Monteagudo
|
---|
Nafarroa Garaia
,
Euskal Herria
|
Herriaren urrutiko ikuspegia.
|
Bandera
|
Armarria
|
|
|
|
Herrialdea
|
Euskal Herria
|
---|
Lurraldea
|
Nafarroa Garaia
|
---|
Merindadea
|
Tutera
|
---|
|
Estatua
|
Espainia
|
---|
Erkidegoa
|
Nafarroa
|
---|
Izen ofiziala
| Monteagudo
|
---|
Alkatea
| Mariano Herrero Ibanez
(
UPN
)
|
---|
Posta kodea
| 31522
|
---|
INE kodea
| 31173
|
---|
Herritarra
| monteagudoar
|
---|
|
Koordenatuak
| 41°57′50″N
1°41′25″W
/
41.963888888889°N 1.6902777777778°W
/
41.963888888889; -1.6902777777778
|
---|
Azalera
| 11 km²
|
---|
Garaiera
| 348 metro
|
---|
Distantzia
| 108 km (
Irunetik
)
|
---|
|
Biztanleria
| 1.102 (2023:
?7)
|
---|
|
547 (%49,6)
| (2019)
| (%49,5) 545
| |
|
|
Dentsitatea
| 100,73 biztanle/km²
|
---|
Zahartzea
[1]
| % 19,84
|
---|
Ugalkortasuna
[1]
| ‰ 32,11
|
---|
|
Jarduera
[1]
| % 83,21
(2011)
|
---|
Desberdintasuna
[1]
| % 0
(2011)
|
---|
Langabezia
[1]
| % 9,95
(2013)
|
---|
|
Euskaldunak
[1]
[2]
| % 0,30 (2018:
%0,03)
|
---|
|
Webgunea
| http://www.monteagudo.es
|
---|
Monteagudo
[3]
Nafarroa Garaiko
hegoalde-hegoaldeko udalerri bat da,
Tuterako merindadekoa
. Udalerriak 1.105 biztanle zituen
2014. urtean. Nafarroa Garaiko hiriburu
Irunetik
108 kilometrora dago.
Monteagudo izen erromantzea da etimologikoki.
Montagut
forma agertzen da Erdi Aroko iturri askotan. 1964ko
Baionako Euskal Idazkaritzaren
Euskal Herriko leku-izenen zerrendan
Mendizorrotz
nolabait euskaratuta,
[4]
1979ko Euskaltzaindiaren
Euskal Herriko Udalen Izendegiak
bi forma eman zituen herriarentzat, Monteagudo eta
Mendikute
.
[5]
Baina
Mendikute
gaitzetsi zen ondoren (asmatua zelakoan), eta euskal izen bakartzat Monteagudo ematen du Euskaltzaindiak 1990etik geroztik.
[6]
Herri honen izena
[montea?uðo]
ahoskatzen da.
Herria
Nafarroa Garaiko
hegoalde-hegoaldean dago,
Tuterako merindadeko
hegoaldeko muturrean,
Zaragozako probintziarekiko
mugan.
Monteagudok
Tulebrasekin
eta
Kaskanterekin
egiten du muga iparraldean,
Barillasekin
ekialdean, eta
Zaragozako probintziarekin
mendebaldean eta hegoaldean.
Klimaren ezaugarriak honakoak dira, prezipitazio eskas eta irregularrak (batez ere
udaberri
eta
udazkenean
pilatzen dira),
uda
garaiko lehortea, iparreko
zierzo
haizearen nagusitasuna, eta aldaketa termiko handia. Ezaugarri hauek, kontinental motako
klima mediterraneoari
dagozkio. Urteko batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa eta prezipitazioak nekez izaten dira 400mm baino handiagoak. Urteroko egun euritsuak 60-65 izaten dira.
Jatorrizko landaredia guztiz eraldatu da gizakiaren eragina dela eta. Gaur egun ez da apenas zuhaitzik geratzen herrigunearen inguruan.
Monteagudon,
itsas mailatik
415 metro gorago,
Nafarroako Gobernuak
1929an
jarritako estazio meteorologikoa dago.
[7]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu
datu gordinak
.
Herriaren kokalekua dela eta, gune garai batean eta ur-korronte batetik gertu, herrian historiaurreko arrastoak aurkitu dira.
Erromanizazioa
azkarra izan zen,
Erribera
guztian gertatu bezala, eta herritik igarotzen ziren galtzada erromatarrek inguruko herriekin elkartu zuten Monteagudo.
Musulmanak
lau mendez menderatu zuten herria, eta
Nafarroako
erresumak
Erribera
berkonkistatu zuenean, musulmanak bertan geratu ziren nekazari moduan
XV. mendean
Iberiar penintsulatik
kanporatuak izan ziren arte.
1119an
Alfontso Borrokalaria
erregeak, Monteagudo eta
Tutera
konkistatu zituenean, Monteagudo,
Tuterako
foruari atxiki zitzaion.
Nafarroako
udalerri askorekin gertatu bezala, Monteagudo jaurerria izan zen mendeetan zehar.
Herria
Nafarroako
erresumaren hegoaldeko mugan kokatuta egoteagatik,
Aragoi
eta
Gaztelako
ejerzitoen erasoen arriskutan bizi izan zen
XVI. mendearen
hasierara arte.
1429an
Juan eta
Nafarroako
Blanka I.a Nafarroakoak
Agramonteko Floristani utzi zioten dohaintza moduan herriaren gaineko kontrola, Leonor Frangel andrearekin ezkondu eta gero. Monteagudoko jaurerria
XIX. menderaino
luzatuko zen,
San Adriango
markesen eskutik.
1847an
, Monteagudok eskola bakarra zeukan, eta Bideko Andre Mariaren baselizaren ondoan agustindarren fraide talde batek monasterioa eraiki zuen. Azpiegiturei dagokionean,
XIX. mendearen
amaieran, asko hobetu zen bideen egoera, eta Monteagudok
Tutera
,
Tarazona
,
Agreda
,
Fitero
eta
Cascanterako
bideak zituen.
XX. mendearen
hasieran herriak irina eta olioa ekoizteko errota bana zituen.
1920ko hamarkadan
olioa ekoizteko errotak bi ziren, horrez gain, hamahiru upategi,
garautegi
handi bat, antzinako irin errota, txokolate lantegia, pattar fabrika, igeltsu lantegia, eta bi eskola zeuden herrian (bata mutilena eta bestea neskena). Mutilen eskolako maisuaren soldata, nesken eskola maistrarena baino altuagoa zen.
Monteagudo nekazal herria da, mahatsondoen landaketa nabarmenduz. Azken urteetan, olibondoei dedikaturiko azalera handitu egin da, eta horrez gain, zerealen landaketak ere garrantzia handia dauka oraindik ere.
Industriaren garapena, nekazaritzako produktuen elaborazioarekin du zerikusia, gehienbat, ardo eta olioaren produkzioa. Horrekin batera, upategiak eta landare-espezietatik eratorritako produktuak ekoizten eta saltzen dituzten enpresak sortu dira. Zerbitzuen sektoreari dagokionez, Monteagudon, eraikuntza eta elektrizitate enpresak daude, eta horrez gain, denda, aisialdiarekin zerikusia duten enpresak eta bankuen sukurtsalak.
Nekazaritza elkarteei dagokionez, herrian elkarte bakarra dago,
1954ko
maiatzaren 19an
sortutako Bideko Ama Birjinaren Upategi Kooperatiba.
XX. mendearen hasieran populazio hazkunde txikia izan zuen Monteagudok, eta 1.500 biztanle inguru izatera iritsi zen. 1950eko hamarkadatik aurrera, ordea, gainbehera gertatu zen eta 1.100 biztanlera jaitsi zen.
2008ko
erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 79 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 6,82a (
Nafarroako
batezbestekoaren azpitik).
Monteagudoko alkatea
UPN
alderdiko Mariano Herrero Ibanez da
2007ko
udal hauteskundeez geroztik. Urte horretan Udaleko bederatzi zinegotzietatik bost lortu zituen
Nafarroako Herriaren Batasunak
eta hortaz gehiengo absolutua. Baliogabeko botoak 16 izan ziren (emandako guztien % 1,77a) eta zurizko 10 boto izan ziren (botoen % 1,13a). Abstentzioa % 8,69koa izan zen.
Monteagudoko Udala (2007)
Alderdia
|
Botoak
|
Zinegotziak
|
UPN
|
469
|
5
|
PSN
|
409
|
4
|
2011ko udal hauteskundeetan
ere UPN izan zen nagusi eta alkatetzan Herrerok segitu zuen.
Monteagudoko Udala (2011)
Alderdia
|
Botoak
|
Zinegotziak
|
UPN
|
466
|
5
|
PSN
|
337
|
4
|
Udaletxea errepidearen ondoan dago, Frantzisko Xabierkoaren plazan. Adreiluz egindako eraikuntza modernoa da, egiturak,
1950eko hamarkadan
herrian altxatutako beste eraikin askoren ezaugarri berak dauzka. Udala alkatea eta zortzi zinegotzik osatzen dute. Monteagudoko udaleko idazkaria, Barillas eta Tulebrasko idazkari ere bada.
- HELBIDEA: Frantzisko Xabierkoaren Plaza, 1
2007-2011
|
Mariano Herrero Ibanez
|
UPN
|
2011-2015
|
Mariano Herrero Ibanez
|
UPN
|
Conda
autobus konpainiaren
Tarazona
eta
Irunea
bitarteko autobus lineak geltokia dauka Monteagudon, eta norantza bakoitzean ibilbide bakarra egiten du eguneko.
Irunean
autobusa aldatuz
Irunera
arte joatea dago. Autobusak honako ibilbidea egiten du:
Nafarroako
gobernuak egindako
Euskararen Foru Legearen
arabera, Monteagudo, eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra
gaztelania
da.
2001eko
erroldaren arabera, herritarren %0,28k bakarrik zekiten
euskaraz
.
Herriko jaiak, San Rokeren omenez
abuztuaren 14tik
abuztuaren 20ra
ospatzen dira. Horrez gain, urtean zehar
ihauteriak
otsailean, eta Gazteriaren Jaiak
maiatzean
antolatzen dira.
Erriberako beste herri batzuetan bezala,
paloteado
makil-dantzak
dira tipikoak Monteagudon. Besteak beste
Arcos
eta
Palos Modorros
izeneko dantzak dira Monteagudoko paloteado batzuk
[8]
. Dantza soilik maskulinoa izan zen tradizionalki, baina 2009an emakumezko taldeak hasi dantzan (banatuta gizonezkoengandik), eta 2019an, bereizketarik gabe neska-mutilak elkarrekin aritu ziren dantzan San Roke egunean
[9]
.
Monteagudo ondoko elkarteen kidea da:
- Mancomunidad de Aguas del Moncayo: Udalerriaren ur-horniketaz arduratzen da eta
Corellan
du egoitza.
- Erriberako Hondakin Solidoan Kudeaketarako Mankomunitatea:
Tuteran
egoitza duen
Erriberako
udalerrien elkartea da.
- Queiles Ibarreko Zerbitzu Sozialen mankomunitatea:
Cascanten
du egoitza.
- Administrazio Zerbitzuen Calibus elkartea:
Ablitasen
du egoitza.
Jauregia, udalerriko gune estrategiko batean dago, muino baten gainean. Jauregia
Alfonso I.a Borrokalariaren
garaian eraiki zen, eta
musulmanak
Nafarroatik
kanporatzean Monteagut jaurerriak jauregia berreraiki zuen.
XV. mendean
Beuamont eta San Adriango markesen eskuetan geratu zen jauregia eta
1490
. urtean esaterako Guillaume Beaumont zen jauregiaren jabea.
Jauregiak harlandu handiz osatutako zimendudun oinarri karratua dauka. Zimenduen gainean, adreiluzko horma sendoak altxatzen dira. Jauregiaren gaur egungo itxura
XVIII. mendeko
eraberritzearen ondorio da. Garai horren aurretik eraikitako egituratik, armarri
barrokoa
daukan harrizko aurrealdea eta inperio motako bost zatiko eskilara baino ez dira kontserbatzen.
Eliza nabe bakarrez osatutako eraikuntza
gotiko
-
pizkundetarra
da.
XVI. mendearen
erdialdean eraiki zen (
1540
. urtearen inguruan, hiru zatitan banaturiko nabe bakarra dauka, poligono itxurako aurrealdea, eta izardun ganga estaldura.
XVIII. mendean
bigarren nabea gehitu zitzaion jatorrizko egiturari Epistolaren aldean. Bigarren nabe honek bi zati dauzka, bata ertzdun gangaduna eta bestea zirkuluerdi itxurako kupuladuna.
Portikoa,
XVIII. mendean
eraiki zen (gaur egun elizaren biltegi moduan erabiltzen dena), eta portikoa eraikitzearekin batera, elizarako sarrera atea aldatu behar izan zuten.
Monteagudoko gaztelua, San Adrian markesen jauregia dagoen toki berdinean egon zen
Erdi Aroan
.
XII. mendean
, gotorlekua,
Nafarroako
erresumaren hegoaldeko mugan zegoen gaztelu eta gotorleku sarearen zati zen. Gotorlekuak hainbat eraso jasan zituen
Gaztela
eta
Aragoiko
erresumetatik, eta
1310
. urtean behekaldeko horma sendotu eta konpondu zuten.