Þessi grein fjallar um gomlu stjornsyslueininguna. Fyrir þa sem er við lyði i dag, sja syslumenn a Islandi .

Syslur Islands eru fyrrverandi stjornsyslueiningar a Islandi sem eru ekki lengur opinberlega i gildi. Syslur voru umdæmi syslumanna sem foru með framkvæmdavald i heraði allt fra þvi að Island gekk undir stjorn Noregskonungs a 13. old . Syslumork festust smam saman i sessi og a fyrri hluta 17. aldar voru syslurnar 19 talsins. Syslum var svo ymist skipt upp eða þær sameinaðar en þær voru 23 talsins þegar þær voru afnumdar sem stjornsyslueiningar. A 9. aratug 20. aldar voru gerðar miklar breytingar a sveitarstjornum og hlutverkum syslumanna sem leiddu i raun til þess að hin hefðbundna sysluskipting hafði ekki lengur neitt stjornsyslulegt gildi.

Þratt fyrir að syslurnar hafi fallið niður sem stjornsyslueiningar þa hafa þær lifað afram i daglegu tali þegar visað er til tiltekinna landsvæða.

Saga [ breyta | breyta frumkoða ]

Upphaf sysluskipunar [ breyta | breyta frumkoða ]

Þegar Island gekk undir Noregskonung a 13. old þurfti konungur umboðsmenn a landinu til að fara með vald sitt og komu þa til sogunar ny embætti hirðstjorar og syslumenn. Þess er getið i Gamla sattmala sem sagður vera fra arinu 1262 að islenskir hofðingjar hafi sett það sem skilyrði fyrir þvi að gangast undir vald konungs að syslumenn yrðu islenskir og af þeim hofðingjaættum sem aður hofðu farið með goðorðin. Settar hafa verið fram efasemdir um að þessi texti Gamla sattmala se i raun fra 13. old ^[1] en ljost er að i framkvæmd for konungur eftir þessu og skipaði einungis Islendinga sem syslumenn. Orðið sysla merkir i raun verk, vinnu eða athofn sem maður innir af hendir fyrir sjalfan sig eða annan. Syslumaður var þvi sa embættismaður sem innir eitthvað af hendi fyrir konung. Slikir embættismenn þekktust fyrir i Noregi og Danmorku . Menn hofðu syslu með akveðnum landshlutum og hugtakið var þa einnig notað til að visa til landssvæðis sem syslumaður hafði syslu með. ^[2] Syslumanna var getið i Jarnsiðu og Jonsbok en þar var þo ekki getið um stærð og staðarmork syslanna. I upphafi konungsstjornar a Islandi hafa syslur verið mjog storar, nað yfir heila landsfjorðunga eða jafnvel fleiri en einn fjorðung. ^{[3] [4]} Sysluskiptingin var lengi a reiki, syslur misstorar og aðallega motaðar af samkomulagi hvers og eins syslumanns við konung eða hirðstjora . Smatt og smatt foru þær þo að taka a sig fastmotaðri mynd, m.a. með tilliti til þeirra rokrettu landslagsmarka sem hin forna skipting landsins i heraðsþing hafði aður byggt a en það var ekki fyrr en a siðari hluta 16. aldar sem að syslurnar voru komnar með þau nofn og staðarmork sem heldust i tiltolulega fostum skorðum eftir það. ^[3] A siðari hluta 17. aldar voru allt að 24 syslumenn i landinu. ^[4]

Tekið var manntal a Islandi arið 1703 og voru þa 23 syslumenn a Islandi sem fengu það hlutverk að skila skyrslu ur sinni syslu um alla menn sem þar fundust fyrir. ^[5]

Fjolþætt hlutverk [ breyta | breyta frumkoða ]

Við endurreisn Alþingis arið 1844 var sysluskipting landsins notuð til grundvallar kjordæmaskipan við kosningar til þingsins. I fyrstu kosningunum voru syslurnar allar einmenningskjordæmi auk Reykjavikur sem myndaði serstakt kjordæmi. Eftir þvi sem þingmonnum a hinu endurreista þingi var fjolgað var sumum syslum breytt i tvimenningskjordæmi en oðrum skipt upp. Stærstu kaupstaðir urðu einnig að serstokum kjordæmum. Með uppstokkun kjordæmakerfisins 1959 var hætt að notast við syslurnar og i staðinn voru tekin upp atta stærri kjordæmi með hlutfallskosningum .

Samkvæmt konunglegri tilskipun um sveitarstjornarmal arið 1872 fengu sveitarfelog forræði yfir eigin malum og settar voru a laggirnar kjornar hreppsnefndir og syslunefndir auk amtsraða sem syslunefndarmenn kusu fulltrua i. Með þessum breytingum dro mjog ur boðvaldi syslumanna sem fulltrua konungs i heraði þar sem ymis staðbundin mal heyrðu nu undir forræði kjorinna fulltrua i hrepps- og syslunefndum. Syslur hofðu upp fra þessu i raun tvofalt hlutverk, annars vegar sem sveitarstjornarumdæmi sem hofðu umboð kjosenda og hins vegar sem logsagnarumdæmi syslumanna sem umboðsmanna framkvæmdavaldsins . Þetta tvofalda hlutverk birtist til dæmis i þvi að farið var að skipta sumum syslum upp i sveitarstjornarskyni þo að þær heldust obreyttar sem logsagnarumdæmi. Þannig var t.d. Hunavatnssyslu skipt upp i tvo syslufelog i sveitarstjornarmalum ( Austur- og Vestur-Hunavatnssysla ) en oskipt Hunavatnssysla helt afram að vera til sem logsagnarumdæmi syslumanns.

Allir hreppar voru hluti af syslufelagi og voldu kjosendur i hverjum hreppi einn fulltrua til að sitja i syslunefndinni. Syslumaður var avallt formaður syslunefndar. Verkefni syslufelaganna voru fjolbreytt og snertu til dæmis gerð og viðhald sysluvega, fjallskil , fatækraframfærslu og fræðslumal. Syslufelogin fjarmognuðu verkefni sin með gjoldum sem logð voru a hreppana samkvæmt akvorðunum syslunefnda en þessi gjold voru mjog misha a milli syslufelaga þar sem umfangið a utgjoldum þeirra var einnig misjafnt. I sumum syslum voru syslufelog með umfangsmikinn rekstur a skolum, sofnum, elliheimilum o.s.frv. a meðan hrepparnir sjalfir foru með þau mal milliliðalaust i oðrum syslum. ^[6]

Kaupstaðir voru a hinn boginn ekki hluti af syslufelogunum og þegar hreppur fekk kaupstaðarrettindi gekk hann um leið ur syslufelaginu. Kaupstaðir hofðu þannig meiri stjorn a sinum malum og greiddu ekki i syslusjoði. Kaupstaðir mynduðu einnig sjalfstæð logsagnarumdæmi og bæjarfogetar foru þar með þau loggæslu- og domsmal sem syslumenn sau um i dreifbylinu. Hins vegar var það þo viða þannig að sami embættismaðurinn gegndi samhliða stoðu bæjarfogeta og syslumanns, til dæmis var syslumaður Gullbringusyslu einnig bæjarfogeti kaupstaðanna i Keflavik, Njarðvik og Grindavik.

Afnam [ breyta | breyta frumkoða ]

Þegar leið a seinni helming 20. aldar var farið að kalla eftir umbotum og einfoldun stjornkerfisins, bæði a sveitarstjornarstiginu þar sem farið var að leggja aherslu a sameiningu famennra sveitarfelaga og einnig a fyrirkomulagi umboðsvalds og domsvalds sem var a hondum syslumanna og bæjarfogeta. A 9. aratugnum var þvi raðist i miklar lagabreytingar sem i reynd logðu syslur af sem stjornsysluumdæmi. Arið 1986 voru samþykkt ny sveitarstjornarlog sem mæltu fyrir um að syslufelog skyldu afnumin i arslok 1988 og að oll sveitarfelog i landinu skyldu hafa somu rettarstoðuna, hvort sem um hreppa eða kaupstaði væri að ræða. ^[7] I stað syslufelaga attu að koma heraðsnefndir sem byggðu a valfrjalsri þatttoku sveitarfelaga og sem kaupstaðir gatu lika verið aðilar að. Slikar heraðsnefndir storfuðu sums staðar a grunni gomlu syslufelaganna en siðar hefur samstarf sveitarfelaga aðalega færst yfir a vettvang landshlutasamtaka sem taka yfir stærra svæði. ^{[8] [9]} Viða hafa sveitarfelog einnig sameinast þannig að þau na nu yfir heilar syslur. Sveitarfelagið Borgarbyggð er til dæmis myndað ur ollum hreppum fyrrum Myrasyslu, morgum hreppum fyrrum Borgarfjarðarsyslu og einum hreppi að auki ur fyrrum Snæfellsnes- og Hnappadalssyslu.

Samhliða breytingum a sveitarstjornarstiginu var raðist i breytingar a embættum syslumanna og bæjarfogeta. Aðalhvatinn að þeim breytingum var sa að fyrirkomulag framkvæmdavalds og domsvalds a landsbyggðinni hafði sætt gagnryni erlendis vegna þess að sami embættismaðurinn (eða fulltruar hans) foru með logregluvald og rannsokn mala og svo dæmdu svo i somu malum. Domur Mannrettindadomstols Evropu vegna mals manns sem hafði verið dæmdur fyrir umferðarlagabrot a Akureyri var svo kornið sem fyllti mælinn. Með logum um aðskilnað domsvalds og umboðsvalds i heraði var skilið a milli rannsokna og akæruvalds i sakamalum annars vegar og domsvaldsins hins vegar með þvi að stofnaðir voru serstakir heraðsdomstolar sem lægsta þrep domsvaldsins i ollum malum. ^{[10] [11]} Um leið voru þær breytingar gerðar a umboðsvaldinu að landinu var skipt i 27 umdæmi syslumanna. Hætt var að kenna embættin við hinar fornu syslur heldur tekið upp að kenna embættin við aðsetur syslumanns, t.d. varð syslumaður Barðastrandarsyslu að syslumanninum a Patreksfirði. ^[11] Eftir þessa breytingu voru umdæmi syslumanna einnig skilgreind i reglugerð með upptalningu a sveitarfelogum sem falla undir hvert umdæmi. Þessi nyju syslumannsumdæmi fellu að mestu leyti saman við hina hefðbundnu sysluskipan en þo með nokkrum undantekningum, s.s. að leggja nokkur nagrannasveitarfelog Reykjavikur ur fyrrum Kjosarsyslu undir syslumanninn i Reykjavik og að lata Svalbarðsstrandar- og Grytubakkahrepp fylgja syslumanninum a Akureyri þo að þessir hreppar hafi aður tilheyrt Þingeyjarsyslu. ^[11] Eftir þvi sem sveitarfelog sameinuðust a næstu arum voru þau stundum sameinuð þvert a syslumork þannig að umdæmi syslumanna ymist minnkuðu eða stækkuðu eftir þvi i hvaða umdæmi hinu sameinaða sveitarfelagi var skipað.

Embætti syslumanna voru stokkuð upp a nyjan leik með lagabreytingu arið 2014 og var þeim þa fækkað niður i niu. Logsagnarumdæmi syslumanna byggja nu a somu skiptingu landsins i landshluta og landshlutasamtok sveitarfelaga, með þeirri undantekningu að Vestmannaeyjar eru serstakt umdæmi syslumanns. ^[12]

Syslurnar [ breyta | breyta frumkoða ]

Syslurnar voru 23 talsins.

Kaupstaðir [ breyta | breyta frumkoða ]

Auk syslnanna voru 24 sjalfstæðir bæir, kaupstaðir .

Grundarfjorður (fekk kaupstaðarrettindi 1786 en missti þau og endurheimti ekki aftur)

Annað [ breyta | breyta frumkoða ]

I flokkunarkerfi Sarps er minjum uthlutuð landfræðileg staðsetning eftir syslum. ^[14]

Neðanmalsgreinar [ breyta | breyta frumkoða ]

Tenglar [ breyta | breyta frumkoða ]

• Vefur Syslumanna a Islandi
• Log um framkvæmdarvald rikisins i heraði 1989 nr. 92 1. juni a vef Alþingis
• Reglugerð 1151/2014 um umdæmi syslumanna.
• Svar domsmalaraðherra við fyrirspurn Hjorleifs Guttormssonar um syslur. , 122. loggjafarþing 1997?98. Þskj. 1251 ? 668. mal.