"Angoola" uun oler spriikwiisen
Angoola
[aŋ?go:la], amtelk
Republiik faan Angoola
(uub
Portugiisisk
:
Angola
[??.???.l?] an
Republica de Angola
[??.?pu.βli.k? d? ??.???.l?]; uub
Nuurd Mbundu
,
Suud Mbundu
an
Kongo
Ngola
an
Repubilika ya Ngola
) as en
stoot
uun a suudwaast faan
Aafrika
. Uun a suud leit
Namiibia
, uun a nuurd an uast det
Demokraatisk Republiik Kongo
, uun a uast
Sambia
, an uun a waast de
Atlantisk Ootseaan
. Angoola hee uk en eksklaawe,
Cabinda
, wat twesken at
Republiik Kongo
an
Demokraatisk Republiik Kongo
leit. At lun hee 25.789.024 lidj (2014). At hoodsteed as
Luanda
.
|
Koord faan
Angoola
|
At Republiik Angoola leit twesken 4° 22’ an 18° 02’ (faan a nuurd tu a suud) an 11° 41’ an 24° 05’ (faan a waast tu a uast). At lun as det soowenstgratst lun uun Aafrika an triisis grater uus Tjiisklun.
At lun dialt grensen ma fjauer lunen. Det lingst grens (2646 km, tup ma
Cabinda
) faan Angoola wurt ma det
Demokraatisk Republiik Kongo
an det kurtst (231 km) ma det
Republiik Kongo
diald. At lun dialt uk en 1427 km lung grens ma
Namiibia
an en 1065 km lung ma
Sambia
.
A eeg faan Angoola as 1650 km lung. Hi lingt faan det
Massabi Laguun
hen tu a steed tu a suud faan at steed
Cabinda
(uun det
Cabinda Prowins
), an faan a mos faan de
Kongo Struum
hen tu a mos faan de
Cunene Struum
.
Det hee en drug liigens loongs a eeg. Uun a uast faan at liigens stun berger. Uun detheer dial faan at lun staant de
Moco Berig
, wat de huuchst berig (2620 m) faan Angoola as. Uun a uast faan a berger leit en huuchlun, wat hoochten twesken 1,200 an 1,800 m hee. Oler berger san: de
Lupangue Berig
(2554 m), de
Ungungi Berig
(2511 m), de
Senha Berig
(2494 m), de
Mbuindo Berig
(2480 m), de
Vavele Berig
(2479 m), de
Chalima Berig
(2478 m), de
Catchimanha Berig
(2451 m), de
Tchila Berig
(2442 m) an de
Sacotiquite Berig
(2438 m).
De naistlingst struum uun Aafrika, de
Kongo Struum
, bildet dial faan't grens faan Angoola ma det DR Kongo: faan
Noqui
uun
Zaire
Prowins tu a mos faan a struum. At lun hee uk de
Cuango Struum
, wat sin hood uun det
Lunda Sul Prowins
hee, dial faan't grens ma det DR Kongo bildet an tu a nuurd iin uun de
Kasai Struum
uun detdiar lun leept.
De fjuardlingst struum uun't kontinent, de
Sambesi Struum
, leept faan a nuurd tu a suud troch at uastdial faan det
Moxico
Prowins uun a uast faan't lun. Angoola hee uk de
Okavango Struum
(diar uus
Rio Cubango
bekaand), wat efter a suud, dial faan't grens ma Namiibia bildet an troch Namiibia iin uun det
Okavango Delta
uun Botsuana leept.
Oler struumer san:
Chiluango
(wat troch det
Cabinda
Prowins leept),
Mbridge Struum
(268 km lung; hi leept troch don
Uige
an
Zaire
Prowinsen uun a nuurd),
Dande
(285 km lung; hi leept troch don
Uige
an
Bengo
Prowinsen uun a nuurd),
Bengo
(300 km lung),
Cuanza
(965 km lung),
Longa
,
Cuvo
,
Quicombo
,
Catumbela
,
Coporolo
,
Bentiaba
,
Bero
,
Curoca
an
Cunene Struum
(1050 km lung), wat, uus de Kongo Struum, iin uun’t
Atlantik
luup.
De gratst sia uun Angoola as
Dilolo Sia
, wat uun
Moxico
Prowins as.
Angoola hee trii kliimatsoonen. Bi a eeg an uun a nuurd faan at lun as det troopisk. Uun a maden an a suud as det gemeesikt-troopisk. Uun a suuduast as det for’t miast hiat.
- Uun Luanda, wat uun a nuurdwaast leit, as at temperatuur uun Janewoore twesken 23,9°S an 29,5°S an uun August twesken 18,8°S an 24°S.
- Uun Namibe, wat uun a suudwaast leit, as at temperatuur uun Janewoore twesken 19,1°S an 27°S an uun August twesken 13,8°S an 20,9°S.
- Uun Dundo, wat uun a nuurdwaast leit, as at temperatuur uun Janewoore twesken 19,4°S an 29,4°S an uun August twesken 18,3°S an 31,7°S.
Kliimatabel faan Luanda, Angoola
|
Jan
|
Feb
|
Mar
|
Apr
|
Mei
|
Jun
|
Jul
|
Aug
|
Sep
|
Okt
|
Nof
|
Det
|
|
|
Max. Temp. (
°C
)
|
29,5
|
30,5
|
30,7
|
30,2
|
28,8
|
25,7
|
23,9
|
24,0
|
25,4
|
26,8
|
28,4
|
28,6
|
Ø
|
27,7
|
Min. Temp. (°C)
|
23,9
|
24,7
|
24,6
|
24,3
|
23,3
|
20,3
|
18,7
|
18,8
|
20,2
|
22,2
|
23,3
|
23,5
|
Ø
|
22,3
|
|
Rin of sna (
mm
)
|
30
|
36
|
114
|
136
|
16
|
0
|
0
|
1
|
2
|
7
|
32
|
31
|
Σ
|
405
|
|
Stunjen sanskiin (
h
/
d
)
|
7,0
|
7,2
|
6,7
|
6,4
|
7,4
|
6,9
|
5,4
|
4,8
|
5,0
|
5,4
|
6,2
|
6,5
|
Ø
|
6,2
|
|
Rindaar (
d
)
|
2
|
3
|
8
|
8
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
1
|
4
|
3
|
Σ
|
29
|
|
Weedertempratuur (°C)
|
25
|
26
|
26
|
27
|
25
|
22
|
19
|
20
|
22
|
24
|
25
|
25
|
Ø
|
23,8
|
|
Focht uun a loft (
%
)
|
80
|
78
|
80
|
83
|
83
|
82
|
83
|
85
|
84
|
81
|
82
|
81
|
Ø
|
81,9
|
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Jan
|
Feb
|
Mar
|
Apr
|
Mei
|
Jun
|
Jul
|
Aug
|
Sep
|
Okt
|
Nof
|
Det
|
R
i
n
.
.
o
f
.
.
s
n
a
|
30
|
36
|
114
|
136
|
16
|
0
|
0
|
1
|
2
|
7
|
32
|
31
|
|
Jan
|
Feb
|
Mar
|
Apr
|
Mei
|
Jun
|
Jul
|
Aug
|
Sep
|
Okt
|
Nof
|
Det
|
|
Don tjiin gratst steeden uun Angoola san:
Angoola hee aagetanj prowinsen (uub
Portugiisk
:
provincias
), wat iin uun kreiser (uub
Portugiisk
:
municipios
) diald wurd.
Faan 16 ap tu 31 Marts
2014
jaft et en folksteeling uun Angoola. Efter a resultooten hee at lun 25.789.024 lidj: 12.499.041 faan a lidj san karmen an 13.289.983 san wufhood.
Bal al a aafrikoons spriiken, wat uun Angoola spreegen wurd, san
Bantu Spriiken
.
Portugiisisk
as amtsspriik faan Angoola an wurt uk faan 40% faan angolaaner uus mamenspriik spreegen
[3]
. Oner a aafrikoons spriiken uun Angoola san
Suud Mbundu
(of
Umbundu
, wat uun a maden faan't lun spreegen wurt),
Nuurd Mbundu
(of
Kimbundu
, wat uun a nuurdwaast faan't lun spreegen wurt; amanbi 1.700.000 spreegers),
Kongo
(of
Kikongo
, wat uun a nuurd faan't lun spreegen wurt; amanbi 2.000.000 spreegers),
Kituba
(en kreolspriik, wat faan lidj faan det DR Kongo spreegen wurt) an
Ovambo
(of
Oshiwambo
, wat amanbi 461.000 spreegers hee).
Det aalst uniwersiteet uun Angoola as det
Agostinho Neto Uniwersiteet
, wat
1962
grunjlaanjen wurd.
Wufen raage uun't madel en aaler faan 63,7 juaren, an maaner ian faan 58,1 juaren
[4]
.
De iarst bewenern faan Angoola faan daaling wiar
Khoisan
. Jo wurd leeder faan skoolen faan Bantu folker ferdrungen. Faan
1483
wurd portugiisisk hanelsposter bi a eeg apsaatet. Foor
1671
wiar det
Ndongo Koningrik
uun a nuurduast faan Angoola. Det sustemaatisk besaaten faan at lun faan
Portugal
begand uun at njuugentanjst juarhunert an wiar amanbi 1925 ufslooden. En natschunalistisk welerstant begand 1961 en krich for suwereniteet.
At
Rewolutschoon faan a Nelkin
broocht at diktatuur faan a
Estado Novo
uun
Portugal
25. April
1974
tu aanj. Det broocht uk tu aanj a kriiger for suwereniteet uun portugiisk koloniien. Det do liaset utjenolersaatingen twesken don trii befreiingsbewegingen det
FNLA
(
Frente Nacional de Libertacao de Angola
), det
MPLA
(
Movimento Popular de Libertacao de Angola
) an det
UNITA
(
Uniao Nacional para a Independencia Total de Angola
). Iin uun a utjenolersaatingen greeb don
Ferianigt Stooten
,
Zaire
an
Suudaafrika
uub at sidj faan det
FNLA
an det
UNITA
iin, det
Sowjetunioon
an
Kuba
uub at sidj faan det
MPLA
. Det
MPLA
haal at boowenhun an rep 11. Nofember 1975 uun
Luanda
at suwereniteet utj, tu liker tidj det
FNLA
an
UNITA
uun
Huambo
.
Antonio Agostinho Neto
faan det
MPLA
wiar de iarst president faan't lun. Efter't ferklaaring faan suwereniteet saatet en burgerkrich iin.
Jose Eduardo dos Santos
wurd
1979
de naist president efter Neto san duas. A burgerkrich kaam 2002 tu aanj.
Angoola as en republiik. A stootsboowenhood as a president. Efter det 2010 ferfaading, wurt at president arke fiiw juar weelet.
Joao Lourenco
as de traad president sant 26. September
2017
. Det
MPLA
as at partei faan't regiaring. At wiar 23.-26. August 2017 woolen tu't Natschunaalfersaamling. At partei, wat a woolen wan, kon at president weele. Det MPLA wan ma 61,1 prosent faan a stemen. Det oler hoodpartei,
UNITA
, fing 26,7 prosent faan a stemen.
Angoola as sant 1. Deetsember
1976
lasmoot faan don
Feriand Natschuunen
an sant 11. Febrewoore
1979
faan det
Aafrikoons Unioon
. At lun as uk lasmoot faan at
Gemianskap faan a Lunen faan det Portugiisk Spriik
.
Uub a
HDI
-indeks staant det lun uub plaats 149 faan 187
[5]
. Uun't juar
2018
hed Angoola en
BIP
faan amanbi 105,9 biljuunen
US-Dooler
[6]
.
At weering faan't lun as a
Kwanza
(ufkoortet: Kz), wat faan det
Angolaans Natschunaalbeenk
utjbroocht wurt.
- ↑
Angola
, citypopulation.de
- ↑
Iinschetsing,
The Statesman's Yearbook: The Politics, Cultures and Economies of the World, 2014
(2013), s. 105.
- ↑
[1]
Ethnologue Languages of the World,
Portuguese
.
- ↑
Human Development Report Office:
Angola ? Country Profile: Human Development Indicators
, ufrepen di 31. August 2020
- ↑
Human Development Reports: Angola
, United Nations Human Development Programme
- ↑
unstats.un.org
-12.35
17.35
Koordinaaten:
12°
S
,
17°
O