Alde boeken
Dizze side giet oer '
boek' yn de sin fan in ynbun dokumint
. Foar oare betsjuttings, sjoch:
Boek (betsjuttingsside)
.
It
boek
is in soad brukte wize om
ynformaasje
fest te lizzen yn de foarm fan
tekst
en
yllustraasjes
en om dy ynformaasje wer te jaan, op te slaan en te fersprieden. It is in
dokumint
fan gauris net al te lytse omfang.
In boek is yn tradisjonele sin in gearfoege hoemannichte papier mei tekst, ofbyldings of allebeide. Dernjonken wurdt mei de term de oanbelangjende ynformaasje, of in lyksoartige sammeling ynformaasje, oantsjut (‘in boek skriuwe’, ‘in boek downloade’).
It
wurd
‘boek’ komt foar’t neist fan it
Germaanske
wurd foar
boek
,
boche
. De omslaggen fan de earste boeken wiene nammentlik makke fan rjochthoekich (boeke)hout.
It
Grykske
wurd ‘’biblia’’ (boeken) is it meartal fan ‘’biblion’’ wat oarspronklik ‘
papyruske
’ betsjutte, it materiaal der’t yn de aldheid meast op skreaun waard, en letter brukt waard as oantsjutting fan
papier
,
skrift
en
boek(role)
.
In boek utsykje yn in bibleteek
Foar’t de hjoeddeistige boekfoarm mei siden, de
codex
, utfun waard, bestie skreaune ynformaasje-oerdracht al yn de foarm fan ynbeiteljen yn stien,
boekrolen
fan
papyrus
of
perkamint
,
klaaitabletten
, stikken bonke, learen fellen en soksoarte guod. Koarte notysjes dy’t net bewarre hoegden te wurden, waarden meastentiids op diggels skreaun. Dat kaam sa om’t yn elts hushalden skalen, bekers en foarriedfetten fan
keramyk
brukt waarden en der geregeldwei wat briek sadat der oan diggels gjin brek wie.
De
Romeinen
skreaune harren notysjes op
waakstaffeltsjes
. Sa’n waakstafel bestie ut in plankje mei in lyts opsteand rantsje der’t
bijewaaks
yn oanbrocht wie. Mei in stift (in
stylus
) skrasten se dan it boadskip yn de waaks. As it boadskip net mear nedich wie, strutsen de waaks wer gled en koe it waakstaffeltsje fannijs brukt wurde. Foar langere tynges brukten se meardere waakstaffeltsjes. As dy dan mei in (learen) skernierke meiinoar ferbun waarden, untstie in soarte fan boekfoarm (codex). It boek sa’t wy dat kenne is sadwaande foar’t neist in Romeinske utfining.
Se seagen al gau de foardielen fan in
kodeks
foar de gebruklike boekrole oer. De kodeks is handiger by it opsykjen fan ynformaasje troch te bledjen, wylst de boekrole meast in hiel stik ofrole wurde moast. In kodeks kin folle mear ynformaasje befetsje (om’t fan de bleden beide siden brukt wurde) en is boppedat folle robuster troch de stive
boekban
as de skuorgefoelige boekrole. Fan it begjin fan de kristlike jiertelling of ferkrong de kodeks de boekrole dan ek gau.
Om fersliten boeken te ferfangen of mear eksimplaren te meitsjen, waarden de
manuskripten
mei de han en in oanskerpe reidpinne of
guozzefear
oerskreaun troch saneamde
kopiisten
Yn de aldheid barde dat meastentiids yn de
hellenistyske
bibleteken yn opdracht fan de oerheid, inkeld ek yn opdracht fan rike utjouwers dy’t meardere eksimplaren brek wiene foar de ferkeap. Yn de
Midsiuwen
fertrouden se dat wurk meast ta oan
muontsen
yn
kleasters
. Der hiene se by de kleaster
bibleteek
meast in spesjale skriuwromte foar, it
skriptoarium
. Der koene de muontsen der sa lang oer dwaan as nedich wie om in boek kreas oer te skriuwen; boppedat pasten se faak
kalligrafy
ta en allerhande fersierings en yllustraasjes. It wurd
muontsewurk
hat derom de betsjutting krigen fan langduorjend en sekuer wurk. Se brukten der swarte inket by; reade inket keazen se foar de fersierings en begjinletters.
De kopiisten skreaune mei ferdrach mar troch unkunde en wurgens net altyd frij fan flaters boeken oer fan de saneamde
lizzer
of it oarspronklik besteande boek. Troch it muoisume wurk fan it kopiearjen begun de hiele lea linkendewei sear te dwaan. Hoewol’t mar ien han ferweegde rekke de hiele lea stikken. Fersinnen sjogge jo nei kontrole yn baren troch de tekst bewegen, op dy stuiten dat it omtinken fan de kopiist nei skoften wurk minder waard. Sa makke in kopiist fan
Godfried fan Bouillon
de unbekende figuer ‘Godefridus fan Beliren’. In oare kopiist skreau ea oer de mem fan God
Maria
yn stee fan 'een rose boven alle bloemen' slim ofwezich 'haese boven alle bomen'.
Ien fan de bekendste hanskriften ut dat tiidrek is it
Brugske
Gruuthuse-hanskrift
fan om 1400 hinne, dat eaget as in mansk boekwurk.
Yn de midsiuwen bestie der in budelboek, in gebedeboek,
manuskript
of printe, werby’t oan de underkant fan de ban in budel of sek ferbun wie, dy’t as it boek net brukt waard, nei boppe lutsen waard en mei in koarde tichtreaun, sadat it tsjin skeinen beskerme wie.
De utfining fan it printsjen mei losse letters op papier makke fan healwei de
15e iuw
of it untjaan fan de meganyske
boekdrukkeunst
mooglik. Mooglik bestie dy keunst yn it Fiere Easten, Midden-Amearika en it Midden-Easten al earder en is dy as it ware hieltyd fannijs utfun. Yn
1442
waard it allerearste mei losse letters printe boek utjun. It earste boekwurk dat yn oplage printe waard wie de
Gutenbergbibel
. Dernei kaam de massaproduksje fan boeken flot op gong. Boeken dy’t set binne mei losse letters, printe foar 1 jannewari 1501 yn Jeropa, wurde
ynkunabelen
neamd. It printsjen mei losse letters waard letter ferfongen troch allerhande oare en flottere printtechniken lykas de rotaasjedruk der’t de printplaat silinderfoarmich by is. Dy printsilinder waard om in role dien en yn in drukmasine set der’t fia ferskate oare rolen in role papier troch fierd waard. Dertroch koe yn in kontinu proses tige flot printe wurde.
Troch de boekprintkeunst ferdwynt stadichoan it hanskrift ut de literatuer as opslachfoarm. It oerlibbet noch as helpmiddel foar
akteurs
, kladden foar skriuwers en kopij foar printers.
Yn de
19e iuw
en
20e iuw
kamen hieltyd mear middels ta foldwaan foar de utjefte fan it skreaune wurd yn boekfoarm troch it utfinen fan efterinoar de
typmasine
, de
stinselmasine
, it
kopiearapparaat
en de
persoanlike kompjuter
mei
printer
.
Boeken kinne yndield wurde nei foarm en nei ynhald. Fansels makket by in papieren utjefte de grutte fan de ynhald (en mei de grutte fan de letters, de hoemannichte wyt en de tsjokte fan it papier) ek de omfang ut. De omfang is lyts ferlike mei de grutte fan de ynhald by bygelyks in lytse Bibel (troch in behindich lettertype en tin papier) en grut by boeken foar lytse bern en lju dy’t min sjen kinne (grutte letters, faak ek dikker papier).
In boek is opboud ut de binnenkant, besteande ut
katernen
, en in butenkant, it kaft of de
boekban
:
- Katernen besteane ut ien of meardere kearen tearde fellen beprinte papier (inkeld- of dubeldsidich) dy’t yn in beskate folchoarder yninoar skood wurde (neffens it saneamde
ynslachskema
of opinoar lein wurde. De wize fan tearen en it gearstallen fan de katernen meitsje beide de ta te passen numering fan de te underskieden siden op it katern ut. Nei it op maat snijen wurde de katernen gearstald ta it ‘boekblok’: bygelyks oaninoar naaid (brosjearre) en/of lime (lumbeckt) yn de boekban, mei of sunder skutbleden. It boekblok is it hert fan it boek.
By naaide katernen binne de skutbleden derfoar om de boekban oan it boekblok te ferlymjen. Lime boeken (bygelyks byldferhalen) ha gjin skutbleden, om’t harren funksje net nedich is.
- De boekban bestiet, hielendal of foar in part, ut in foarplat, in efterplat en in rech. Om’t boekblok en boekban separaat makke wurde, kinne by ferskillende oplages ferkearde gearbinings foarkomme: alde boekblokken yn nije, wizige boekbannen en oarsom. Guon boeken ha in stofomslach, in manier om de oandacht te luken.
In
brosjuere
is in boek fan lytse omfang. In brosjuere bestiet ut meardere fellen teard papier, dy’t yn de rech byinoar holden wurde troch bygelyks kramkes. It tal siden is altyd it meartal fan fjouwer. Hjoeddedei wurde brosjueres yn in digitale printomjouwing lykwols ek wol lime en derby jildt it meartal fan fjouwer net wylst de fellen meast ek net teard wurde mar ut A3-oversized snien.
Goedkeaper, mar minder duorsum as in naaid as bun boek is it
pocketboek
, koartwei de pocket. De rech fan in pocket is lime; it kaft is in papieren omslach mei in plestyk laachje en de siden binne meast fan in wat mindere papierkwaliteit.
In boek kin ek de foarm fan in
digitale tekst
hawwe, al of net mei ofbyldngs. Jo hawwe it dan ek wol oer in
e-boek
, dat download wurde kin of op in gegevensdrager stiet. It is te bruken troch fan in skerm of te lezen of ut te printsjen. Ek binne der underwilens spesjale
e-boeklezers
makke, spesjale apparatuer der’t e-boeken mei lezen wurde kinne, gauris mei in spesjaal soarte skerm, saneamd
e-papier
. E-boeken kinne ek lezen wurde op handhelds lykas Palm, Pocket PC en
smartphones
.
In learboek of
studzjeboek
is in boek der’t men wat ut leare kin. Learboeken wurde gauris brukt yn
lesmetoaden
op in
basisskoalle
of yn it
fuortset underwiis
of op de
universiteit
. Edukative utjouwerijen meitsje learboeken. Ek in ynformatyf boek is in soarte learboek.
In lytser boekformaat, te ferlykjen mei de earder neamde lytse Bibel mei syn behindige letterthype en tinne papier, is de
dwerslizzer
.
Boeken kinne globaal yndield wurde yn de folgjende kategoryen:
- fiksje
: de lezer fermeitsje, foarmje of ferrykje troch de fantasy fan de auteur
- non-fiksje
of ynformatyf boek: it doel is om ynformaasje fan de auteur oer te dragen oan de lezers
Der binne it literere boek, it (alderwetske)
printeboek
en it
fotoboek
. Elts boek wurdt yn in beskate kategory yndield, lykas
sciencefiction
,
roman
,
poezij
of
detektive
, en foarsjoen fan in Ynternasjonaal Standert Boeknumer (
ISBN
), in universeel administraasjenumer. Ek wurde de skriuwer(s), de utjouwer, de eventuele oersetter en oarspronklike titel, de ferskate printingen en oare bysunderheden yn it boek opnommen, meastentiids yn it
kolofon
, dat meast foar yn it boek en inkeld efteryn te finen is. Gauris hat in boek in
prolooch
(foarwurd) nedich en/of in ynlieding. Guon boeken ha in
epilooch
(neiwurd).
In boek hat in foarwurk, in haadpart en in neiwurk. It foarwurk hat faak in Franske- of titelside, in copywrightside, in foarwurd en in ynhaldsopjefte. It haadpart hat de haadstikken, meastentiids in soad siden ynhald en inkeld yllustraasjes en/of foto’s. It oansjen wurdt utmakke troch de brukte lettertypes, de
bledspegel
, de tekstyndieling, de papiersoarte, it formaat en de foarm fan it boek.
De auteur skriuwt in boek meast mei in tekstbewurker, dernei wurdt in elektroanysk
manuskript
(hjir dus net yn de letterlike betsjutting fan in hanskreaune ferzje) nei de
utjouwer
stjoerd. In papieren boek wurdt printe troch in
printer
en bun troch de
boekbiner
. In
distributeur
fersoarget meast de logistyk fan it fersprieden nei
boekhannels
en oare ferkeapplakken; dernjonken binne der systemen foar de distribusje fan e-boeken. By distribusje en ferkeap binne
boekdata
fan belang om it yndividuele boek fine te kinnen tusken de miljoenen leverbere titels.
By it produsearjen fan boeken binne njonken auteur, utjouwer en printer under oaren
grafysk foarmjouwers
,
yllustrators
,
boekbanuntwerpers
,
fotografen
,
redakteuren
en
korrektors
belutsen, wa’t mar foar in utjefte nedich binne.
In och sa bekende ‘merk’ foar boeken, der’t utjouwers ut de hiele wrald inoars utjeften besjen kinne en titels foar oersetten keapje kinne, is de jierlikse
Frankfurter Buchmesse
.
Parten fan boekoplages dy’t net of net flot genoch ferkocht binne, geane meastentiids yn de trochferkeap. Der binne
boekemerken
en boekhannels spesjaal foar healsliten boeken of de '
ramsjmerk
’ de grutste en bekendste derfan wie
De Slegte
en hjoeddedei
2017
it Fryske
Tialda B.V.
fan Steven Sterk.
By literere utjeften is benammen de
earste printinge
fan in boek fan belang by lettere antikwaryske ferkeap. Benammen de skriften fan bekende skriuwers kinne dan in hiel soad mear opsmite.
Begjin oktober 2010 presintearre in
Australyske
utjouwer op de
Frankfurter Buchmesse
it fysyk grutste oant dan ta printe boek. It gie om in atlas fan 1,8 by 2,75 meter en koste 72.000 euro. Jo hawwe beide hannen nedich om der trochhinne te bledzjen.
Der binne yn Nederlan sunt 1970 mear as 1 miljoen titels utjun, en alle dagen komme der sawat 60 titels by.
[1]
- Hy is in iepen boek - syn inerlik is dudlik te lezen
- In boekje iepen dwaan oer wat of immen - ferburgen ynformaasje nei buten bringe oer in persoan of situaasje
- Het Boek
is de titel fan in Nederlanske en ynternasjonale (The Book) Bibeloersetting
- Metafoar: ‘Myn oarehelte, dat is in moai boek, mar ik ha it al ut' (kabaretier
Wim Sonneveld
)
- Krimpen, Huub van,
Boek, over het maken van boeken
, Veenendaal, Gaade Uitgevers, 1986, 552 s.,
ISBN 9060175212
bun (wersjoene, twadde printinge).
- Lernout, Geert,
Een beknopte geschiedenis van het boek
, Antwerpen, Meulenhoff/Manteau, 2004, 352 s.,
ISBN 9789059900042
.
- Alberto Manguel
Een geschiedenis van het lezen
, Amsterdam, Ambo/Anthos, 1999, 416 s.,
ISBN 9789026319051
(oersetting fan
A History of Reading
, 1996).
- Herman Pleij
,
Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1400-1560
, 2007, Bert Bakker,
ISBN 9789035130906
.
- Lommen, Mathieu,
Het boek van het gedrukte boek
, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2012, 480 s.,
ISBN 9789081489232
bun.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes:
|
- ↑
Cijfers van BoekLezers.nl, het Nederlandse sociale netwerk voor boeken
BoekLezers.nl
|