda Sovet hakimiyatı ornatıldı, 1918-jıl 30-aprelde Turkstan avtonomiya sovet socialistlik respublikası duzilgennen so?, Turkmenstannı? tiykar?ı bolimi (Kaspiy artı walayatı) onı? quramına kirdi. 1924-jıl Orta Aziyada ≪milliy mamleket shegaralanıwı≫ dep atal?an boliniw siyasatı natiyjesinde 1924-jıl 27-oktyabrde Turkmenstan SSR duzildi ham SSSR quramına kirgizildi. Sonnan keyingi jıllarda turkmen xalqı KPSS nı? awıl xojalı?ın jamaatlestiriw, mamleketti industriyalaw siyasatı ham repressiya azap-aqıretlerin tarttı. 1991-jıl oktyabrde ?arezsizlik haqqında deklaraciya qabıl etildi, mamleket Turkmenstan dep atala basladı. Turkmenstan ? 1992-jıldan BMSh a?zası, 1993-jıl 7-yanvarda Ozbekstan Respublikası suverenitetti tan al?an ham diplomatiyalıq munasibetler ornatqan. Milliy bayramı ? 27-oktyabr ? ?arezsizlik kuni (1991). Siyasiy partiyası: rasmiy turde 1 partiya dizimge alın?an: Turkmenstan demokratiyalıq partiyası (burın?ı Kommunistlik partiya negizinde 1991-jıl duzilgen).

Xojalı?ı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Turkmenstan ? agrar industrial mamleket. Milliy daramat quramında sanaattı? ulesi 50%, awıl xojalı?ı 18%, xizmet korsetiw tarawı 32%. Sanaatını? jetekshi tarmaqları: gaz ham neft qazıp shı?arıw, energetika, ximiya, mashinasazlıq, je?il (awıl xojalı?ı shiyki onimin qayta islew), azıq-awqat (may, vinoshılıq), qurılıs materialları sanaatı. Buzmayin GRES, Turkmenbası, Nebitdog, Turkmenabad, Mari, Gugurtdogda ıssılıq elektr stanciyaları juzege kelgen. Jılına ortasha 10,5 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi. Neft qazıp shı?arıw jane onı qayta islew Turkmenstannı? batıs rayonlarında alıp barıladı, Cheleken batısında te?iz tubinen neft qazıp alınadı. Tiykar?ı gaz kanleri: Gazoshaq, Naip, Shatlik, Gugurtdog ham basqa Neftti qayta islew tarma?ında benzin, kerosin, dizel janıl?ısı, mazut, bitum, elektrodlı koks, kir juwıw quralları, ximiya sanaatında natriy sulfat, yod, brom, altınkukirt, mineral togin, altınkukirt kislotası, superfosfat, ftorlı alyuminiy islep shı?arıladı, mashinasazlıq ham metallsazlıq karxanalarında teplovoz ham avtomobiller remontlanadı, oraydan qashırma neft nasosları, kultivator, elektr kabeli, gaz plitaları, azıq-awqat sanaatı ushın uskeneler islep shi?arıladı. Je?il sanaat paxta, jun, pilleni daslepki qayta islew, jip gezleme, jun ham jipek gezleme, trikotaj islep shı?arıw, qarakol teri iylewshilik, pilleshilik, tigiwshilik, ka?shilik, ayaq kiyim karxanalarınan ibarat. A?ashsazlıq, poligrafiya, shiyshe sanaatı da ahmiyetli orın aladı. Tiykar?ı sanaat orayları: Ashxabad, Tashawuz, Turkmenabad, Mari, Turkmenbası, Nebitdog, Bayramali ham basqalar.

Awıl xojalı?ı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Awıl xojalı?ını? jetekshi tarma?ı ? dıyqanshılıq. Onda paxtashılıq tiykar?ı orındı iyeleydi. Oazislerde ham taw janbawırlarında jetistiriledi (tiykarınan, ji?ishke talshıqlı paxta). Danli eginlerden biyday, arpa, salı, aq makke ham makke, palız eginleri, palız eginlerinen qawın, ?arbız jetistiriledi. Ba? ham juzim dalaları bar. Atrek daryası jane onı? quyatu?ın daryaları boyında subtropikalıq eginler (anar, zaytun, anjir, badamlar) bar. Sharwashılıq awıl xojalı?ını? ahmiyetli tarma?ı esaplanadı. Tawlı orınlarda qaramal, qoy, eshki, jılqı ba?ıladı, tegisliklerde qarakolshilik ham tuyeshilik, Turkmenabad, Ashxabad, Mari walayatlarında pilleshilik, suw basseynlerinde balıq xojalı?ı rawajlan?an.

Transportı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Transport jolı uzınlı?ı 2,12 mı? km, ulıwma paydalanıwda?ı avtomobil jolları uzınlı?ı 13,6 mı? km, atap aytqanda, qattı qatlamlı jollar uzınlı?ı 11,6 mı? km. Tiykar?ı te?iz portı ? Turkmenbası. Turkmenbası ? Baku , Bektash ? Baku jonelisi boyınsha temirjolı te?iz paromı bar. Amiwdarya ham Qaraqum kanalında keme qatnaydı. Truboprovod transportı bar. Neft ham gaz trubaları, atap aytqanda, Vishka ? Turkmenbası, Cheleken ? Turkmenbası neft trubaları bar. Turkmenstan shetke tabiyiy gaz, neft ham neft onimleri, paxta, mineral togin ham basqa onimlerdi shı?aradı. Shetten mashina ham uskeneler, qara metallar, transport quralları, kiyim-kenshek, ayaq kiyim, dan, qantsheker aladı. Rossiya , Ukraina , Orta Aziya mamleketleri ham Qazaqstan menen sawda etedi. Turkmenstannı? Ozbekstan Respublikası menen sırtqı sawda aylanbası 2003-jılda 2002-jıl?a salıstır?anda 17,3% arttı ham Ozbekstan Respublikasını? sırtqı sawdasında?ı ulesini? 1,3% in quradı. Pul birligi ? manat.

Medicinalıq xızmeti [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Mamleketke qaraslı medicina makemeleri menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler Ashxabad medicina institutında tayarlanadı. Ataqlı kurortları: Bayramali, Feruza klimatlıq, Archman balneologiya ham Mollaqara ılay menen emlew sanatoriyaları.

Bilimlendiriwi, ilimiy ham madeniy bilimlendiriw makemeleri [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Bilimlendiriwi baslan?ısh, tolıq emes orta ham ulıwma orta bilim beriw mekteplerinen ibarat. Orta arnawlı talim oqıw orınları turli kasiplerdi uyretedi. Turkmenstanda bir qansha joqarı oqıw ornı, atap aytqanda, Ashxabadta Turkmenstan universiteti, politexnika, awıl xojalı?ı, pedagogika, korkem oner, medicina, xalıq xojalı?ı ham basqa institutlar, Turkmenabadta pedagogika institutı bar. Institutlar onı? quramında?ı institutlardan tısqarı Tuberkulyoz kesellikleri institutı, Koz kesellikleri institutı, Nevrologiya ham fizioterapiya institutı, Radiologiya ham rentgenologiya institutı, Onkologiya institutı, Sharwashılıq ham veterinariya institutı, Topıraqtı uyreniw institutı ham basqa ilimiy makemelerde alıp barıladı. Turkmenstanda Turkmenstan mamleket kitapxanası bir qansha teatr, cirk, 15 mamleket muzeyi, sonday-aq, Ashxabadta Turkmenstan tariyxı muzeyi, suwretlew korkem oner muzeyi, ≪Nisa≫ tariyxıy madeniy qorıqxanası ham basqa madeniy bilimlendiriw makemeleri bar.

Baspasozi, radioesittiriwi, telekorsetiwi [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Turkmenstanda 20 gazeta ham jurnalı, atap aytqanda, rus tilinde ≪Neytralnoy Turkmenistan≫ (≪Biytarep Turkmenstan≫), turkmen tilinde ≪Turkmenstan≫ gazetaları basıp shı?arıladı. Turkmenstan mamleket xabar agentligi (TURKMANPRESS), Turkmenstan milliy teleradiokompaniyası iskerlik jurgizedi. Turkmenstanda uzliksiz radioesittiriw 1927-jıldan, televiziyalıq korsetiwler 1959-jıl noyabrden baslan?an.

Adebiyatı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Adebiyatı xalıq awızeki doretiwshiliginen baslan?an. Orta Aziya xalıqlarını? ortaq shı?arması bol?an ≪Kitobi dadam Qurqut≫ o?uz elatı omirin suwretleydi. ≪Shahsanem ?arip≫, ≪Sayot ham Hamro≫, ≪Goru?lı≫, ≪Layli ham Majnun≫, ≪Yusup ham Zuleyha≫ sıyaqlı dastanlardı? turkmen variantları ke? tarqal?an. XVIII asirde turkmen shayırları poeziya tilin xalıq tiline jaqınlastırdı. Maqtumqulı adebiyatta ja?a jonelisti baslap berdi. XVIII asir aqırı ? XIX asir baslarında Durdi Shayır, Saidiy, Zilaliy, Miskinqılısh, Andalib, Shaydaiy, Azadiy, ?ayibiy, Biz ozimiz turkmen adebiyatı rawajlanıwına ulken ules qostı. XIX asirde jasap doretiwshilik etken turkmen shayırları doretiwshiliginde lirika jetekshi janr boldı. Tup muhabbattı? simvolı ≪Zuxra ham Taxir≫ dastanını? avtorı Mollanapes turkmen adebiyatında?ı lirika janrını? jaqtı wakili bolıp tabıladı. XX asir 20-jıllarında korkem proza rawajlanıp basladı. Shayır ham jazıwshılardan Yaqub Nasirli, B. Kerboboyev, N. Sarixonov, A. Durdiyev, X. Deryayev, dramaturglardan A. Karliyev, B. Omonov ham basqa jazıwshılar gurri?, qıssa, roman ham pyesalarında xalıq turmısı, quwanısh ham uwayımların shın suwretlewge umtıldı. 1934-jıl Turkmenstan jazıwshılar awqamı duzildi. 1928-jıldan jazıwshılardı? aylıq korkem adebiyatqa baylanıslı korkem jurnalı basıp shı?arıla basladı. Ekinshi jahan urısı jılları turkmen jazıwshıları shabıwılshılar?a qarsı xalıq jerkenishin a?latıwshı poeziyalıq ham prozalıq doretpeler jarattı. Atap aytqanda, Yo. Nosirlini? ≪Leytenanttı? olimi≫, P. Nurberdiyevti? ≪Patriot shal≫ dastanları, K. Seytliyevti? qosıqları, D. Xoldurdidi? ≪Aq xalatlı qız≫ dastanı ham basqa doretpelerde urıs ham turkmen xalqını? front arqasında?ı pidayılı?ı oz korinisin tapqan. Urıstan keyingi turkmen adebiyatında tınıshlıq ushın gures, adamlar ortasında?ı munasibet tiykar?ı tema boldı. 50-jıllarda A. Atajonov, M. Saidov, K. Qurbannapasov, A. Xaydov ham basqalar adebiyatqa kirip keldi. 60-70-jıllardan iri prozalıq shı?armalar adebiyatta jetekshi orın iyeledi. Qılısh Quliyevti? ≪Qara karwan≫, Beki Seytoqovtı? ≪Biradarlar≫, X. Deryayevti? ≪Ta?dir≫ romanları ham basqalar jaratıldı. B. Kerboboyev, X. Ismoilov, M. Garriyev, K. Tangriquliyev, A. Boymurodovlar balalar korkem adebiyatına qızıqlı shı?armaları menen ules qostı. XX asirdi? 2-yarımında iri prozalıq shı?armalar adebiyatta jetekshi orın iyeledi. B. Xudoynazarov, A. Kurbonov, O. Okmamedov, Ya. Mametyev, T. Jumageldiyev ham basqa jazıwshılardı? romanları basılıp shıqtı. A. Murodov, U. Abdullayev, J. Allakov, R. Rajabovlar adebiyattanıw ilimi ham korkem adebiyatqa baylanıslı sın pikir tarawında natiyjeli doretiwshilik etti. Basqa xalıqlar jazıwshıları, atap aytqanda, ozbek jazıwshılarını? e? jaqsı shı?armaların turkmen tiline awdarmalaw?a ulken itibar berip kelindi.

Arxitektura ham suwretlew korkem oneri [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Turkmenstan ayma?ında ayyemgi makan-jaylar (Ashxabad qasında?ı Jaytun ham Passajiktobe) qaldıqları saqlanıp qal?an. Bunnan tısqarı, iri awıllardı? qaldıqların da ushıratıw mumkin (Namazgohtobe, Ullıtobe, Altıntobe). Turli dawirlerde bekkem diywallar menen qorshal?an qalalar (Marvda?ı Erkqor?an, Kaushut qasında?ı Elkentobe) payda bol?an. Eramızdı? V-VII asirlerde shiyki gerbish ham paxsadan qor?anlar, 2 qabatlı koshkiler qurıldı. XI-XII asirlerde qalalarda meshit, medirese, karwansaray, timlar, maqbaralar, turar jay mahalleleri qurıldı (Abu Said maqbarası, Abulfazl maqbarası ham basqalar). Pisken gerbishten zawlim jaylar qurılıp, tobesi gumbez formasında qurılıp basladı. XII asirde imaratlardı bezewde bir tarepi sırlan?an gerbish ham kafelden paydalanıw rayem boldı. Maqbaralar ayrıqsha arxitekturalıq formada qurıl?an. Marvda?ı Sultan Sanjar maqbarası, Gone Ur?enishtegi Najimaddin Kubra maqbarası, Faxriddin Roziy maqbarası, Sultan Takesh maqbarası ham basqa sırlı ham na?ıs oyıw usılında saltanatlı bezetilgen. Marvtan Xorezmge barıw jolında?ı Aqshaqala, Choshqala, Dayaxatun karwansarayı ishki hawlisini? 4 tarepi teris aywanlı etip qurıl?an. XIV-XV asirlerde Temuriyler dawiri arxitekturasına tan zawlim ham portallı imaratlar qurılıp basladı. XIX asir 2-yarımında Krasnovodsk, Ashxabad, Chorjay, Bayramali, Qızılarbat sıyaqlı ja?a qalalar payda boldı. Biraq koshpeli qawimler ele kiyiz otawda jasaytu?ın edi. XX asirdi? ortalarınan turkmen arxitektorları uy-jay qurılısında ıssı ıqlım sharayatın esapqa ala basla?an bolsa, 1948-jıl Ashxabad jer silkiniwinen keyin qala qurılısını? Turkmenstan ushın ayrıqsha usılların islep shıqtı. 60-70-jıllar arxitektorlı?ında apiwayı sırtqı korinislerge umtılıw kusheydi, 70-80-jıllarda arxitekturalıq bezew korkem onerin birge qosıp, atirapta?ı tabiyat korinisine kelisiw principlerı rawajlanıp basladı (A. Ahmedov ham F. Ahmedov basshılı?ında doretiwshilik jamaatler joybarla?an ≪Ashxabad≫ miymanxanası, ≪Ayna≫ restoranı, Mamleket banki, Qurılıs banki imaratları). Korkem onermentshilikte gulalshılıq (VIII asirden qalipli na?ıslan?an sırsız ılaydan islengen ıdıslar), korkem toqıw, zergerlik, gilemshilik rawajlan?an. Asirese, XVIII-XX asirlerde geometriyalıq formalı na?ıslar menen bezetilgen qızıl, qo?ır, teke, salor, yawmıt gilemleri korkem qımbatı menen ataqlı bol?an. Zamanagoy suwretlew korkem oner Turkmenstanda XIX asirdi? 2-yarımında payda bola basladı. N. N. Karazin, K. S. Mishin, Nazer Yawmutiy turkmenler turmısını? social tareplerin sawlelendiriwge hareket etti. XX asirdi? 20-jıllarında ≪Shı?ıs korkem oneri ıl?allı mektebi≫ ashıl?annan so?, Turkmenstanda professional korkem talim jol?a qoyıldı. Sol mektepte oqı?an B. Nurali, S. N. Beklarov, keyinirek olardı? qatarına qosıl?an Yu. P. Daneshvar, I. Klichev, A. Hajiyev, A. Quliyev, N. Xojamuhamedov, A. ham Ch. Omongeldiyevlar suwretlew korkem onerdi rawajlandırıw?a natiyjeli ules qostı. XX asirdi? 2-yarımında turkmen korkem korkem onerinde grafika, daske gravyurası, natyurmort, avtoportret, teatr ham kino bezewshilik sıyaqlı janrlar rawajlandı. ?arezsizlik jılları Turkmenstan suwretlew korkem onerinde milliylikke itibar kusheydi. Daske re?lisuwret, grafika, maxrbatlı musinshilik rawajlandı. Kekse awlad wakillerinen I. Klichev, A. Almamedov, sonday-aq, Sh. Akmuhammedov, A. Muhammedov, Ya. Bayramov, J. Amandurdiyev, Ch. Amandurdiyev, G. Guseynov, A. Murodaliyev, K. Nurmurodov ham basqalar natiyjeli doretiwshilik etip atır. Mısalı, Sh. Akmuhammedov doretiwshiliginde otmish penen hazirgi kunni? tı?ız baylanıslılı?ın korsetiw, milliy estetikalıq principlerdi a?latıw, Ya. Bayramov doretiwshiliginde ozine isenimli novatorlıq, qorsha?an ortalıqtı, ulıwma turmıstı filosofiyalıq aytıw?a umtılıw bilinedi. 1939-jıl Turkmenstan suwretshiler awqamı ham 1994-jıl Milliy Korkem akademiya duzilgen.

Muzıka [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Dasturiy formaları ayyemgi iranlı elatlar muzıka doretiwshiligi ham de turk-o?uz qawimlerini? muzıka dasturleri negizinde rawajlan?an. Parfiya paytaxtı Nisa, Margiyana paytaxtı Marv, Saraxstan tabıl?an arxeologiyalıq estelikleri islam?a shekem bol?an muzıka madeniyatı (muzıka asbapları) haqqında sawlelendiriledi. Saljukiyler mamleketi dawiri (XI-XII asirler) nde turkmenlerdi? muzıka madeniyatı gullendi. Turkmen xalıq qosıqları arasında diyqan jamaatleri turmısına tan mawsim dastur qosıqları (≪Yilan oyını≫, ≪Chemche gelin≫, ≪Ximmil≫, ≪Xeshelle≫ ham basqalar), sonday-aq, sha?araqqa tiyisli dastur ham xojalıq (≪Xoshroy≫, ≪Edemekrem≫, ≪Ole?≫, ≪Azadiy≫, ≪Shappat≫, ≪Zikir≫, ≪Xuvdi≫, ≪Agi≫) qosıqları, bayram ham seyillerde hayallar atqaratu?ın ≪Lyale≫, ≪Mavrike≫ sıyaqlı janrlar ke? orın al?an. Muzıka asbapları arasında ayyemgi xizlavuk, juljul, gopuz (shı?qobız) ham de uflep shertiletu?ın tuyduklar, she?ber tarizli deprek, duwtar ham girjekler bar. Asirese, turkmen duwtar namaları (Qırıqlar, Saltikdar, Muqamlar) forması quramalılı?ı, namalar?a baylı?ı menen ajralıp turadı. Milliy professional muzıka jolları turkmen baqsı ham sazendeler doretiwshiliginde sawlelenedi. Baqsılar duwtar (duwtar ham girjek, geyde gargituyduklar) menen birge qaharmanlıq ham muhabbat temasında?ı (≪Goru?lı≫, ≪Nejeb u?lan≫, ≪Sayat ham Hamra≫, ≪Shahsanem ham ?arip≫ sıyaqlı) dastanlardı uqıp penen, arnawlı jırlaw usıllarınan ke? paydalanıp atqaradı. 1929-jıl Ashxabadta korkem texnikum muzıka bolimi menen birge ashıldı (1935-jıldan muzıka bilim jurtına aylantırıl?an). Daslepki turkmen kompozitorları A. Kuliyev, V. Muxatov, D. Ovezovlar jetilisip shıqtı. 1929-jıl simfoniyalıq orkestr, 1934-jıl xor, 1941-jıl Opera ham balet teatrı duzildi. 1941-45-jıllarda ≪Zuxra ham Taxir≫, ≪Shahsanem ham ?arip≫ operaları, ≪Aldar kose≫ baleti jaratıldı. Kompozitor A. Shaposhnikov penen V. Muxatovtı? ≪Ozimiz ham qozı≫ satiralıq operası, M. Ravich penen N. Muxatovtı? ≪Eriksiz tawip≫ baleti, A. Quliyev, A. Shaposhnikov, V. Ahmedovtı? orkestr ushın jaz?an koncertleri 50-60-jıllarda?ı turkmen muzıkasını? jetiskenligi boldı. 70-80-jıllarda turkmen muzıkası usılında ja?a jıljıw juz berdi. Kompozitorlardan Ch. Nurımov (≪Garmseldi? olimi≫, ≪Qohitang baxıtsızlı?ı≫ baletleri, simfoniyalıq koncertleri), N. Xolmamedov (vokal qosıqları), A. Agajikov (≪Sona≫ ham ≪Sheklengen tun≫ operaları, ≪Feruza≫ baleti), R. Allayarov (oratoriya ham simfoniyaları) ja?a korinis usıllarınan paydalandı. Ch. Artıqov, D. Nuriyev sıyaqlı jas kompozitorlar doretiwshilik ete basladı. Atqarıwshılar arasında dirijyor X. Allanurov, qosıqshılardan A. Annaquliyeva, M. Quliyeva, M. Shaxberdiyeva, ayaq oyınshı er adam ham hayal-qızlardan G. Musayeva, A. Pursiyanovlar ataqlı. Ashxabad ham Tashawuzda muzıkalı drama teatrları, Ashxabadta Milliy konservatoriya, Ashxabad , Mari ham Turkmenabadta muzıka ham korkem oner bilim orınları, turli qalalarda muzıka mektepleri bar.

Teatr [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

1918-jıldan hawesker teatr dogerekleri duzilip basladı. 1926-jıl daslepki milliy drama studiyası duzildi. Onda dramaturglar K. Burunov, A. Kaushutov, rejissyor Yu. Alimzoda sabaq berdi, Suray Murodova, A. Qulmamedov, K. Berdiyev, O. Durdiyeva, K. Qulmurodov ham basqa aktyorlar oqıdı. 1929-jıl sol studiya negizinde turkmen teatrı (hazirgi Mollanapes atında?ı drama teatrı) qurıldı. Onda B. Kerboboyevtı? ≪Rawajlanıw≫, A. Karliyevtı? ≪Ayna≫ pyesaları ham sırt el dramaturglarını? doretpeleri saxnalastırıldı. Mari, Karki, Qızılarbat ham basqa qalalarda ja?a teatrlar ashıldı. XX asirdi? 2-yarımında turkmen teatrlarında G. Muxtorov, K. Seytliyev, B. Omonov, Q. Quliyev, A. N Ostrovskiy, U. Shekspir pyesaları qoyıldı. Teatr jamaatleri arasında Ashxabadta?ı jas tamashagoyler teatrı, Marida?ı ≪Ozimiz≫ atlı drama teatrı, Turkmenabadta?ı muzıkalı drama teatrı, korkem oner ?ayratkerlerinen B. Omonov, A. Durdiyev, M. Cherkezov, M. Kirillov, S. Otayeva, T. ?afurova, N. Suyunova, M. Aymedovalar ataqlı.

Kino [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

1926-jıl kinofabrika duzildi, keyinirek ol ≪Turkmenfilm≫ ge aylandırıldı (hazirgi A. Karliyev atında?ı kinostudiya). Bul jerde daslepki hujjetli filmler ? ≪Aq altın≫ (1929, rejissyor A. Vladichuk), ≪Sholde birinshi≫ (1932, rejissyor M. Bistrickiy), ≪Ulken waqıya≫ (1936) jaratıldı. Daslepki korkem filmler ? ≪Esten shı?arıp bolmaydı≫ (1931, rejissyor D. Poznanskiy), ≪Jeti jurek≫ (1935, rejissyor N.I.Tixonov), ≪Men qaytaman≫ (1935, rejissyor A. Ledashchev), ≪Dursun≫ (1940, rejissyor Ye. IvanovBarkov) ekran?a shı?arıldı. 40-50-jıllarda jaratıl?an filmler (≪Alısta?ı kelin≫, ≪?arrı Ashirdi? hiylesi≫, ≪Sha?araq ar-namısı≫, ≪Birinshi imtixan≫) tabısqa erise almadı ham sın pikirge ushıradı. 60-jıllarda erjetken X. Narliyev, K. Yazxonov, M. Qurbanklichev, Ya. Saidov, M. Suyunxonov sıyaqlı jas rejissyorlardı? doretiwshiligi kinematografiyanı janlandırdı. B.B.Mansurovtı? ≪Jarıs≫ filmi (1964) ideyalıq jetikligi, korinis quralını? tasirliligi menen ajıralıp turadı. Onda quramalı insaniy maseleler tariyxıy waqıyalar tiykarında sheshilgen bolsa, sol rejissyordı? ≪Sholdi basıw≫ filminde (1967) usı maseleler zamanagoy formada sawlelendirilip berilgen. ≪Maqtumqulı≫ (1968) ham ≪Maqam sırları≫ (1974) filmleri tariyxıy shaxslar?a arnal?an. X. Narliyevti? ≪Qaraqum, sayada 45°≫ (1983) filminde gazshilerdi? turmısı suwretlengen. Jas rejissyor X. Kakaboyevti? ≪Akem qaytsın, korese?≫, X. Narliyevti? ≪Jamal teregi≫ filmleri turkmen kinematografiyasını? so??ı jıllarda?ı tabısları qatarına kiredi.

Derekler [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

	Aziyada?ı mamleketler
	Aw?anstan  · Azerbayjan  · Bangladesh  · Baxreyn  · Birlesken Arab Amirlikleri  · Bruney  · Butan  · Qubla Koreya  · Qıtay  · Armeniya  · Filippin  · Gruziya  · Iraq  · Hindistan  · Indoneziya  · Iran  · Izrail  · Kambodja  · Kuveyt  · Laos  · Livan  · Malayziya  · Maldiv  · Mısır 1  · Mongoliya  · Myanma  · Nepal  · Oman  · Ozbekstan  · Pakistan  · Qazaqstan 2  · Qatar  · Kipr  · Qır?ızstan  · Rossiya 2  · Saudiya Arabstanı  · Singapur  · Siriya  · Shı?ıs Timor  · Arqa Koreya  · Shri-Lanka  · Tajikstan  · Tailand  · Turkiya 2  · Turkmenstan  · Iordaniya  · Vyetnam  · Yaponiya  · Yemen
	Negizi ?arezsiz, biraq tanılma?an yaki az?antay tanıl?an mamleketler: Abxaziya  · Qubla Osetiya  · Tayvan  · Tawlı Qaraba?  · Palestina  · Arqa Kipr Turk Respublikası
	1. Transkontinental mamleket, bir bolegi Afrikada 2. Transkontinental mamleket, bir bolegi Evropada

Bul ele juwmaqlanba?an maqala esaplanadı. Bunı tolıqtırıp Wikipedianı? rawajlanıwına ozi?izdi? ulesi?izdi qossa?ız boladı.