Froulike Altay sjamaan
Mei
sjamanisme
wurde alle fysike hannelings fan in
sjamaan
en alle leauwensopfettings om syn of har persoan hinne oantsjut.
Sjamanisme komt yn 'e hiele wrald foar by folken dy't
natoerreligys
oanhingje, yn 'e
Amearika
's,
Afrika
besuden de
Sahara
,
Sud-
,
East-
en
Sudeast-Aazje
en
Oseaanje
, It is lykwols it meast fiergeand untwikkele en ek it best bekend en beskreaun by folken yn
Sibearje
,
Sintraal-Aazje
en it
Arktysk gebiet
. It wurd "sjamaan" is dan ek fan
Toengoeske
oarsprong. Iroanyskernoch komme hjoed de dei echte, kundige sjamanen by de Sibearyske folken hast net mear foar, in beerf fan 'e minachting fan 'e
kommunisten
foar wat se as religy of byleauwe seagen. It kompleks fan leauwensoertsjugings om 'e persoan fan 'e sjamaan hinne bestiet lykwols noch wol fuort.
It lan der't it sjamanisme tsjintwurdich it measte foarkomt en der't it it minste mei oare godstsjinsten fermingd rekke is, is
Sud-Korea
. Hoewol't it troch it moderne underwiis min of mear stigmatisearre is as byleauwe, is it dere oant hjoed de dei ien fan 'e aktyfste kulturele kreften bleaun. Neffens offisjele sifers binne der mear as 40.000 sjamanen, dy't yn it
Koreaansk
mudang
neamd wurde, mar nimmen twifelt deroan dat it der eins folle mear weze moatte; om't de measte sjamanen har net registrearje litte, wurdt der rusd dat harren echte oantal tichter by de 100.000 leit.
Dat it sjamanisme yn Korea noch bestiet en florearret, hat tsjin de underdrukking yn west, dy't it sunt 'e iere
Yi-Dynasty
(1392-1910) underfun hat. Hoewol't de measte Koreanen derop delsjogge, komme in hiel soad fan harren, ek as se oare religys oanhingje, yn tiid fan need by in
mudang
foar treast en help. It sjamanisme hat dan ek in grutte ynfloed han op oare, utheemske religys yn Korea, lykas it
Boedisme
en it
Kristendom
.
De
Noardkoreaanske
foarm fan sjamanisme wie yndividualistysk en ekstatysk, wylst de
Sudkoreaanske
ferzje basearre wie op reguliere mienskiplike rituelen. It sudlike sjamanisme is oan it begjin fan 'e tweintichste iuw hast folslein utruge troch kristlike misjonarissen. Op 't heden wurdt der, foar safier bekend, yn Noard-Korea, dat sunt
1948
kommunistysk is, gjin sjamanisme mear beliden. De noardlike sjamanen binne nei it suden flechte, der't sadwaande no frijwol al it sjamanisme fan 'e noardlike fariant is.
In oar gebiet der't it sjamanisme tsjin 'e ferdrukking yn stanholden hat, is noardlik
Guatemala
. Trochdat allinne de strang-organisearre en heechlik spesjalisearre preesterstan by de
May's
de yngewikkelde matearje fan
religy
,
astronomy, astrology
,
kalinder
, gronology en
skrift
behearske, naam dy in kaaiposysje yn harren maatskippij yn. De ruines fan 'e alde Maya-steden, lykas
Utatlan
en
Copan
, wurde noch altiten besocht troch de sjamanen, dy't der harren iuwenlang ferburgen holden rituelen utfiere. Yn in grot, under de ruines fan
Utatlan
, bygelyks, bidde de preesters fan 'e
Quiche
-Maya ek no noch ta de ierde, de foaralden en de alde Maya-keningen.
It wurkgebiet fan sjamanen en bygelyks kristlike dumnys mei inoar dan oerlaapje, by poer sjamanisme is der nea sprake fan in earetsjinst. Wol komt it by guon folken, lykas de Maya's, foar, dat de funksjes fan preester en sjamaan gearfoege binne.
Ornaris wurde der twa foarmen fan sjamanisme underskaat. De earste is dy der't de sjamaan inkeld de funksje fan tolk by hat tusken de minske- en de geastewrald. De oare is dy der't de sjamaan it fet is dat troch geasten folle wurde kin foar streekrjochte kommunikaasje mei de minsken.
Dizze foarm, der't de sjamaan inkeld de funksje fan tolk by hat tusken de minske- en de geastewrald, kaam under mear foar yn 'e prekristlike godstsjinst fan
Fidzjy
. Erflike haadlju en sjamanen waarden derby beskoge as fertsjintwurdigers fan 'e goaden en de sjamanen tsjinnen as media foar kommunikaasje tusken de goaden en de minsken. Ek yn Korea tsjinje de sjamanen as in brege tusken de minske- en de geastewrald. Harren bemiddeling wurdt utfierd troch seremoanjes dy't ornaris dunsen, lieten en dramatyk omfetsje. De
Maori's
fan
Nij-Seelan
leauden yn in grut oantal goaden, der't allinne de sjamanen, de
tohunga
, mei kommunisearje koenen. Ek wienen dy de iennichsten dy't de krekte rituelen by de offers koenen en utfierden.
By transendinte kommunikaasje giet de sjamaan yn
trans
, al of net mei help fan hallusinogene middels, dat ien of mear geasten besit nimme kinne fan syn of har lichem en op dy manear streekrjocht mei de minsken kommunisearje kinne. Dizze foarm is fral bekend wurden troch syn foarkommen by in grut tal
Sibearyske
en Noardsineeske folken. By de
Eskimo's
underhaldt de sjamaan, de
angakuk
, de bannen mei de geastewrald fia in geast fan in ferstoarne, in
toornok
, der't er in goede relaasje mei hat.
By de
Yanomami
, fan noardwestlik
Brazylje
en sudlik
Fenezuela
, kin de sjamaan by need troch it nimmen fan
yakoana
, in hallusinogeen krudepoeier, goede geasten om help freegje. De sjamanen fan 'e
Tarahumara
, fan noardlik
Meksiko
, bruke foar harren seremoanjes
peyote
, in kreftich hallusinogeen dat ofkomstich is fan 'e
peyotl-plant
.
De no fierhinne utstoarne
Kalifornyske folken
makken fral gebruk fan in oar hallusinogeen,
toloache
, in
Azteekske
beneaming foar de
Datura stramonium
, in giftige plant dy't ek yn
Jeropa
al sunt minskewitten brukt wurdt foar seremoniele en medisinale doeleinen. By guon folken wie it gebruk fan toloache utslutend foarbeholden oan 'e sjamanen, mar it kaam ek foar dat it troch groepen minsken ynnommen waard by kollektive seremoanjes. Ien fan dy seremoanjes untwikkele him ta de Noardkalifornyske
Kuksu
-kultus, om 'e skepper-held fan 'e
Pomo
hinne.
De
noiade
, de sjamaan fan 'e
Lappen
fan noardlik
Skandinaavje
, brukt gjin hallusinogene stoffen, mar slacht ritmysk mei in rendierbonke op in seremoniele tromme oant er yn trans rekket. Ek de
Noardamerikaanske
folken fan it
Grutte Bekken
- de steat
Nevada
en omlizzende gebieten - brukten gjin hallusinogene middels, foar't oan 'e ein fan 'e njoggentjinde iuw it gebruk fan peyote him ut Meksiko wei nei it noarden fersprate. Boppenatoerlike boadskippen waarden by harren almeast oerbrocht yn unsochte, spontane dreamen.
By de Noardamerikaanske folken fan 'e flaktekultuer kamen hallusinogenen oarspronklik ek net foar. Yn stee derfan undergongen, en undergeane, sjamanen en oaren lichaamlike tramtaasjes om fisioenen en oare boppenatoerlike underfinings op te roppen. Sa trochstiet by it saunaritueel fan 'e de
swithutte
in groep manlju ekstreme hitens, wylst se sjonge, dunsje en harsels hoffenje mei tuken. In oar bekend ritueel is de
Sinneduns
, dy't syn oarsprong fun by de sedentere
Mandan
fan 'e bopperin fan 'e
Missouri
, mar him meitiid ta de wichtichste seremoanje fan 'e hiele flaktekultuer untjoech. By de Sinneduns, dy't oeral laat waard troch in manlike sjamaan, mar by de
Blackfeet
troch in frouliken, ferdroegen de manlju ofgryslike tramtaasjes troch ophongen te wurden oan heakken dy't troch de hud fan rech en lidden hinne slein wienen, soms ferskate dagen efterinoar. De
Amerikaanske
oerheid ferbea de Sinneduns om 1880 hinne, mar yn
1934
fun der in weroplibbing plak. De
Lakota
(Westlike Sioux) en de
Flakte-Ojibwa
fierden yn
1959
ek de byhearrende lichaamlike tramtaasjes wer yn.
Behalven de middels rinne ek de sjamanistyske metoaden en de eftergrunen derfan wiid utinoar. Sa binne neffens de Yanomami sykte en uniennichheid it gefolch fan 'e aktiviteiten fan kweageasten, dy't mooglik stjoerd binne troch sjamanen fan oare stammen. De sjamanen fan 'e Yanomami geneze beide troch in miks fan geneskreftige kruden, sjamanistyske dunsen en it oplizzen fan hannen. Foar in grut part deselde metoaden wurde brukt troch de
ngaka
, de sjamanen fan 'e
Sudlike Sotho
fan
Lesoto
. Neffens harren is kwea in konstant gefaar, dat feroarsake wurdt troch
boloi
, hekserij, en troch
thkolosi
, boartlike kweageasten.
By de
Boerjaten
en oare Mongoalske folken omfetsje de haadtaken fan 'e sjamanen it genezen fan sykten dy't fuortkomme ut it omswalkjen fan 'e
siel
buten it lichem, it nei de oare wrald lieden fan 'e sielen fan 'e deaden en it ferdigenjen fan 'e mienskip tsjin kweageasten. De wichtichste sjamanistyske seremoanje is by de harren it
Grutte Offer
, dat meastal op 'e trede dei fan it nije
moannejier
holden wurdt en der't ferskate bisten by offere wurde oan 'e goaden.
By de Eskimo's binne de sjamanen ek holistyske genezers, dy't sawol lichaamlike, geastlike, as spirituele symptomen behannelje en de jefte hawwe om 'e oarsaak fan sykte of tsjinslach yn 'e jacht te finen troch bemiddeling tusken minsken en geasten. Derta meitsje se gebruk fan in skala oan behannelmetoaden, lykas utsugjen,
quamaneq
of fisualisaasje fan it skelet, en
qilaneq
, in foarm fan wiersizzen op basis fan it gewicht fan in foarwerp yn 'e han keppele oan it munlinge underfreegjen fan 'e geasten.
De sjamanen fan 'e
Yoruba
, fan sudwestlik
Nigearia
en sudlik
Benyn
, meitsje gebruk fan in wiersismetoade dy't nei gedachten fan Arabyske oarsprong is en der't troch kombinaasjes fan sechstjin basistekens de orakelgod
Ifa
by frege wurdt om foarsizzings te dwaan. De Yoruba-sjamanen resitearje op basis fan 'e utkomst spreuken ut harren tradisjonele repertwaar, mar biede fierders gjin ynterpretaasje. In oare wiersismetoade kaam under mear foar op it prekristlike
Tahity
en
Hawai
, der't de sjamanen de wil fan 'e goaden ofliezen ut it yngewant fan 'e offerjeften.
De
mudang
fan Korea fiere harren rituelen om in ferskaat fan redens ut. Sa kinne se holden wurde om in lytse kwaal fuort te nimmen of oan it begjin fan in fiere reis. Derby wurdt troch de
mudang
in
Pison
utfierd: der wurdt troch de
mudang
wat iten offere en se seit se gebedens op. Slimmere swierrichheden, lykas djippe finansjele maleze, fereaskje in mear utwreide seremoanje, in
Kosa
. Derby bringt de
mudang
troch sang, duns en muzyk fan trommen en symbalen in boadskip oer oan 'e geastewrald. De
Kut
is de meast utwreide seremoanje, besteande ut sang, duns, muzyk, dramatyk en offerrituelen, en foarbeholden oan 'e dreechste saken, lykas in slimme sykte of it feilich oerbringen fan 'e geast fan in famyljelid nei de geastewrald. Ek is it mooglik dat doarpen op feste tiden in kut halde om 'e feilichheid en it lok fan 'e ynwenners te garandearjen.
De seremoanjes fan 'e
Midewiwin
, it Grutte Medisyn-genoatkip, dat it geastlik libben fan 'e Noardamerikaanske stammen fan it westlike gebiet fan 'e Grutte Marren behearske, ferskilden per streek en stamme, mar foar it genoatskip as gehiel gou dat beskate etyske prinsipes, de winsk om lang te libjen en de ynterpretaasje fan dreamen en natoerferskynsels sintraal stienen. De grunbegjinsels fan 'e Midewiwin holden yn dat krekt gedrach bydroech ta in lang libben en dat min gedrach de dieder uteinlik opbrekke soe. Stelle, lige en alkoholkomsumpsje wienen strang ferbean. Manlike leden waard leard respekt foar froulju en betochtsumens yn har dieden te hawwen. Ien fan 'e wichtichste doelen fan 'e Midewiwin wie fierders ek it fergearjen fan kennis fan geneskreftige planten.
Njonken sokke frij normale metoaden, dy't by grutte oantallen natoerfolken foarkomme, besteane der ek minder algemiene sjamanistyske praktiken. Sa komt bygelyks by de
Dajak-folken
fan
Borneo
hillige prostitusje fan froulike sjamanen foar.
Ek is it foar de sjamanen fan 'e Lappen net allinne wichtich om mei de geasten te kommunisearjen, mar ek mei de natoer as gehiel. Dat wurdt dien troch in
Jojk
te sjongen, in spontaan betocht liet oer in bist of plant yn it bysunder of de natoer yn it algemien.
De
Algonkin
fan sintraal
Kanada
kenne de saneamde
Skodzjende-tinteseremoanje
, der't de sjamaan him boeid by opslute lit yn in tinte, dy't wyld hinne en wer skodde wurdt troch de geasten dy't him fan syn boeiens befrije.
En de sjamanen fan 'e
Innu
fan noardeastlik Kanada, ta beslut, steane derom bekend dat se, om foarutsichten yn te skatten of dreamen ut te lizzen, gebruk meitsje fan
skapulimansjerituelen
. Derby wurdt it skouderbled fan in eland, kariboe of hazze boppe it fjoer holden, sadat der troch de hitens barstkes, plakken en skuorren yn komme, dy't dernei troch de sjamaan brukt wurde as basis foar it jaan fan utlis of it dwaan fan foarsizzings. Dit aparte, mar oeralde brukme waard foar it earst beskreaun troch de jezuyt
Paul Le Jeune
, dy't de winter fan
1633
op
1634
trochbrocht by de Innu, en yn 'e hjerst fan
1989
waard it op film festlein troch de dokuminteremakker
Hugh Brody
, yn it kamp fan
Pien Penashue
fan 'e Eastlike Innu, by
Goose Bay
yn 'e provinsje
Newfoundland
.
- G. Bendure en N. Friary
,
Hawaii
, Hawthorn, 1997.
- A. Bertholet en H. Freiherr von Campenhausen
,
Van Goor’s Encyclopedisch Woordenboek der Godsdiensten
, De Haach, 1970.
- J. Bowker
,
Een wereld van religies
, Kampen, 1999.
- J. Brewer en M. Lehtipuu
,
Finland
, Hawthorn, 1999.
- T. Brosnahan en N. Keller
,
Guatamala, Belize & Yucatan - La Ruta Maya
, Hawthorn, 1997.
- Indianen - De oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika
, under redaksje fan R. Collins, Amsterdam, 1995.
- G. Cornwallis
,
Sweden
, Hawthorn, 2000.
- K. Dydy?ski
,
Venezuela
, Hawthorn, 1998.
- Die Religion in Geschichte und Gegenwart - Handworterbuch fur Theologie und Religionswissenschaft
, Tubingen, 1957-1962.
- J. DuFresne
,
Alaska
, Hawthorn, 1997.
- M. Eliade en I.P. Couliao
,
Wereldreligies in kaart gebracht
, Utert, 1992.
- D. Else en oaren
- Southern Africa
, Hawthorn, 2000.
- West Africa
, Hawthorn, 1999.
- P. Greenway
,
Madagascar & Comoros
, Hawthorn, 1997.
- P. Greenway
, R. Storey en G. Lafitte,
Mongolia
, Hawthorn, 1997.
- R. Jones en L. Pinheiro
,
Fiji
, Hawthorn, 1997.
- W. Kielich
,
Volken en Stammen - Indonesie
, Amsterdam, 1976.
- J. King, J. Noble en A. Humphreys
,
Central Asia
, Hawthorn, 1996.
- M. Lightbody en oaren
,
Canada
, Hawthorn, 1997.
- J. Murray, J. Williams en R. Everist
,
South Africa, Lesotho & Swaziland
, Hawthorn, 1998.
- J. Noble en oaren
- Mexico
, Hawthorn, 1998.
- Russia, Ukraine & Belarus
, Hawthorn, 1996.
- R. Rachowiecki
,
Southwest USA - Arizona, New Mexico, Utah
, Hawthorn, 1995.
- N. Selby en oaren
,
Brazil
, Hawthorn, 1998.
- R. Storey
,
Korea
, Hawthorn, 1997.
- R. Storey en oaren
,
China
, Hawthorn, 1998.
- D. Swaney
- Iceland, Greenland and the Faroe Islands
, Hawthorn, 1997.
- Norway
, Hawthorn, 1999.
- P. Turner
,
Java
, Hawthorn, 1995.
- P. Turner en oaren
- Indonesia
, Hawthorn, 1997.
- New Zealand
, Hawthorn, 1998.
- P. Vitebsky
,
De Sjamaan - Reizen van de Ziel, Trance, Extase en Genezing, van Siberie tot de Amazone
, Kerkdriel, 2001.
- T. Wheeler en J.B. Carillet
,
Tahiti & French Polynesia
, Hawthorn, 1997.
- H. Wouters
,
Volken en Stammen - Noord-Amerika
, Amsterdam, 1974.
