Teoloxia
e literalmente
estudo de
Deus
(do grego θεο?,
theos
, ≪Deus≫; + λογο?,
logos
, ≪estudo≫).
Este termo foi usado por primeira vez por
Platon
en ≪
A Republica
≫ para referirse a comprension da natureza divina por medio da razon, en oposicion a comprension literaria propia dos seus poetas coetaneos. Mais tarde,
Aristoteles
empregou o termo en numerosas ocasions con dous significados:
- Teoloxia
como a rama fundamental da
ciencia filosofica
, tamen chamada
filosofia primeira
ou
ciencia dos primeiros principios
, mais tarde chamada
Metafisica
polos seus seguidores.
- Teoloxia
como denominacion do pensamento mitoloxico inmediatamente previo a
Filosofia
, nun sentido pexorativo, e sobre todo usado para chamar
teologos
aos pensadores antigos non-filosofos (como
Hesiodo
e
Ferecides de Siros
).
O termo teoloxia, xa que logo, non e inicialmente de orixe cristia . So a traves dun proceso progresivo imponse tanto en Oriente como en Occidente o uso cristian do termo “teoloxia”. Para
Clemente de Alexandria
, indica o “conecemento das cousas divinas”. Para
Orixenes
expresa a “verdadeira doutrina sobre Deus e sobre Xesucristo como Salvador”. Corresponde a
Eusebio de Cesarea
o privilexio de aplicar por primeira vez o atributo
theologos
a
Xoan o Evanxelista
, xa que no seu evanxeo escribiu unha “eminente doutrina sobre Deus”. A partir del, a teoloxia indicara a verdadeira doutrina, a cristia, en oposicion a falsa doutrina que ensinaban os pagans e os herexes.
O termo teoloxia e unha palabra composta que, no seu significado literal, pode indicar un falar de Deus, ou ben un discurso sobre Deus. Se en termos xerais a teoloxia e unha reflexion sobre Deus (e neste sentido existe tamen unha teoloxia filosofica), no sentido mais corrente da
Igrexa Catolica
e unha reflexion que intenta conecer e comprender a fe a partir da razon. Asi pois, a teoloxia presupon a fe como fundamento experiencial e intenta nela e a traves dela o conecemento e a comprension da fe. Noutras palabras, e unha actividade intelectual, metodica e critica que presupon a adhesion a fe catolica. Para indicala sinteticamente, resumese a miudo a formula de
Anselmo
:
“Fides quaerens intellectum”
:
(a teoloxia e a vontade da fe de comprender).
Santo Agostino
tomou o concepto
teoloxia natural
(
theologia naturalis
) da grande obra ≪
Antiquitates rerum divinatum
≫, de
M. Terencio Varron
, como unica teoloxia verdadeira de entre as tres presentadas por Varron: a mitica, a politica e a natural. Sobre esta, situou a
teoloxia sobrenatural
(
theologia supernaturalis
), baseada nos datos da revelacion e xa que logo considerada superior. A
teoloxia sobrenatural
, situada fose do campo de accion da Filosofia, non estaba por baixo, senon por encima desta, e considerabaa a sua serva, que a axudaria na comprension de Deus.
Teodicea
e un termo empregado actualmente como sinonimo de
teoloxia natural
. Foi creado no
s. XVIII
por
Leibniz
como titulo dunha das suas obras: ≪
Ensaio de Teodicea. Acerca da bondade de Deus, a liberdade do home e a orixe do mal
≫, ainda que Leibniz referiase con
teodicea
a calquera investigacion cuxo fin fose explicar a existencia do mal e xustificar a bondade de Deus.
A constitucion do Saber Teoloxico
[
editar
|
editar a fonte
]
Na constitucion do saber teoloxico poden indicarse o seu obxecto, as suas fontes e o seu lugar. O
“
obxecto
”
da teoloxia e
Deus
-de xeito directo-, e o
mundo
e o
home
a luz de Deus. As
“
fontes do conecemento teoloxico
”
e os seus criterios de verdade son a
razon
humana e a
revelacion
divina, de xeito privilexiado. O
“lugar”
da teoloxia e a
Igrexa
como comunidade de fe .
De aqui derivase que a Igrexa ten que poder establecer de forma autorizada criterios para a reflexion teoloxica. Segundo a Igrexa catolica, a investigacion e o traballo teoloxico inscribense dentro dun saber racional [por iso a teoloxia e ciencia] cuxo obxecto e dado pola revelacion [e dicir, a Palabra de Deus] transmitida e interpretada pola Igrexa baixo a autoridade do Maxisterio [xa que e imposible evitar a mediacion da Igrexa], e acollida pola fe [importancia do asentimento da comunidade].
- A Teoloxia preguntase acerca da natureza, as propiedades e a esencia de Deus usando como fonte a Revelacion e como metodo a loxica trinitaria. Neste sentido a Teoloxia e na sua maior parte cristia, ainda que tamen as relixions non cristias tenen unha respectable tradicion teoloxica, pero baseada noutros principios.
- As Igrexas cristias e a sua Teoloxia fundanse sobre dous misterios aceptados por todas: O Misterio Trinitario e o Misterio Cristoloxico.
Misterio
Trinitario
E a doutrina que explica a existencia dun so Deus en tres persoas diferentes e identificables: Pai, Fillo e Espirito Santo; A teoria do tres nun. A pluralidade nunha unidade.
Misterio
Cristoloxico
E a enteira vida de
Xesus Cristo
, -a segunda Persoa ou o Fillo-: O seu nacemento, paixon, morte e resurreccion, pola que reconcilia aos homes con Deus Pai. O misterio radica na imposibilidade de entender como coinciden na mesma Acode duas naturezas, a Divina, infinita e eterna, coa humana, finita e mortal, de maneira que se dea por exemplo a
paradoxo
de que a mesma Persoa de
Xesus
, do venres de crucifixion ao domingo de
resurreccion
, estea morta como home e ao mesmo tempo viva como Deus xunto ao Pai e ao Espirito Santo. E o misterio de que sexa, a partir do seu nacemento historico, verdadeiro Deus e verdadeiro home.
Ademais, a teoloxia dedicase tamen ao estudo doutras realidades:
Eclesioloxia
Sobre o papel da
Igrexa
mesma dentro do plan da Salvacion divina.
Escatoloxia
Relacionado coa eclesioloxia, trata sobre o destino ultimo da Igrexa, asi como das realidades ultimas tanto de cada persoa como da humanidade en xeral.
No medievo xurdiron multiples cismas ao redor da natureza de
Cristo
e en referencia a virxindade de
Maria
(
Marioloxia
). Con respecto a esta ultima, a controversia en parte viraba en que en Mateo 1:23 o anxo anuncia o nacemento en condicion virxinal, mentres que
Isaias
na sua profecia alude a unha alma que en hebreo significa nena ou moza, pero non a unha
bethulah
que significa virxe. Este e un pequeno exemplo das dificultades da teoloxia como disciplina cientifica, ao ter que atopar a non contradicion entre os argumentos filoloxicos e filosoficos, e as afirmacions dogmaticas do Maxisterio da Igrexa catolica, sostidas por ser asistidas polo
Espirito Santo
.
O primeiro milenio esta caracterizado pola unidade entre o saber teoloxico e o ministerio pastoral dos bispos. Os teologos son os grandes
doutores da Igrexa
. E estes, con algunhas excepcions, son bispos. O maxisterio do bispo desenvolviase sendo teologo e viceversa; apondo de manifesto a unidade e a complementariedade das duas funcions. A teoloxia era considerada como comentario e esforzo de penetracion na Palabra de Deus para podela vivir concretamente.
En Occidente, e sobre todo
Agostino de Hipona
o que manten con forza o sentido relixioso de teoloxia: comprendese a teoloxia como o esforzo por penetrar cada vez mais na intelixencia da Escritura e da Palabra de Deus. Anselmo de Aosta avanza na comprension da teoloxia e crea o principio basico da teoloxia:
quaero intelligere ut credam, sede credo ut intelligam
(busco entender para crer, pero creo para poder entender).
A aparicion das primeiras universidades no seculo XII e o comezo da distincion nos estudos escolasticos levara a teoloxia a converterse en cuestionamentos e sentenzas sobre a fe, e a reconecerse cada vez mais como ≪ciencia≫. Convertese asi nunha forma de conecemento racional do dato revelado. O que a fe acolle como don, a teoloxia explicao utilizando as leis da comprension racional. Os teologos identificanse cos grandes mestres das
universidades
e as ordes monasticas convertense no berce privilexiado para a sua formacion. A identificacion entre
bispo
e teologos e xa so unha excepcion. A doutrina crece na comprension grazas a axuda da razon, pero, con todo, comeza a primeira gran division entre as escolas teoloxicas, e dicir entre modos distintos de comprender e explicar a mesma
fe
.
Percibese unha acepcion particular da palabra ≪teologo≫ a partir do
seculo XIX
. A teoloxia, comprendida case exclusivamente como xustificacion da doutrina do Maxisterio, identifica ao teologo como a aquel que apoia esta doutrina (do Maxisterio) tanto a luz dos principios teoricos da filosofia como no plano da investigacion historica. De todos os xeitos, a sua funcion vese reducida a de comentador .
O
Concilio Vaticano II
(1962-1965) permitiunos ver a teoloxia mais animada pola Escritura (DV 24) e mais en contacto coa vida eclesiastica. Asi pois, a teoloxia segue estando ancorada na revelacion como fundamento seu e a fe como a sua intelixencia critica, para que a vida de fe do crente poida ser motivada e significativa.
Foi extraordinariamente influida polo filosofo
Althusser
, quen na sua reinterpretacion de
Karl Marx
, establece que o totalitarismo non e unha condicion
sine qua non
do marxismo, e que o verdadeiramente relevante e a transformacion social e a loita contra as inxustizas. A partir de aqui a nova pleiade de teologos expora que se pode ser marxista e soster a idea de Deus. Agora ben, debido ao desprestixio do marxismo, nas suas aplicacions historicas, deixara de ser utilizado como termo na teoloxia. Ata as suas derivacions como a teoloxia da liberacion deixaran de ser usadas na linguaxe pastoral.
Pero subsistira o nucleo basico que e a anulacion da esperanza. Mantenense as teses de Marx no sentido de que toda apelacion a un mais alo e alienante, e que toda a atencion debe ser encaminada a este mundo. Iso leva implicito a relectura das outras duas grandes virtudes: Fe e Caridade, en clave temporal de redencion humana.
Ao manterse termos convencionais como Cristo, Igrexa, Biblia, Fe, percibese a sensacion dunha permanencia no deposito clasico teoloxico, pero as audiencias non informadas non comprenden a falta da Esperanza, ou mellor devandito, traducida como esperanza intramundana nun mundo mellor, ven abaixo toda a estrutura da fe, a esperanza e a caridade.
Pero entre Althusser e a
nova teoloxia
, que domina unha parte xa enorme dos escenarios pastorais e xerarquicos, atopase a teoloxia de
Bloch
, precisamente dedicada ao principio esperanza e que paradoxalmente a vez que a trata, confinaa ao espazo intramundano, e xa que logo anulaa, nunha aporia formidable.
Dado que a vida humana termina coa morte, a anulacion do saber e a practica sobre o mais alo, caracteristico da sabedoria e praxe catolica, impon unha perda do horizonte espiritual, que ten consecuencias nefastas sobre a calidade ata psicoloxica da existencia, asi como dos valores humanos, e unha depresion formidable na vida espiritual das persoas.
Contra esta orde argumental, a nova teoloxia e as suas derivas pastorais opon simplemente cualificativos simples criminalizadores, como tradicionalismo, integrismo, e apoiase en anecdotas de abusos historicos na predicacion, elevandoas a categorias globais, para xustificar a moderna amputacion da esperanza.
Podese pensar no teologo como naquel que, por vocacion, entregase ao estudo dun acontecemento que afunde as suas raices no pasado, pero como fillo do seu tempo, cargado das provocacions e tensions do presente, tendo que producir instrumentos para que ese acontecemento sexa comprensible e significativo tamen para o dia de hoxe. Como crente, vese levado na sua investigacion pola certeza da fe, pero como cientifico esta suxeito as regras do saber critico.
O teologo e ante todo un crente
. A sua investigacion esta xa posta no horizonte da revelacion, que non e de seu obxecto demostrativo do seu traballo teoloxico. El acepta esta verdade tal como transmitiulla a tradicion eclesiastica. Isto e o que constitue o obxecto da sua fe. O teologo, xa que logo, non dubida dos fundamentos do seu saber teoloxico nin establece ideas novas. O seu traballo non e o de producir a verdade, senon o de buscar a intelixibilidade daquela verdade que el acepta e que sabe que e tal pola fe. A sua tarefa como cientifico sera a de inventar linguaxes e formas de comunicacion que permitan reconecer como o acontecemento historico Xesus de Nazaret e de forma definitiva e insuperable a revelacion do amor trinitario de Deus. Esta verdade e a que ten que destacar con toda a sua plenitude de sentido.
A Palabra de Deus, obxecto de estudo do teologo, venlle na Igrexa e a traves da Igrexa
. A comprension desta Palabra, eclesiasticamente mediada desde a sua orixe, orientase primariamente a comunidade crente, para que saiba dar razon da sua fe (1 Pe 3,15). Neste horizonte e onde se pon outra caracteristica do teologo: a eclesialidade, e dicir vivir, pensar e sentir como parte da Igrexa.
O ministerio do teologo faise mais visible cando, en virtude da sua competencia, froito da investigacion e do estudo persoal, insignia aos demais. Pero ao ser un ministerio na Igrexa e da Igrexa, que a relaciona dun xeito totalmente peculiar coa revelacion, o ensino do teologo nunca se lle da a titulo persoal.
En canto teologo, e sempre unha persoa ≪publica≫, xa que expresa a intelixencia da fe eclesiastica
. O teologo como home de ciencia necesita claramente competencia e preparacion cientifica, pero como suxeito eclesiastica esixeselle obediencia e fidelidade para o seu ensino (oral e escrita) (1 Cor 4,1).
O teologo e ≪responsable≫ do seu ministerio e, por conseguinte, o teologo tera que atender, como obxectivo permanente, a pasar constantemente da procura da “intelixencia” a conquista da “sabedoria”.