Desaparicion forzada ^{[ 1 ]} ou tamen, desaparicion involuntaria de persoas , e o termo xuridico co que diversos textos internacionais, entre eles a "Convencion Internacional para a proteccion de todas as persoas contra as desaparicions forzadas ^{[ 2 ]} e a lexislacion penal de varios paises denominan un tipo de delito complexo, que supon a violacion grave de multiples dereitos humanos e que cometido en determinadas circunstancias de practica xeneralizada ou sistematica, tamen e cualificado de crime de lesa humanidade ^{[ 3 ]}

O crime de desaparicion forzada caracterizase pola privacion de liberdade , mediante accions de secuestro , arresto ou detencion , se e por parte de axentes do Estado ou por persoas ou grupos que actuan co seu apoio, seguida da negativa a reconecer devandita privacion de liberdade da persoa co fin de subtraela da proteccion da lei , ocultando o seu paradoiro de sorte que, frecuentemente, resulta na morte da persoa tras un cativerio violento e tortura , de maneira que se favorece deliberadamente a impunidade dos responsabeis, co fin de causar intimidacion ou terror a comunidade ou colectivo social ao que pertence a persoa. Os efectos da desaparicion forzada, cualificada por Nacions Unidas como unha "ultraxe a dignidade humana", perduran ata que non se resolve a sorte ou paradoiro das persoas, e tamen se estenden co sufrimento causado a familiares ou achegados, considerados tamen vitimas deste delito, asi como os nenos que poidan ser subtraidos de pais afectados pola desaparicion forzada.

Desde o ultimo cuarto do seculo XX , por mor da multiplicacion dos casos de desaparecidos por todo o mundo e en especial, durante os periodos de reximes ditatoriais en diversos paises de America Latina , crearonse organizacions non gobernamentais especializadas na sua denuncia e concienciacion que requiriron a comunidade internacional o desenvolvemento dunha xurisprudencia para a sua tipificacion e persecucion, co precedente desenvolvido para xulgar os crimes cometidos polo nazismo durante a segunda guerra mundial .

A constitucion en 1980 do Grupo de Traballo sobre Desaparicions Forzadas ou Involuntarias , dependente da Comision de Dereitos Humanos de Nacions Unidas , e a resolucion de 1983 da Organizacion de Estados Americanos (OEA) , resultaron en 1989 na primeira formulacion da primeira sentenza de condena por parte da Corte Interamericana de Dereitos Humanos e posteriormente a Declaracion sobre a proteccion de todas as persoas contra as desaparicions forzadas da Asemblea Xeral de Nacions Unidas de 1992 , a Convencion Interamericana sobre Desaparicion Forzada de Persoas de 1994 e a tipificacion universal no Estatuto de Roma da Corte Penal Internacional de 1998 .

O 6 de febreiro de 2007 celebrouse en Paris a firma da Convencion Internacional para a proteccion de todas as persoas contra as desaparicions forzadas coa que se chegaba ao termo de mais de 25 anos de desenvolvemento do dereito penal internacional para o establecemento de obrigacions universais xuridicamente vinculantes para os Estados signatarios.

Desde a constitucion do Grupo de Traballo en 1980 ata a Convencion aprobada en 2006 , o delito de desaparicion forzada revelouse un problema mundial habendo sidos rexistrados por este organismo 51.531 casos en 79 paises ^{[ 4 ]} de todo o mundo, principalmente naqueles estados que se ven afectados por conflitos internos, por politicas de represion cara aos opositores politicos ou polos casos que permanecen sen resolver e que constituen delitos permanentes.

As vitimas deste crime son conecidas como desaparecidos , palabra que e empregada na sua transcricion espanola en moitos idiomas, e tamen particularmente en America Latina , como detidos desaparecidos (DD.DD.) .

Co fin de recordar a todas as nacions e gobernos do mundo a existencia da realidade dos "Desaparecidos", a Federacion Latinoamericana de Asociacions de Familiares de Detidos-Desaparecidos (FEDEFAM), declarou o 30 de agosto como o Dia Internacional do Detido Desaparecido .

Concepto e desenvolvemento xuridico [ editar | editar a fonte ]

Descricion e caracteristicas xerais [ editar | editar a fonte ]

A desaparicion forzada e un delito complexo, multiple e acumulativo ^{[ 5 ]} xa que atenta contra un conxunto diverso de dereitos fundamentais ^{[ 6 ]} segundo concluiron as primeiras sentenzas formuladas por organismos internacionais nos anos oitenta a partir dos dereitos reconecidos, entre outras lexislacions, polo Pacto Internacional de Dereitos Civis e Politicos de 1966 ^{[ 7 ]} ou a Convencion Americana sobre Dereitos Humanos de 1969 ^{[ 8 ]} e que serviron para desenvolver a xurisprudencia internacional relativa a este crime:

• dereito a vida art. 6 do Pacto; art. 4 da Convencion Americana
• dereito a liberdade e a seguridade persoal art. 9 do Pacto; art. 7 da Conv.
• dereito ao trato humano e respecto a dignidade art. 10 do Pacto; art. 5 da Conv.
• dereito ao reconecemento da personalidade xuridica art. 2 do Pacto; art. 3 da Conv.
• dereito a identidade e a vida familiar, especialmente no caso dos nenos art.24 do Pacto; art. 19 da conv.
• dereito a reparacion, ata mediante a indemnizacion art. 63 Convencion Americana
• dereito a liberdade de opinion, expresion e informacion
• dereitos laborais e politicos

En caso de guerra, a desaparicion forzada de prisioneiros vulnera ademais dereitos expresamente establecidos nos catro Convenios de Xenebra do 12 de agosto de 1949 e os seus dous Protocolos Adicionais:

• dereito a recibir un trato humano,
• dereito a recibir proteccion fronte a actos de violencia
• dereito a non ser sometido a tortura fisica ou mental ou a outras formas de coaccion
• dereito do prisioneiro a que os seus familiares e a Axencia Central de Prisioneiros de Guerra do Comite Internacional da Cruz Vermella , sexan informados da sua captura ou traslado a outro campo (artigo 70)
• dereito a manter correspondencia (artigo 71)
• dereito de ser liberados unha vez finalizadas as hostilidades (artigo 118).

A desaparicion forzada e tamen un abuso continuo xa que a figura do suxeito titular do dereito, a vitima, estendese aos familiares que sofren no tempo o dano da ausencia dos seus achegados desaparecidos cuxa sorte non se esclarece e da impunidade dos autores que non comparecen ante a xustiza . Este dano chega a causar sindromes de tension postraumatica nos familiares como se reconece nas sentenzas xudiciais ^{[ 9 ]} . A clasificacion de crime continuo tamen supon que, xuridicamente, os feitos so prescriben a partir do momento en que se poden clarexar, de maneira que as familias poden dispor dun maior tempo para presentar as denuncias ante a xustiza.

Outra caracteristica da desaparicion forzada e a indefension xuridica absoluta da vitima que queda desprotexida dos recursos elementais de habeas corpus ou de amparo como resultado da actuacion de xeito deliberadamente secreto de quen cometen o crime. Por esta razon, con todo, a sua defensa pode ser exercida por calquera persoa proxima, familiar ou amigo, ou algunha organizacion non gobernamental ou organismo defensor de dereitos humanos.

Debido a que xeralmente estes delitos tenen lugar en ausencia de separacion de poderes , o suxeito pasivo da accion procesual e o Estado no seu conxunto quen debe responder as demandas presentadas.

Tratamento nos textos internacionais [ editar | editar a fonte ]

A desaparicion forzada e un concepto que evolucionou inicialmente de xeito lento ante as diversas controversias e incertezas que se presentaban para a sua tipificacion e ata a Convencion Internacional para a proteccion de todas as persoas contra as desaparicions forzadas asinada en Paris o 6 de febreiro de 2007 non se reconeceu o dereito humano concreto da persoa a non ser sometida a desaparicion forzada.

Con anterioridade, no ano 1992 a Asemblea Xeral de Nacions Unidas aprobara pola resolucion 47/133 de 18 de decembro de 1992 a Declaracion sobre a proteccion de todas as persoas contra as desaparicions forzadas que con todo, non establecia obrigacion xuridica vinculante aos Estados.

Na Declaracion de 1992 evocabase no seu preambulo unha definicion de desaparicion forzada:

...desaparicions forzadas, e dicir, que se arreste, detena ou traslade contra a sua vontade as persoas, ou que estas resulten privadas da sua vontade dalgunha outra forma por axentes gobernamentais de calquera sector ou nivel, por grupos organizados ou por particulares que actuan en nome do goberno ou co seu apoio directo ou indirecto, a sua autorizacion ou o seu consentimento, e que logo se negan a revelar a sorte ou paradoiro desas persoas ou a reconecer que estean privadas da liberdade, subtraendoas asi da proteccion da lei,...

E mais adiante, no punto 2º do artigo 1, enuncia as violacions que concorren no acto de desaparicion:

A desaparicion forzada subtrae a vitima da proteccion da lei e causalle graves sufrimentos, o mesmo que a sua familia. Constitue, en particular, unha violacion das normas do dereito internacional que garanten a cada ser humano os dereitos ao reconecemento da sua personalidade xuridica, a liberdade e a seguridade da sua persoa e a non ser sometido a torturas nin a outras penas ou tratos crueis, inhumanos ou degradantes. Viola ademais o dereito a vida ou o pon gravemente en perigo.

A Convencion de decembro de 2006 aspirou entre outras cuestions a encher as lagoas expostas pola Declaracion de 1992 , establecendo como novo dereito humano o dereito a non ser sometido a desaparicion forzada. Tamen representou un avance no que respecta a medidas concretas vinculantes, como a obrigacion de manter rexistros centralizados de todos os lugares de detencion e dos detidos e ao dereito dos desaparecidos e os seus familiares a un recurso efectivo e reparacion.

O seu artigo 2 da Convencion define a desaparicion forzada:

entenderase por "desaparicion forzada" o arresto, a detencion, o secuestro ou calquera outra forma de privacion de liberdade que sexan obra de axentes do Estado ou por persoas ou grupos de persoas que actuan coa autorizacion, o apoio ou a aquiescencia do Estado, seguida da negativa a reconecer devandita privacion de liberdade ou do ocultamento da sorte ou o paradoiro da persoa desaparecida, subtraendoa a proteccion da lei.

Nos apartados do artigo 1, a Convencion tamen establece o novo dereito humano absoluto de xeito permanente:

1. Ninguen sera sometido a unha desaparicion forzada. 2. En ningun caso poderan invocarse circunstancias excepcionais tales como estado de guerra ou ameaza de guerra, inestabilidade politica interna ou calquera outra urxencia publica como xustificacion da desaparicion forzada.

A Convencion impon, poren, un conxunto de obrigacions de prevencion ao Estado recollidas no artigo 17:

• a prohibicion de detencions secretas e o requisito de que as persoas so sexan privadas da sua liberdade en lugares oficialmente reconecidos e baixo supervision
• o establecemento dun rexistro detallado dos detidos
• a obrigacion do Estado de asegurar que todos os detidos disponan dun recurso xudicial para cuestionar a legalidade da sua detencion (habeas corpus)
• o dereito de obter informacion sobre os detidos.

A Convencion reafirma dereitos aos familiares (art. 24) :

• dereito a verdade e a reparacion
• dereito a conformar asociacions para loitar contra as desaparicions forzadas

E tamen contempla a subtraccion de nenos cuxos pais foron vitimas do crime de desaparicion forzada, a falsificacion da identidade de nenos e a sua adopcion (art. 25), como recordan os graves feitos acontecidos na Arxentina .

A Convencion establece un Comite sobre desaparicions forzadas (art. 26) constituido por 10 representantes elixidos polos Estados signatarios que ademais de supervisar como os Estados implementan as suas obrigacions, facultara un procedemento humanitario urxente que lle permita realizar visitas de investigacion nos paises e podera levar ante a Asemblea Xeral das Nacions Unidas situacions nas que se practiquen desaparicions forzadas de forma xeneralizada ou sistematica.

Segundo xuristas internacionais ^{[ 10 ]} , a definicion sinalada na Convencion e fundamental para comprender a realizacion dos elementos constitutivos do delito e as consecuencias que deles se desprende, destacando tres caracteristicas:

• a desaparicion implica a privacion de liberdade por medios que se indican nos exemplos que cita, pero tamen por calquera outros, xa que a definicion deixa abertas esas posibilidades.
• A practica debe ser atribuibel ao Estado, directa ou indirectamente, xa que a Convencion establece imposicions xuridicas aos Estados e non aos particulares.
• A privacion de liberdade debe ser negada ou a sorte da persoa deliberadamente oculta, de maneira que se subtrae a persoa da proteccion das leis habituais, pretendendo os responsabeis non ter que dar conta de nada, abrindo a posibilidade a cometer todo tipo de abusos.

Por outra banda, destacase que a Convencion prohibe tamen o recurso aos estados de expulsar, rexeitar ou extraditar persoas a terceiros paises onde haxa un risco de que sexan sometidas a desaparicion.

Dereito penal internacional: crime de lesa humanidade [ editar | editar a fonte ]

A Organizacion dos Estados Americanos (OEA) foi a primeira organizacion en aplicar un instrumento capaz de ditar sentenzas definitivas e obrigatorias en casos interestatais e particulares expresamente reconecidas polos Estados Partes interesados, a Corte Interamericana de Dereitos Humanos ^{[ 11 ]} que en 1988 e 1989 pronunciou as primeiras sentenzas condenatorias por casos de desaparicions en contra do Estado de Honduras . A OEA adoptou posteriormente a Convencion Interamericana sobre Desaparicion Forzada de Persoas ^{[ 12 ]} de 1994 coa que asentar o marco xuridico e na que se considera a desaparicion forzada no seu preambulo como delito de lesa humanidade imprescritibel :

...CONSIDERANDO que a desaparicion forzada de persoas constitue unha afronta a conciencia do Hemisferio e unha grave ofensa de natureza odiosa a dignidade intrinseca da persoa humana... REAFIRMANDO que a practica sistematica da desaparicion forzada de persoas constitue un crime de lesa humanidade

que define do seguinte modo no seu artigo II:

Art. II. Para os efectos da presente Convencion, considerase desaparicion forzada a privacion da liberdade a unha ou mais persoas, calquera que for a sua forma, cometida por axentes do Estado ou por persoas ou grupos de persoas que actuen coa autorizacion, o apoio ou a aquiescencia do Estado, seguida da falta de informacion ou da negativa a reconecer devandita privacion de liberdade ou de informar sobre o paradoiro da persoa, co cal impidese o exercicio dos recursos legais e das garantias procesuais pertinentes.

No artigo III require dos Estados a adaptacion dos seus codigos penais para a tipificacion do delito de desaparicion forzada:

Art. III. Os Estados Partes comprometense a adoptar, con arranxo aos seus procedementos constitucionais, as medidas lexislativas que foren necesarias para tipificar como delito a desaparicion forzada de persoas, e a imporlle unha pena apropiada que tena en conta a sua extrema gravidade. Devandito delito sera considerado como continuado ou permanente mentres non se estableza o destino ou paradoiro da vitima

Co precedente rexional da Corte Interamericana, a constitucion da Corte Penal Internacional estendeu no ambito universal das Nacions Unidas a disposicion dun instrumento internacional unificado e xuridicamente vinculante que establecese a obrigacion expresa do Estado de protexer aos cidadans fronte ao crime de desaparicion forzada ^{[ 13 ]} .

En vigor desde o 1 de xullo de 2002 , o artigo 7º Paragrafo 2,i. do Estatuto de Roma ^{[ 14 ]} de 1998 , establece a seguinte definicion:

Por "desaparicion forzada de persoas" entenderase a aprehension, a detencion ou o secuestro de persoas por un Estado ou unha organizacion politica, ou coa sua autorizacion, apoio ou aquiescencia, seguido da negativa a admitir tal privacion de liberdade ou dar informacion sobre a sorte ou o paradoiro desas persoas, coa intencion de deixalas fora do amparo da lei por un periodo prolongado.

Con todo, ese mesmo artigo 7 estipula que o delito de desaparicion forzada e outros so constituen un crime de lesa humanidade "cando se cometa como parte dun ataque xeneralizado ou sistematico contra unha poboacion civil e con conecemento de devandito ataque".

Historia do desenvolvemento xuridico e xurisprudencia internacional [ editar | editar a fonte ]

A Comision Interamericana de Dereitos Humanos e a Comision de Dereitos Humanos das Nacions Unidas foron a partir de 1974 ^{[ 15 ]} os primeiros organos internacionais de dereitos humanos que reaccionaron ante o fenomeno das desaparicions, por mor das denuncias presentadas con relacion aos casos ocorridos en Chile desde o golpe de estado militar do 11 de setembro de 1973 . O informe do Grupo de Traballo encargado de investigar a situacion dos dereitos humanos nese pais, presentado a Comision de Nacions Unidas o 4 de febreiro de 1976 ilustrou por primeira vez un caso deste tipo, o de Alphonse-Rene Chanfreau, de orixe francesa, detido en xullo de 1974 no seu domicilio de Santiago de Chile .

Pouco antes, en febreiro de 1975 , a Comision de Dereitos Humanos das Nacions Unidas habia empregado por primeira vez o termo persons unaccounted for , "persoas cuxa desaparicion non se xustificou", nunha resolucion en favor de que se realizasen esforzos en relacion con desaparicions ocorridas en Chipre como resultado do conflito armado que resultou na division da illa ^{[ 16 ]} , expresion retomada xunto coa de missing people , "persoas desaparecidas", nas duas resolucions da Asemblea Xeral adoptadas en decembro de 1975 con respecto a Chipre e Chile ^{[ 17 ]} .

En 1977 , a Asemblea Xeral de Nacions Unidas volveu manifestarse en relacion as desaparicions na sua resolucion 32/118 ^{[ 18 ]} . Para enton, o premio Nobel Adolfo Perez Esquivel fixera un chamamento internacional que co apoio do goberno de Francia ^{[ 19 ]} obtivo a resposta da Asemblea Xeral en forma da resolucion 33/173 do 20 de decembro de 1978 ^{[ 20 ]} onde se referia especificamente as "persoas desaparecidas" e pediase a Comision de Dereitos Humanos que formulase as recomendacions apropiadas.

A Comision autorizou o 6 de marzo de 1979 a designacion como expertos do doutor Felix Ermacora e de Waleed M. Sadi , quen houbo de renunciar mais tarde por presions politicas ^{[ 21 ]} para que estudasen a cuestion da sorte das desaparicions en Chile, emitindo un informe a Asemblea Xeral do 21 de novembro de 1979 ^{[ 22 ]} . O informe de Felix Ermacora converteuse nun referente sobre a cuestion xuridica do delito ao incluir unha serie de conclusions e recomendacions que mais tarde recolleron as organizacions e organos internacionais.

Mentres tanto, no transcurso do mesmo ano de 1979 , a Asemblea Xeral da Organizacion de Estados Americanos adoptou o 31 de outubro unha resolucion sobre Chile en que declaraba que a practica das desaparicions era "unha afronta a conciencia do hemisferio" ^{[ 23 ]} , tras enviar en setembro unha mision da Comision Interamericana a Arxentina , que confirmou a practica sistematica das desaparicions forzadas por parte das sucesivas xuntas militares. A pesar das exhortacions de organizacions non gobernamentais e organizacions de familiares das vitimas, na mesma resolucion do 31 de outubro de 1979 a Asemblea Xeral da OEA emitiu unha declaracion, tras recibir presions por parte do goberno arxentino, na que unicamente se instaba aos estados en que desapareceran persoas a que se abstivesen de promulgar ou de aplicar leis que puidesen dificultar a investigacion de devanditas desaparicions ^{[ 24 ]}

Pouco tempo despois do informe de Felix Ermacora, a Comision de Dereitos Humanos de Nacions Unidas considerou, a iniciativa de Francia, unha das propostas expostas e decidiu o 29 de febreiro de 1980 a constitucion do Grupo de Traballo sobre as Desaparicions Forzadas ou Involuntarias, o primeiro dos chamados mecanismos tematicos da Comision e o organo mais importante das Nacions Unidas que se ocupa desde enton do problema das desaparicions para os casos que poden imputarse aos gobernos, ademais de emitir recomendacions a Comision e aos gobernos sobre o xeito de mellorar a proteccion brindada as persoas desaparecidas e aos seus familiares e de previr os casos de desaparicion forzada. A partir de enton, comezaron a desenvolverse diferentes causas en diversos organismos xuridicos internacionais cuxas sentenzas serviron para fixar unha xurisprudencia especifica en desaparicion forzada.

Neste campo, o Comite de Dereitos Humanos de Nacions Unidas, establecido en 1977 de conformidade co artigo 28 do Pacto Internacional de Dereitos Civis e Politicos co fin de vixiar o cumprimento polos Estados Partes das suas obrigacions, emitiu en marzo de 1982 ^{[ 25 ]} e xullo de 1983 dous ditames nos que se condenaba ao Estado do Uruguai polos casos de Eduardo Bleier, exmembro do Partido Comunista do Uruguai, residente en Hungria e Israel , desaparecido tras a sua detencion en 1975 en Montevideo , e de Elena Quinteros Almeida, desaparecida desde o seu arresto na embaixada de Venezuela en Montevideo en xuno de 1976 , nun incidente que provocou a suspension de relacions diplomaticas entre ambolos dous paises. Nas suas sentenzas, o Comite baseouse na violacion de varios artigos do Pacto Internacional, en especial os relativos ao "dereito a liberdade e a seguridade persoais", "o dereito dos detidos a ser tratados humanamente e co debido respecto a dignidade inherente ao ser humano" e o "dereito de todo ser humano ao reconecemento da sua personalidade xuridica", mentres que no caso de Quinteros, resolveuse por primeira vez a favor dos familiares considerados igualmente vitimas.

En 1983 , a Organizacion de Estados Americanos (OEA) declararia pola sua resolucion 666 XIII-0/83 que toda desaparicion forzada deberia cualificarse de crime contra a humanidade. Poucos anos despois, en 1988 e 1989 , a Corte Interamericana de Dereitos Humanos pronunciou as primeiras sentenzas condenatorias que declararon culpabel ao Estado de Honduras pola violacion dos seus deberes de respecto e garantia dos dereitos a vida, a liberdade e integridade persoais dos desaparecidos Angel Manfredo Velasquez Rodriguez, estudante hondureno secuestrado en setembro de 1981 en Tegucigalpa por homes fortemente armados de civil conectados coas Forzas Armadas Hondurenas, e Saul Godinez Cruz ^{[ 26 ]} pero para as cales, a falta ainda enton da tipificacion expresa do crime de desaparicion forzada, tivo que basearse en distintos artigos da Convencion Americana sobre Dereitos Humanos de 1969 . Outras sentenzas emitidas pola Corte Interamericana que sentaron xurisprudencia condenaron aos Estados de Colombia ^{[ 27 ]} , Guatemala por varios casos incluindo o chamado dos "nenos da rua" ^{[ 28 ]} , Peru ^{[ 29 ]} e Bolivia ^{[ 30 ]} .

Pola sua banda, o Tribunal Europeo de Dereitos Humanos con sede en Estrasburgo establecido en 1959 de conformidade co artigo 38 do Convenio Europeo para a Proteccion dos Dereitos Humanos e as Liberdades Fundamentais de 1950 , pasando en 1998 ao ser un tribunal unico e permanente vinculante para todos os Estados membros do Consello de Europa . Ainda que o Convenio europeo tampouco conten ningunha prohibicion expresa da practica da desaparicion forzada, o Tribunal ocupouse en varios casos de desaparicion ocorridos en 1993 no contexto do conflito entre as forzas de seguridade turcas e membros ou partidarios do Partido dos Traballadores Kurdos (PKK) da rexion kurda ao sueste de Turquia ^{[ 31 ]}

Outro organismo onde se ditaron bases para a tipificacion xuridica do crime de desaparicion forzada foi a Camara de Dereitos Humanos para Bosnia e Hercegovina , tribunal de dereitos humanos establecido con arranxo ao anexo 6 do Acordo de Paz de Dayton de 14 de decembro de 1995 que ainda que se declarou incompetente por ratione temporis para ocuparse da maioria dos 20.000 casos denunciados, formulou varias condenas en contra da Republica Serbia de Bosnia ^{[ 32 ]} . pola que se indemnizaron a varias familias de desaparecidos.

En paralelo a estas resolucions, varias organizacions non gobernamentais redactaron proxectos para unha convencion internacional. Asi, en 1981 o Institut des droits de l'homme du Barreau de Paris (Instituto de Dereitos Humanos do Colexio de Avogados de Paris) organizou un coloquio de alto nivel para promover unha convencion internacional sobre as desaparicions, ao que seguiron varios proxectos de declaracions e convencions propostos pola Liga arxentina dos dereitos humanos, a FEDEFAM no congreso anual do Peru de 1982 ou o Colectivo de Avogados Jose Alvear Restepo de Bogota de 1988 .

Nese mesmo ano, o experto frances na enton Subcomision de Prevencion de Discriminacions e Proteccion as Minorias , Louis Joinet , preparou o proxecto de texto que seria aprobado en 1992 pola Asemblea Xeral co titulo Declaracion sobre a proteccion de todas as persoas contra as desaparicions forzadas . A definicion presentada baseouse na empregada tradicionalmente polo Grupo de Traballo sobre as Desaparicions Forzadas ou Involuntarias. Con todo, ainda que a Declaracion incluia como principal obrigacion dos Estados o promulgar lexislacion penal concreta, a diferenza da Convencion contra a Tortura, non se estableceu o principio de xurisdicion universal nin se acordou que as disposicions da Declaracion nin as recomendacions do Grupo de Traballo fosen xuridicamente vinculantes, polo que so alguns Estados tomaron medidas concretas para cumprilas ^{[ 33 ]}

A Declaracion de Nacions Unidas, a pesar das suas carencias, serviu para espertar o proxecto rexional para o continente americano encargado pola Asemblea Xeral da OEA en 1987 que ainda que fora redactado pola Comision Interamericana de Dereitos Humanos en 1988, viuse sometido a longas discusions e modificacions que resultaron no seu estancamento. En xuno de 1994 , a Asemblea Xeral da OEA aprobou finalmente a Convencion Interamericana sobre Desaparicion Forzada de Persoas , que seria o primeiro instrumento xuridicamente vinculante na materia ^{[ 34 ]} entrando en vigor o 28 de marzo de 1996 tras a sua ratificacion por oito estados: a Arxentina, Panama, o Uruguai, Costa Rica, Paraguai, Venezuela, Bolivia e Guatemala.

A vista do escaso exito da Declaracion das Nacions Unidas, instrumento non vinculante, que so puido influir de xeito marxinal en reducir a practica das desaparicions forzadas, diversas organizacions non gobernamentais e varios expertos propuxeron reforzar a proteccion contra as desaparicions adoptando tamen unha convencion no marco das Nacions Unidas. Para iso retomaronse as deliberacions do Coloquio de Paris de 1981 presentadas por Louis Joinet en forma dun proxecto aprobado en subcomision en agosto de 1988 . Varios gobernos, organizacions internacionais e organizacions non gobernamentais responderon a invitacion do Secretario Xeral Kofi Annan para achegar comentarios e observacions ao proxecto ^{[ 35 ]} O 20 de decembro de 2006 , a Asemblea xeral de Nacions Unidas aprobou o texto da Convencion internacional sobre a desaparicion forzada de persoas tras mais de 25 anos de desenvolvemento, sendo asinado en Paris o 6 de febreiro de 2007 nunha cerimonia a que asistiron representantes dos 53 primeiros paises signatarios e na que 20 deles ratificarona inmediatamente ^{[ 36 ]} . O 19 de abril de 2007 , a Comision de Dereitos Humanos actualizou a lista dos paises que ratificaron a Convencion que ascendia a 59 nacions ^{[ 37 ]}

Casos de desaparicions forzadas no mundo [ editar | editar a fonte ]

Antencedentes a tipificacion en dereito internacional [ editar | editar a fonte ]

Primeiros tratados e o decreto Nacht und Nebel [ editar | editar a fonte ]

A evocacion do crime de desaparicion forzada arrinca coa historia mesma dos dereitos na declaracion francesa dos dereitos do home e do cidadan , do 26 de agosto de 1789 , onde xa se afirmaba nos seus artigos 7 e 12:

art. 7. Ningunha persoa pode ser acusada, detida nin encarcerada senon nos casos determinados pola lei e segundo as formas prescritas nela. Os que solicitan, facilitan, executan ou fan executar ordes arbitrarias deben ser castigados... ( Nul homme ne peut etre accuse, arrete ou detenu que dans les cas determines par la loi et selon les formes qu'elle a prescrites. Ceux qui sollicitent, expedient, executent ou font executer des ordres arbitraires doivent etre punis ; mais tout citoyen appele ou saisi en vertu de la loi doit obeir a l'instant ; il se rend coupable par la resistance. )

art. 12. A garantia dos dereitos do home e do cidadan necesita unha forza publica. Esta forza se institue, xa que logo, para beneficio de todos e non para a utilidade particular daqueles que a tenen ao seu cargo. ( La garantie des droits de l'homme et du citoyen necessite une force publique ; cette force est donc instituee pour l'avantage de tous, et non pour l'utilite particuliere de ceux a qui elle est confiee. )

Ao longo do seculo XIX , xunto co avance tecnoloxico aplicado as guerras que provocou o incremento da mortalidade entre os combatentes e os danos a poboacions civis durante os conflitos, desenvolveronse en paralelo movementos para a concienciacion humanitaria nas sociedades occidentais que resultaron na fundacion das primeiras organizacions humanitarias como a Cruz Vermella en 1859 e as primeiras tipificaciones internacionais de abusos e delitos ou leis de guerra conecidas como Convenios de Xenebra a partir de 1864 .

En 1946 , os procesos de Nuremberg puxeron en conecemento da opinion publica a amplitude do decreto Nacht und Nebel , un dos antecedentes mais destacados do crime ^{[ 38 ]} , polo que o rexime nazi de Adolf Hitler detina e condenaba a morte a persoas nos territorios ocupados de Europa considerados unha ameaza para a seguridade do Terceiro Reich . Con todo, as execucions non eran realizadas inmediatamente senon unha vez transportadas as persoas a campos en Alemana , como o Campo de Struthof-Natzweiler , onde terminaban por desaparecer, prohibindose a comunicacion de calquera informacion sobre o seu paradoiro e sorte segundo establecia o punto III do decreto:

III. (...) no caso de que as autoridades alemas ou estranxeiras soliciten informacion sobre tales prisioneiros, informaraselles de que foron arrestados, pero que os procedementos non permiten maior informacion. III. (...)In case German or foreign authorities inquire about such prisoners, they are to be told that they were arrested, but that the proceedings do not allow any further information. ^{[ 39 ]}

O mariscal de campo aleman Wilhelm Keitel foi a persoa condenada en relacion co seu papel na aplicacion do "decreto NN" de Adolf Hitler, ainda que, como naquela epoca ainda non se aceptou que as desaparicions forzadas formaban parte do concepto de crimes de lesa humanidade, o Tribunal Penal Internacional de Nuremberg declarouno culpabel de crimes de guerra ^{[ 40 ]} .

America Latina: as graves violacions das decadas de 1960 e 1970 [ editar | editar a fonte ]

En 1947 , a comezos da guerra fria , creouse nos Estados Unidos o Consello de Seguridade Nacional para o desenvolvemento da doutrina de seguridade nacional . Esta doutrina, e o seu componente para a represion de disidentes, foi a base do adestramento impartido a oficiais dos exercitos de diversos paises de America do Sur na Escola das Americas en Panama e a US Special Warfare Center & School de Fort Bragg (Carolina do Norte) ^{[ 41 ]} moitos dos cales levarian ao extremo esta doutrina represora en varios paises.

Co antecedente rexional dos crimes do rexime de Maximiliano Hernandez Martinez en O Salvador en 1932 e os da represion en Guatemala tras o derrocamento do goberno de Jacobo Arbenz entre 1963 e 1966 , onde a practica foise configurando de xeito numeroso por primeira vez ^{[ 42 ]} foron durante os anos setenta tras a instauracion das ditaduras militares da Arxentina e Chile , onde aconteceron os mais extremos e masivos casos de desaparicions cuxa denuncia por familiares, asociacions e persoas relevantes da loita polos dereitos humanos, levaria posteriormente ao desenvolvemento dunha xurisprudencia internacional especial e o reconecemento do delito de lesa humanidade de desaparicion forzada, perseguido polo Tribunal Penal Internacional.

Noutros paises como Brasil , a traves da accion do Servizo de Intelixencia Nacional (SEN) tras o golpe de estado de 1964 ou novamente en O Salvador e Guatemala , mediante grupos paramilitares como a Organizacion Democratica Nacional (ORDE) foron tamen denunciados casos de desaparecidos ata mediados dos anos oitenta .

Segundo a Comision da Verdade de Panama , durante a ditadura militar que gobernou o pais entre 1968 e 1989 cometeronse polo menos 110 asasinatos e desaparicions de opositores en distintos periodos, alguns das cales ocorreron ata durante a invasion estadounidense de 1989 ^{[ 43 ]}

Outros casos de desaparicion que se deron a conecer e perduran como obxecto de denuncia en tanto os procedementos non se dan por pechados ata que se localizan os restos ou o paradoiro das vitimas ^{[ 44 ]} tiveron lugar no Uruguai , Bolivia , Colombia , Mexico e o Peru .

Casos transmitidos por Nacions Unidas desde 1980 [ editar | editar a fonte ]

Desde a constitucion do Grupo de Traballo sobre Desaparicions Forzadas ou Involuntarias da Comision de Dereitos Humanos (CDH) de Nacions Unidas en 1980 , o delito de desaparicion forzada revelouse un problema a escala mundial.

O informe do Grupo de Traballo de 2007 rexistrou un total de 51.531 casos denunciados acumulados ata marzo de 2006 que afectaban a 79 paises de todo o mundo ^{[ 45 ]} , principalmente naqueles Estados afectados por conflitos internos, pero tamen en paises que practican politicas de represion cara aos opositores politicos ou polos casos historicos, especialmente de America Latina, que permanecen sen resolver e que constituen delitos permanentes.

Os paises que acumularon o maior numero de casos denunciados ante o Comite ao longo do periodo 1964 - 2006 foron Iraq (16.517 casos) e Sri Lanka (12.319), ^{[ 46 ]} seguidos pola Arxentina (3.462), Guatemala (3.155), o Peru (3.006), O Salvador (2.661), Alxeria (1.640) e Colombia (1.224). Outros paises con numerosos casos son tamen Chile (908), a China (112), a Republica do Congo (114), Etiopia (118), Filipinas (758), Honduras (203), a India (383), Indonesia (157), Iran (529), o Libano (319), Marrocos (248), Mexico (377), Nepal (510), Nicaragua (234), a Federacion Rusa (465), o Sudan (367), Turquia (181), Iemen (150) e Timor Oriental (503).

No caso de Espana , o Comite rexistrou 3 denuncias por detencions que resultaron en desaparicions de oponentes ao rexime franquista por parte da Garda Civil nos anos corenta e cincuenta ^{[ 47 ]} .

Alxeria: a guerra "sucia" contra o FIS (1992-1998) [ editar | editar a fonte ]

Tras a anulacion do resultado das eleccions lexislativas en Alxeria de 1991 que deron a vitoria ao Fronte Islamico de Salvacion ( Front Islamique du Salut, FIS ) e o aumento da violencia asociada ao terrorismo islamista, o goberno proclamou o estado de urxencia o 9 de febreiro de 1992 . Desde ese momento, os metodos de guerra sucia empregados polas forzas militares, policia e a xendarmeria provocaron varias ondas de desaparicions forzadas, ocorridas especialmente entre 1994 e 1995 , nas areas de maior apoio popular ao FIS ^{[ 48 ]} .

Segundo a presidenta Farouk Ksentini da Commission nationale consultative pour la protection et la promotion des droits de l'homme o total de desaparecidos seria de 6.146 persoas, vitimas de polo menos 95 centros secretos de represion dirixidos polo Departement de renseignement et de securite (DRS) en coordinacion co Centre de conduite et de coordination des actions de lutte antisubversive (CCC/ALAS) do estado maior do exercito ^{[ 49 ]} .

Pola sua banda, ata 2006 o Grupo de Traballo sobre desaparecidos de Nacions Unidas rexistrara ata 1.640 denuncias sobre casos que afectaron a todo tipo de persoas, homes e mulleres e ata nenos e ancians, provenientes de todos os sectores da sociedade alxeriana, desde traballadores e agricultores, ata comerciantes, tecnicos, estudantes, medicos, xornalistas, profesores universitarios e funcionarios, moitos dos cales non profesaban militancia politica algunha.

As desaparicions denunciadas concentranse no periodo 1993 a 1997 atribuidas a axentes do Estado: o exercito, os servizos de seguridade, a xendarmeria, a policia, as forzas de defensa civil e a milicia. O Grupo de Traballo destacou no seu informe de 2007 as diferentes dificultades interpostas polo goberno alxeriano ao progreso das investigacions tanto por parte do organismo de Nacions Unidas, que ata enton so puido esclarecer 9 casos, como das ONG locais, que criticaron abertamente no 2005 a proposta do Presidente de Alxeria do 29 de setembro dese ano, pola que se anunciaba un referendo sobre o proxecto dunha Carta para a paz e a reconciliacion nacional (Decreto Nº 05-278), considerando que se encubriria unha amnistia coa que certificar a impunidade dos responsabeis.

O informe do Grupo de Traballo de 2005 declarou que desde enton, algunhas ONG alxerianas defensoras de dereitos humanos criticas co proxecto de referendo, sufriron intimidacions por parte de axentes gobernamentais e violencias sobre familiares de desaparecidos, especialmente durante varias manifestacions ocorridas o 18 e 26 de outubro de 2005 ^{[ 50 ]}

Amnistia Internacional confirmou as criticas das organizacions locais ao denunciar en marzo de 2006 , que ao expirar o mandato da comision gobernamental alxeriana esta recomendou descartar o procesamiento dos autores e a culpabilidade do Estado ^{[ 51 ]} .

Republica Popular da China: represion no Tibet, a doutrina Falung Gong e outros casos [ editar | editar a fonte ]

O Grupo de Traballo sobre desaparecidos recibiu ata a redaccion do seu informe de 2007 ^{[ 52 ]} un total de 112 denuncias por desaparicions na China acontecidas desde finais dos anos oitenta . A maioria das denuncias concentranse en casos relacionados coa represion de movementos de protesta nacionalista no Tibet , destacando o caso da detencion no Nepal de 19 monxes tibetanos en 1988 para ser interrogados por funcionarios chineses e entregados as autoridades chinesas na fronteira de Jatopani sen que se coneza desde enton o seu paradoiro. Tras varias denuncias recibidas con relacion ao episodio da praza de Tian'anmen de 1989 , as denuncias sobre desaparicions repuntaron neste pais entre 1995 e 2005 , ao aplicarse sobre seguidores da doutrina Falun Gong e novamente sobre monxes activistas tibetanos acusados de apoiar a independencia e outras persoas que desapareceron logo das celebracions do 30° aniversario da fundacion da Rexion Autonoma do Tibet .

Ainda que a colaboracion das autoridades permitiu o esclarecemento da maior parte as denuncias nas que as persoas foran postas en liberdade tras un periodo de detencion secreta, as denuncias sobre casos individuais seguiron producindose entre os anos 2000 e 2006 , algunhas delas sobre discapacitados mentais e nenos.

Republica do Congo: guerra civil e o caso do "Beach" de Brazzaville de 1999 [ editar | editar a fonte ]

Desde xuno de 1997 o pais foi escenario dunha nova guerra civil que opuxo aos partidarios do xeneral Denis Sassou-Nguesso e a sua milicia chamada Cobra , apoiada por forzas de Angola , fronte as do presidente electo Pascal Lissouba . As forzas de Sassou tomaron o control da maior parte do pais desde outubro de 1997 tras forzar o exilio de Lissouba e entrar na capital Brazzaville anunciando un plan de transicion democratica. Con todo, os partidarios de Lissouba ou milicia dos cocoyes emprenderon unha guerra de guerrillas ao redor da capital que quedou dividida en tres zonas baixo o control das milicias opostas de cobras ao norte, cocoyes no centro e ao sur, os ninjas de Bernard Kolelas , antigo rival de politico de Lissouba e Sassou. Civis e axentes sospeitosos de apoiar a un dos bandos opostos, xeralmente en funcion da sua orixe etnica, foron asasinados, arrestados ou deportados a areas interiores do pais baixo control dunha das milicias. A partir de 1998 , as forzas gobernamentais amplificaron os bombardeos dos barrios do sur da capital provocando un exodo masivo de civis cara as areas selvaticas da rexion meridional de Pool ou cara a campos de refuxiados da Republica Democratica do Congo antes de que se acordase un cesamento do fogo en decembro de 1999 . O acordo de paz tripartito entre o goberno de Sassou, o de Kinshasa e a Delegacion Rexional para Africa Central da Oficina de ACNUR previa a apertura dun corredor humanitario ata o posto fluvial de Brazzaville, conecido como Beach de Brazzaville , polo que se autorizaba o retorno dos refuxiados no antigo Zaire a partir de abril de 1999 baixo supervision de ACNUR. Con todo, a pesar da proteccion internacional, o 4 de maio de 1999 un primeiro grupo de 50 repatriados foi detido para ser interrogado por forzas da policia congolesa a sua chegada ao Beach de Brazzaville e desapareceu, sendo seguido por un segundo grupo de varios centos de persoas, o 14 de maio que correron a mesma sorte ^{[ 53 ]} .

O Grupo de Traballo de Nacions Unidas rexistrou no seu informe de 2007 a desaparicion sen resolver de 34 das 114 persoas daquel convoi constatada xa en informes anteriores ^{[ 54 ]}

Bosnia e Hercegovina: a Guerra de 1992-1995 [ editar | editar a fonte ]

No contexto do conflito, en parte caracter internacional, de 1992 a 1995 en Bosnia e Hercegovina reportouse a desaparicion de mais de 20.000 persoas moitas delas consideraradas vitimas de casos de desaparicion forzada en xa que a practica das desaparicions formaba parte da estratexia das operacions chamadas de " limpeza etnica ", ainda que sendo imputabeis a axentes non estatais, o Grupo de Traballo sobre as Desaparicions Forzadas ou Involuntarias non foi declarado competente para ocuparse deles.

Con todo, en abril de 1994 , a Comision estableceu un proceso especial sobre as persoas desaparecidas no territorio da antiga Iugoslavia , que unicamente puido esclarecer a sorte e o paradoiro de poucos casos.

Tras a entrada en vigor do Acordo de Paz de Dayton , os familiares dos desaparecidos presentaron demandas a Camara de Dereitos Humanos que, con todo, na maioria dos casos declarouse incompetente ratione temporis para ocuparse dos casos de desaparicion ocorridos antes do 14 de decembro de 1995 .

Marrocos: os anos de chumbo (1959-1991) [ editar | editar a fonte ]

En Marrocos a desaparicion forzada de persoas foi unha practica habitual ^{[ 55 ]} durante os chamados anos de chumbo do reinado de Hasan II ( 1959 - 1999 ). Son soados os casos do opositor Mehdi Ben Barka , secuestrado en Paris en 1965 , os de varios militares desaparecidos da prision de Kenitra onde cumprian condena e encerrados durante 18 anos no carcere clandestino subterraneo de Tazmamart ou os varios centenares do saharauis desaparecidos tras a ocupacion militar deste territorio por Marrocos en 1976 que constituen o colectivo mais grande de desaparecidos ^{[ 56 ]} O paso por centros de detencion clandestinos era practica habitual no caso dos detidos politicos, que podian logo ser postos en liberdade, ser detidos legalmente, ser executados extraxudicialmente ou quedar encerrados en lugares secretos indefinidamente. En 1991 foron liberados varios centenares de detidos desaparecidos e destruidos os principais centros secretos de detencion merce a presion exercida por Francia, Estados Unidos e outros paises tras unha campana de Amnistia Internacional e varias organizacions de dereitos humanos en Francia ^{[ 57 ]} En 2003 , reinando Mohammed VI , creouse a Instancia Equidad e Reconciliacion (IER) para investigar as violacions dos dereitos humanos , incluindo as desaparicions, en vista de indemnizar as vitimas ou as suas familias, ainda que co limite de que os nomes das persoas responsabeis de desaparicions e torturas non deben sair a luz pois se exclue calquera accion xudicial contra elas. ^{[ 58 ]} .

Iraq: ditadura de Saddam Husein e guerras de Iraq [ editar | editar a fonte ]

No ano 2005 foi creada a Axencia nacional para os desaparecidos ou National Centre for Missing and Disappeared Persons (NCMDP) co obxectivo de asistir aos familiares e persoas proximas aos preto de 200.000 casos ocorridos durante a ditadura de Saddam Hussein , en especial a partir de 1978 ^{[ 59 ]} . A estes graves antecedentes, engadironse novas denuncias de practicas de desaparicions desde o conflito iniciado no 2003 . O 18 de abril de 2007 , o portavoz da axencia de Nacions Unidas Human Rights Association (HRA) en Iraq anunciou os resultados dunha investigacion en colaboracion con organizacions non gobernamentais que estiman en 15.000 o numero de persoas desaparecidas catro anos despois do inicio da guerra e a obtencion do compromiso do ministerio dos dereitos humanos local a redactar un informe para confirmar estes datos.

Rusia: casos en Chechenia e outros lugares [ editar | editar a fonte ]

O 27 de xullo de 2006 , o Tribunal Europeo de Dereitos Humanos fallou a primeira sentenza de condena sobre a Federacion Rusa por unha desaparicion ocorrida no 2000 tras o comezo do segundo conflito checheno en 1999 durante o cal, segundo a organizacion non gobernamental rusa Memorial, desaparecerian no curso de detencions arbritarias entre 3.000 e 5.000 persoas, mentres que o defensor dos dereitos humanos, Lema Khasuev , cifrou en 2.096 os casos de desaparicion forzada a mans de forzas paramilitares en Chechenia ^{[ 60 ]} .

Organismos e asociacions [ editar | editar a fonte ]

O desenvolvemento lexislativo internacional en materia de desaparicions foi impulsado e reclamado desde numerosas organizacions non gobernamentais xurdidas en resposta aos graves abusos de dereitos humanos e casos masivos de desaparecidos especialmente nos anos setenta. Nacions Unidas constituiu o Grupo de traballo en desaparicions forzadas e involuntarias en 1978 que tras un mandato expreso de 1980, e o encargado de rexistrar e investigar os casos denunciados desde esa data.

• O Working Group on Enforced and Involuntary Disappearances (WGEID) ou Grupo de traballo en desaparicions forzadas e involuntarias da ONU, creado pola resolucion 33/173 da Asemblea Xeral da ONU tras solicitude ao comisionado de dereitos humanos.
• O Collectif des familles de disparu(e)s en Algerie (CFDA)

Impacto na cultura [ editar | editar a fonte ]

Numerosas obras artisticas tomaron como tema central a desaparicion forzada de persoas. A continuacion realizase unha breve listaxe dalgunhas das mais destacadas:

• Missing ( Desaparecido ) (1982), pelicula de Constantin Costa-Gavras , coa actuacion protagonica de Jack Lemmon e Sissy Spacek , sobre a desaparicion de persoas en Chile durante a ditadura de Pinochet .
• Desapariciones (1985), conecida cancion do cantante panameno Ruben Blades , publicada no seu album Buscando America (Elektra / Messidor, 1985). Tamen existe unha difundida interpretacion polo grupo arxentino Los Fabulosos Cadillacs ^{[ 61 ]} .
• Dinosauros (1983), conecida cancion do musico arxentino Charly Garcia publicada no seu album Clics Modernos ^{[ 62 ]} .
• Preso sin nombre, celda sin numero (1982), libro de Jacobo Timerman sobre a sua propia desaparicion nos centros clandestinos de detencion da ditadura arxentina de 1976-1983 .
• Mi hija Dagmar' (1984), libro de Ragmar Hagelin sobre a desaparicion da sua filla Dagmar Hagelin , unha moza adolescente sueca secuestrada por Alfredo Astiz por erro durante a ditadura arxentina de 1976-1983 .

Notas [ editar | editar a fonte ]

Vexase tamen [ editar | editar a fonte ]

Bibliografia [ editar | editar a fonte ]

• SAGUES, Nestor P. (2007). La Accion de Amparo. 5ª Edicion . Buenos Aires: Editorial Astrea . ISBN 978-950-508-762-4 .  

Outros artigos [ editar | editar a fonte ]

• Avoas de Praza de Maio
• CONADEP
• Desaparecidos pola ditadura arxentina
• Detido desaparecido
• Guerra sucia na Arxentina
• Nais de Praza de Maio
• Operacion Condor

Ligazons externas [ editar | editar a fonte ]

• Asemblea Xeral das Nacions Unidas, Resolucion A/RES/61/177 pola que se aproba a "Convencion Internacional para a proteccion de todas as personas contra as desaparicions forzadas" ^[ Ligazon morta ], 2006.
• Grupo de Traballo sobre Desaparicions Forzadas ou Involuntarias do Consello de Dereitos Humanos de Nacions Unidas, Informe A/HRC/4/41: Aplicacion da resolucion 60/251 da Asemblea Xeral, de 15 de marzo de 2006, titulada "Consello de Dereitos Humanos" ^[ Ligazon morta ] , 2007
• Instituto de Estudos Politicos para America Latina e Africa (IEPALA), Curso sistematico de Dereitos Humanos .
• Asemblea Xeral das Nacions Unidas, Resolucion 47/133 sobre a "Declaracion sobre a proteccion de todas as persoas contra as desaparicions forzadas" ^[ Ligazon morta ] , 1992
• Sitio do Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances do alto Comisionado da ONU para os Dereitos Humanos. (en ingles)
• Sitio da International commission for missing people , creada para a investigacion e procura de desaparecidos nas guerras da ex-Iugoslavia. (en ingles)
• Federacion Latinoamericana de Asociacions de Familiares de Detidos-Desaparecidos (FEDEFAM), Estatutos
• Base de documentos sobre denuncias de desaparicions de Amnistia Internacional