O que segue recolle unicamente informacion diversa sobre a pegada do pan na cultura popular e na literatura oral galegas. Toda esta informacion recollese de diferentes traballos etnograficos ?xerais a toda Galicia ou localizados nun ambito xeografico mais concreto-, dicionarios, refraneiros, cantigueiros etc. Recollese non so a informacion referida expresamente o pan, senon tamen a referida a farina e a actividades directamente relacionadas, como sementar, segar etc.; as referidas o millo e a broa recollense no artigo o millo na cultura popular galega .

Ademais do seu significado recto (alimento elaborado con farina, auga, sal e levedo, fermentado e cocido no forno), a palabra pan designa especificamente o centeo ou un cereal en xeral; segundo Eladio Rodriguez, tamen denomina o millo ainda na terra. Pero ademais e un elemento de referencia para designar moitas outras realidades.

Etnografia [ editar | editar a fonte ]

Botando unha vacaloura na auga coa que se fai a masa para enfornar, crese que o pan leveda antes.

Crese que cando as vacas acabadas de parir deitan un costro sanguinolento, debese a algunha meiga lles botara un meigallo. Para superalo, debese acender o forno tres veces o dia e botar nel o leite muxido, co que se supon que asi se mata a bruxa ou, cando menos, se desfai o meigallo ^{[ 1 ]} .

Cando meten o pan no forno hai que rezar o seguinte ensalmo: Que Deus te aumente con San Vicente, que Deus te levede con san Mamede . Ou ben: Que Deus te acrecente e o senor san Vicente e a santa Marina, pra que te fagan vir axina .

De sempre, o pan recibiu un trato de respecto debido, seguramente, as implicacions relixiosas derivadas do seu uso por Xesucristo en momentos relevantes do nacemento do cristianismo . O feito de considerar o pan como o Corpo de Cristo esixia darlle un trato especial. Moi probablemente os tempos de fame tiveron que intervir tamen nese mesmo tratamento respectuoso.

Por todo o anterior, nunca se debe tirar o pan o chan e, se nos cae, debe recollerse inmediatamente e bicalo. Se alguen atopa un anaco de pan deitado nun camino, debe recollelo e colocalo onde ninguen o poida pisar.

Cando algun esmolante vena pedir e se lle dea un pan, tamen hai que bicalo antes de darllo. E o pobre debe repetir o xesto antes de agradecelo.

Tampouco se debe tirar o pan sobrante ao lixo, pero se admite botalo ao lume.

E de mal agoiro deixar cravado un coitelo no pan, o mesmo que pousalo na mesa dado a volta.

Fraseoloxia [ editar | editar a fonte ]

Locucions [ editar | editar a fonte ]

• A pan comer : acoller xente na casa, a mesa posta.
• A pan e auga : aplicase a castigos de xexun.
• A pan e coitelo : a pan comer.
• A pan e mantes : a pan comer.
• A pan pedir : vivir da caridade publica, pedindo esmola.
• A pan seco comer pan so, sen outro compango nin vino.
• ¡Asi Dios nos dea pan e paz!

Refraneiro [ editar | editar a fonte ]

• A auga de san Xoan, leva o vino e tolle o pan .
• A auga de san Xoan, tolle o vino e non da pan .
• A auga polo san Xoan tolle o vino e non da pan .
• A choiva no abril da millo e da pan .
• A chuvia por san Xoan, tolle o vino e non da pan .
• A falta de pan, bo e pantrigo .
• A mesa sin pan non te ponas a xantar .
• A pan de quince dias, fame de tres semanas .
• A pan duro, dente agudo .
• O pantrigo fixoo Deus, a broa mandouna facer .

Cantigueiro [ editar | editar a fonte ]

• A galina pon o ovo/ pra o proveito da muller:/ o home vai pra o monte/ ¡come broa si a quer! ^{[ 2 ]} .
• A mina Mariquitina/ heina de ensinar a todo;/ a peneirar, a amasar/ i a mete-lo pan no forno ^{[ 3 ]} .
• A mina muller, Farruco,/ eche unha cumprimenteira:/ bebeu un xarro de vino,/ comeu unha bola enteira ^{[ 4 ] [ 5 ]} .
• A mina muller, Farruco,/ eche unha cumprimenteira:/ co rabo dunha sardina/ comeu unha bola enteira ^{[ 6 ]} .
• A mina muller morreu/ enterreina tras do forno,/ pasei onte por ali,/ inda me choscou un ollo ^{[ 7 ]} .
• A mina muller, Farruco,/ eche unha cumprimenteira:/ co rabo dunha sardina/ comeu unha bola enteira ^{[ 8 ]} .
• A muller que ha de ser mina/ ha de ter o cu de pan,/ a barriga de cortizo/ i o nariz de bacallau ^{[ 9 ]} .
• A tua muller, Farruco,/ eche ben cumprimenteira,/ co rabo dunha sardina/ comeu unha bola enteira ^{[ 10 ]} .
• Ai, Xesus, que calma fai/ por riba dos segadores!/ quen fora ramino verde/ que cobrise os meus amores ^{[ 11 ]} .
• As meninas, as de Calvos,/ todas ten a saia rota,/ so a filla da forneira/ que a ten feita de estopa ^{[ 12 ]} .
• Cala, bica balorenta,/ calate e vaite calando,/ que un ollo teno torto/ i o outro estao arremedando ^{[ 13 ]} .
• Cala, cebola rustrida,/ que es bica de formento,/ eres unha penachuda,/ cara de porco cheirento ^{[ 14 ]} .
• Cando eu era rapaz/ faguia mil diabluras:/ mollaba o pan no aceite,/ deixaba a Dios as escuras ^{[ 15 ]} .
• Cando paso a tua porta/ collo pan e vou comendo/ porque non digan teus pais/ que de verte me manteno ^{[ 16 ]} .
• Cando te queiras casar/ busca vino de Xeas,/ pancino de Vilanova/ e carneiro de Gaias ^{[ 17 ]} .
• Cara de leite fervido,/ cara de pan balorento,/ anda tua nai decendo/ que lle come-lo formento ^{[ 18 ]} .
• Caseime no mes de agosto/ porque habia moito pan,/ o forno da mina sogra/ cria o fiollo no vran .
• Casou Rosa cun mocino/ que e noxenta criatura,/ mais cando non hai o pan/ porveintanse as faragullas ^{[ 19 ]} .
• Catro cartos para pan,/ tres e medio para vino,/ un carto para tabaco,/ ala vai un realino .
• Cunha codia de pan quente,/ unha sardina salgada/ e o abrazo dunha nena/ pasa un home unha somana ^{[ 20 ]} .
• Dame un bocado de pan/ pola nai que te pareu,/ que che hei de dar un xurelo/ cando vena de Bueu ^{[ 21 ]} .
• De almorzo danme papas,/ de xantar papas me dan,/ de merenda danme papas,/ de noite papas sen pan ^{[ 22 ]} .
• Deixame ir, que vou de presa,/ que vou abrir unha poza,/ teno trigo sementado/ no curazon dunha moza ^{[ 23 ]} .
• Dianno-los reises:/ figos, chourizos e vino/ e tamen algun dineiro/ para merca-lo pantrigo ^{[ 24 ]} .
• Durme, meu solcino, durme,/ pra que eu poida traballar;/ teno que lava-los panos,/ peneirar e amasar ^{[ 25 ]} .
• Eres blanca como o leite,/ colorada como o trigo;/ se te non levan de noite/ de dia non tes perigo ^{[ 26 ]} .
• Este ano hai moito trigo,/ ¡casamentos que ha de haber!/ hase de casa-la fame/ coa gana de comer ^{[ 27 ]} .
• Eu non quero ver tristezas,/ queiro o sol a mina beira;/ onda a sombra o pan non crece/ nin da rosas a roseira ^{[ 28 ]} .
• Eu subin o alcipreste,/ subino e baixei de pe;/ non quero pan encetado/ que o meu enteirino e ^{[ 29 ]} .
• Foi a merla onde a formiga/ e pediulle un pan prestado;/ a formiga lle repuxo:/ Mentras andas na silveira,/ chirlo merlo, chirlo merlo,/ traballa de vrau/ pra comer de inverno ^{[ 30 ]} .
• Fun o santo San Andres/ fun coa mina empanada,/ anque o santo e milagreiro/ e amigo da fuliada ^{[ 31 ]} .
• Heiche de dar vino tinto,/ sopas de pan balorento,/ moza que falas comigo,/ mira que perde-lo tempo ^{[ 32 ]} .
• Maria Antonia do Rego,/ a do refaixo marelo,/ andas segando no trigo,/ falando cun ganadeiro ^{[ 33 ]} .
• Mariquina da forneira,/ a tua nai onte coceu,/ dame un anaco de bola/ pola nai que te pareu .
• Mariquina da forneira/ se coceres faime un bolo,/ se mo fas, faimo de trigo,/ que centeo non cho como ^{[ 34 ]} .
• Maruxa, se vas a sega/ escribeme do camino,/ se non topares papel,/ nas alas dun paxarino ^{[ 35 ]} .
• Maruxina da Portela,/ hoxe tua nai coceu,/ dame un cachino de bola/ pola nai que che pareu ^{[ 36 ]} .
• Marzo, espigarzo;/ abril, penduril;/ maio, granado;/ san Xoan, curado./ Na santa Marina/ metelo na arquina .
• Meu fillino pequerrecho,/ tesouro da tua naicina,/ durme, que inda hei de ir o muino/ buscar pro pan a farina ^{[ 37 ]} .
• Meu menino, durme, durme,/ que teno que ir amasar,/ durme logo, queridino,/ que te quero ir deitar ^{[ 38 ]} .
• Meu menino, durme, durme,/ que teno que ir o muino,/ teno que ir pola farina/ para fague-lo pancino ^{[ 39 ]} .
• Mina comadre Pelonia, / veno a que me preste un pan. / Meu compadre escaravello, / ¿logo que fixo no vran?
• Mina nai como e moi probe/ non tina pan que me dar,/ encheume a cara de bicos,/ despois rompeu a chorar ^{[ 40 ]} .
• Mina nai, cando peneira,/ bate cos pes no sobrado,/ dime que non quere xenro/ i eu xa llo teno buscado ^{[ 41 ]} .
• Mina nai, cando peneira,/ bateme cunha varina;/ dime que fuxa dos homes/ coma o gato da sardina ^{[ 41 ]} .
• Mina nai, mina naicina,/ non hai outra como a mina,/ que non comia ela o pan/ por llo dar a sua filla ^{[ 42 ]} .
• Mina nai por me casar/ pormeteume canto tina;/ dende que me viu casada/ deume o fol da farina ^{[ 43 ]} .
• Mozas que van a seitura,/ mozas que a seitura van,/ mozas que van a seitura,/ levanna e non a tran ^{[ 44 ]} .
• Non botes lena no forno,/ se e que xa quente estivere,/ Non rifes, muller, co home,/ cando por algo se altere ^{[ 45 ]} .
• Non chores meu irmaucino/ que a naina esta a chegar:/ foi pola farina ao muino/ e non nos ha de tardar ^{[ 46 ]} .
• Non chores meu pequenino/ que a naicina esta a chegar:/ foi pola farina ao muino/ e teu pai foille asubiar ^{[ 47 ]} .
• O crego e maila criada/ botaron o pan no forno,/ e os pequenos lles dician/ nanai, teta, papai, bolo ^{[ 48 ]} .
• O crego e mais a criada/ ordenaron de cocer;/ tinan a lena no monte/ e a farina por moer ^{[ 49 ]} .
• O cura e maila criada/ ordenaron de cocer,/ tinan a lena no monte/ e a farina por moer ^{[ 50 ]} .
• O dia da mina voda,/ que ogalla sexa mana,/ heime mercar un vestido/ i unha boroa de pan ^{[ 51 ]} .
• O lobo i a muller/ trataron de cocer:/ a lena no monte,/ a farina por moer ^{[ 52 ]} .
• O meu menino e pequeno,/ heino daprender a todo:/ a amasar i a peneirar/ i a que quente ben o forno ^{[ 53 ]} .
• O meu pai foi sancristan/ e fixo moitas diabruras,/ mollaba o pan no aceite,/ deixaba o Cristo as escuras ^{[ 54 ]} .
• O pan trigo, sabe ben,/ dichoso de quen o come!/ Muller bonita casada,/ fortuna para o seu home ^{[ 55 ]} .
• O Roque e maila muller/ ordearon de cocer,/ tinan a lena no monte/ i a farina por moer ^{[ 56 ]} .
• Os ratos coa farina/ ten un bo divertimento:/ eu tamen che me adivirto/ traguendote no pensamento ^{[ 57 ]} .
• Para pantrigo, Castilla,/ para buen vino, el Ribeiro,/ para rapazas bonitas/ viva Facos, que es mi pueblo ^{[ 58 ]} .
• Pequerrechina/ quedei sen pai,/ almas sinxelas/ dademe pan;/ inda son nena/ e no lugar/ andan os mozos/ a ver cal deles/ me ha de levar ^{[ 59 ]} .
• Perguicina, queres pan?/ Quero, quero, se mo dan./ Pois vai busca-lo coitelo./ Ai, non senor, non o quero ^{[ 60 ]} .
• Perinas me dan ao almorzo,/ ao xantar peras me dan,/ a merenda danme peras,/ ao cear peras sen pan ^{[ 22 ]} .
• Sega, foucinino, sega,/ por ise pancino raro,/ que o que quer gana-la vida/ comprelle de ir con coidado ^{[ 61 ]} .
• Sete xastres fan un home/ no ano do pan barato,/ que no ano do pan caro/ precisanse vintecatro ^{[ 62 ]} .
• Sete xastres fan un home/ o ano do pan barato,/ o ano que o pan e caro/ xa fan falla vintecatro ^{[ 63 ]} .
• Si todo o mar fora leite/ e Monte Louro boroa,/ xa terian que comer/ os tramalleiros de Boa ^{[ 64 ] [ 65 ]} .
• Tanto baillei/ a porta do forno,/ tanto baillei/ que me deron o bolo ^{[ 66 ]} .
• Teno muino e moe farina,/ teno forno e coce pan,/ teno unha muller bonita,/ xa estou feito un capitan ^{[ 67 ]} .
• Terra negra non da pan;/ os mocinos de Galicia/ noutra terra non os hai <refXaquin Lorenzo Fernandez, 153.</ref>.
• Tiroliro, mina gaita,/ tiroliro, que che falta,/ te-lo vino na bodega/ i o pantriguino na arca ^{[ 68 ]} .
• Todo se me da na man/ se non a sacha do millo/ e mais a sega do pan ^{[ 69 ]} .
• Todos din casar, casar,/ eu tamen me casaria,/ se non fora, mina prenda,/ polo pan de cada dia ^{[ 70 ]} .
• Toma meu cego a limosna/ e non me tome-la man./ - Perdone mina senora,/ pensei que todo era pan .
• Torradinas de manteiga,/ torradas non quero mais;/ por causa das torradinas/ foxenlle as fillas os pais ^{[ 70 ]} .
• Vaite de ei, carocino,/ terra seca non da pan;/ mais vale quedar solteira/ que casar cun balandran ^{[ 71 ]} .
• Viva O Mano, viva O Mano,/ que e terra de moito pan,/ o forno da mina sogra/ bota uvas polo vran ^{[ 72 ]} .
• Xa hai tres dias que non como/ senon lagrimas con pan;/ ises son os xantarcinos/ que os teus amores me dan ^{[ 73 ]} .

Recitados [ editar | editar a fonte ]

-Preguizosa, ¿queres pan?

-Si, senora, se mo dan.

-Pois vai colle-lo coitelo.

-Non senora, asi non quero.

O pan, fonte de lexico [ editar | editar a fonte ]

Ademais do seu significado recto (alimento elaborado con farina, auga, sal e levedo, fermentado e cocido no forno), a palabra pan designa especificamente o centeo en numerosas localidades, sexa en gran, sexa ainda na terra, ou un cereal en xeral; segundo Eladio Rodriguez, tamen o millo na terra. Pero ademais e un elemento de referencia para designar moitas outras realidades, algunhas relacionadas directamente co pan (formas, presentacions, caracteristicas do pan) e outras como elemento metaforico:

Variedades de pan

• bolo : peza de pan redonda e alta, tamen chamado molete .
• pan abenzoado : pan que se bendecia na misa e que se repartia entre os fieis nos dias solemnes.
• pan albeiro : pan de trigo, moi branco e fino.
• pan acimo : pan feito sen levedo.
• pan branco : pan elaborado con farina de trigo.
• pan centeo, pan centeio : pan de centeo.
• pan da borralla : pan cocido na cinza.
• pan da lareira : pan cocido sobre a pedra da lareira, cuberto cunha tapa de ferro que a sua vez se cobre de brasas.
• pan da voda : bola de pan que se repartia entre os asistentes a unha voda, con caracter simbolico.
• pan de boroa : pan de millo.
• pan de entrepeneiras : pan de mestura.
• pan de figos : pan elaborado con figos, amendoas e especias, con forma de torta.
• pan de mestura : pan elaborado coa mestura de duas farinas diferentes, como tal millo e trigo. Para Eladio Rodriguez, o elaborado con farina milla mesturada coa de trigo ou de centeo.
• pan de millo : broa.
• pan de molde : pan de codia branda e o miolo esponxoso, con forma rectangular, cortado en rebandas e empaquetado.
• pan de ovo : roscon, elaborado con ovos e azucre.
• pan de peneira : ver: pan picon .
• pan de peso : pan de trigo, redondo e de gran tamano, elevado no centro onde presenta unha especie de mamila. Chamase asi porque se vende normalmente o peso, segundo o demande o comprador.
• pan de picos : bolo feito con farina de trigo, formado con duas barras de masa terminadas en punta e enlazadas polo centro, de forma que quedan as catro puntas saintes e equidistantes.
• pan de poia, pan de proia : torta que fai o forneiro cos restos da masa que se coce no seu forno. Adoita deixarse como pago en especie do usuario o propietario do forno.
• pan de relon : pan elaborado coa farina da segunda criba. Tamen designa o pan elaborado co relon: casca dos cereais que se separa da farina.
• pan do lar : nome xenerico que reciben diversas clases de pan cocido na pedra da lareira ( bica do lar e bola do lar ).
• pan dos anxos : ver pan eucaristico .
• pan dos dias de festa : pantrigo.
• pan eucaristico : hostia consagrada na misa.
• pan feiral : trigo ou centeno comprado na feira ou no mercado.
• pan froleado : pan elaborado coa flor da farina de trigo.
• pan granon : pan moreno, feito con farina de trigo lixeiramente peneirada.
• pan integral : pan elaborado con farina integral.
• pan milleiro : broa.
• pan negro : pan de centeo.
• pan picon : pan elaborada coa farina pasada por unha segunda peneira.
• pan reganado : pan que se abre no forno, por estar moi quente.
• pan relado : pan seco e moido que se emprega xeralmente para rebozar.
• pan resesigo, pan reseso : pan que non esta cocido no dia senon o anterior ou mais atras, polo que comeza a endurecer.
• pan seco: pan so, sen outro acompanamento.
• pan terzado : pan elaborado con tres tipos de farina, que adoitan ser de centeo, de millo e de trigo.
• pantrigo : pan elaborado con farina triga.

O pan como metafora

• burra de pan : morea de feixes de palla, herba, etc, nas leiras
• cabeza do pan : espiga do cereal.
• mosca do pan : gorgullo .
• pan da morte : cogomelo venenoso tamen chamado Cacaforra da morte ( Amanita phalloides ).
• pan da zorra : ver pan da morte .
• pan de amigo : soporte que sosten as "bancadas" nunha barca .
• pan de can : ver pan da morte .
• pan de cobra : cogomelo que o informante non identifica. Pode ser o tamen conecido como peido de lobo .
• pan de cobrega : ver pan de cobra .
• pan de corvo : cornizo do centeo .
• pan de cuco : planta tamen chamada aleluia ( Oxalis acetosella ).
• pan de cuco : planta tamen chamada erbellaca ( Vicia sativa ).
• pan de cuco : planta ( Vicia hirsuta ).
• pan de curuxa : ver pan de cobra .
• pan de gaivota, de gavota : esponxa marina .
• pan de gaivota : cuncha interna da xiba .
• pan de lagarto : especie de sempreviva ( Sedum acre ).
• pan de lagartos : planta de zonas costeiras ( Sedum album ).
• pan de lagosta, de langosta : ver pan de gaivota (esponxa).
• pan de mouro, pan mouro : ver pan de gaivota (esponxa).
• pan de paxaro : ver pan de lagarto e pan de lagartos .
• pan de pega : ver pan pego .
• pan de raposo : especie de cogomelo ou fungo que o informante non identifica.
• pan de sapo : ver pan de cobra .
• pan de sapo : ver pan de gaivota (esponxa).
• pan do demo : ver pan da morte .
• pan do demo : cogombro de mar ou holoturia (un equinodermo marino).
• pan e queixo : planta ( Pontentilla erecta ).
• pan e queixino : ver panqueixo .
• pan pego : posta de ovos da barbantesa ( Mantis religiosa ).
• pan senso : ver pan de gaivota (xiba).
• panqueixo : planta ( Capsella bursa-pastoris ).

Outros [ editar | editar a fonte ]

• Na novela Memorias dun neno labrego , de Xose Neira Vilas , o autor sinala as preocupacions de Balbino ao comer pan de millo (a sua nai "sentaballe mal a broa"), mentres os nenos de familias mais adineiradas podian mercar "pantrigo".
• O Padre Sarmiento escribiu "Os rusticos comen pouco pan de trigo, o mais comun que comen e pan de millo".
• Castelao describiu unha Galiza sonada por el coma "Vexo aos nenos, loiros e bonitos, a comeren pantrigo con mel e manteiga".

Notas [ editar | editar a fonte ]

Vexase tamen [ editar | editar a fonte ]

Bibliografia [ editar | editar a fonte ]

• ANONIMO: Saudade. Verba Galega nas Americas , Mexico 1942-1953. Ed. facsimile do Centro do Ramon Pineiro 2008.
• BOUZA BREY, Fermin : "Cantigas populares da Arousa", en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos III, 1929, 153-204 [en facsimile II].
• Fermin Bouza-Brey (colector): "Novas cantigas e triadas da parroquia de Paradela, na terra da Ulla", en "Arquivo Filoloxico e Etnografico de Galiza", en Nos 96, 15.12.1931.
• CASAS, Alvaro das (colector): "Pra un canzoneiro de Noia", en "Arquivo Filoloxico e Etnografico de Galiza", en Nos 95, 15.11.1931.* ANONIMO: Saudade. Verba Galega nas Americas , Mexico 1942-1953. Ed. facsimile do Centro do Ramon Pineiro 2008
• Rodriguez Castelao, Alfonso : Sempre en Galiza , 1944. ISBN 978-84-8288-729-6
• LEMA BOUZAS, Lino (compilador): Ditos e cantigas marineiras . I Encontro de embarcacions tradicionais, Galicia 1993.
• LORENZO FERNANDEZ, Xaquin : Cantigueiro popular da Limia Baixa , Galaxia, Vigo 1973.
• NEIRA VILAS, Xose : Memorias dun neno labrego . Editorial Galaxia, 1961. ISBN 978-84-9865-343-4 .
• RISCO, Vicente : "Cultura espritual", en Historia de Galiza tomo I, 1962 (reed. Akal 1979, 255-777).
• RIVAS QUINTAS, Elixio : Frampas, contribucion al diccionario gallego , CEME, Salamanca 1978.
• VALLADARES NUNEZ, Marcial : Diccionario gallego-castellano , Santiago, Imp. Seminario Conciliar 1884.

Outros artigos [ editar | editar a fonte ]

• Pan
• Broa
• Farina
• O muino na cultura popular galega
• O centeo na cultura popular galega
• O millo na cultura popular galega